Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.
Vedrína

El baghèt (dal lumbard ‘’baga’’, parola prubabilment d’urigen celtega che la vö dì “sach de pel”) l'è un tipu da piva che la vegniva sunada, fin vèrs la metà dal secul passaa, in dala Pruvincia da Bèrgum. Pürtròp a scumenzá dal dòpu guera, al baghèt l’è stai dismentegaa e, prugressivament, sustitüi da óltar strüment (presempi la fisarmònica). Dumá ültimament di ricercadur e di stüdius hann cuntribüii a fal riviv e finalment incö l’è ancamò pussibil scultá la sò vus.

Vedrina
Vedrina
Quest articol chì l'è in la Vedrina de la Wikipedia Vedrina
Fregi dala metà del XV secul a Malpaga (BG), Castel de Bartolomé Coleù, pitur anònim. (10)

Stòria Modifega

 
Strüment apartegnüü al Quirino "Manòt" Picinali (1880-1962) da Gandino. (töt giò dal Valter Biella)

In tücc i paes de l'Euròpa hinn cugnusüü di strüment cun nom cuma zampógna, cornamüsa o piva che hinn sta assè impurtant, e in tanti cas hinn ancamò, per l'espressività müsicala dal mond pupular. Hinn certament antich i sò urigin, dafát a gh'hinn nutizzi sicür che di aeròfún cun la risèrva d'aria evan giamò druvaa a Ruma indal prim sécúl dòpu Crist. Indal períut medieval una gran quantità da funt icunugrafich la docümenta che l'eva presenta una faméja da strüment che i eva druvaa nurmalment e che la sa diferenziáva in divers tipulugii. Quèi mudèl diferent hiin i radis dai piv e dai zampógn che ancamò adèss hinn present in tüta l'Euròpa.



 
cartína dala lucalizazión di piv ind i zonn Padan-Alpin (9)

Lucalizazión geugrafica di piv indal Nort Itália (2) Modifega

Al baghèt bergamasch al sa inseríss indüna area granda cuma tüt al Nòort Itália indúa l’è ancamò testimuniada la presenza de certi tipi de cornamüs. In particular sa distinguen:

  1. Indala zòna dal Apenín setentriunal l’eva presenta, fin vers la fin dei ann sesánta, la piva.
  2. A nòort-òvest da chesta area e, parzialment suvrapòsta, a trövum la zòna indúa l’eva sunada la müsa che la cumpagnáva al penfer un altar strüment a fiaa che l’è ancamò present adèss indala tradizión lucala. La müsa l’è staja sustitüida dala fisarmònica giamò da divers agn.
  3. Indi vall Bergamasch l’eva present al baghèt.
  4. Indal Cantun Tisin la gh'eva un tipu da piva (piva ticinesa).




Al baghèt indala tradizión Bergamasca (3) Modifega

La presenza da sunadur indala media Val Seriana l'eva ben radicada ma, sa pò dí, quasi impruvisament e tücc inséma chesta cumünità da müsegh l'a dismetüü de suná vèrs i ann '40. Segund di ricerch püssee recent a resülta che un sunadur da Gazzaniga (BG) l’ha dismetüü de suná indal 1975 e l’è mort indal 1976. Gh'è de nutá che la magiuranza l'eva de estrazión cuntadina. Quèi pòch che evan mia cuntadít i faseva l’artisan. Al vegn dónca a ment al lögh cumün che al vör ligá al baghèt a la dimensiún suciala dei pastur. Cuntadit evan i sunadur e cuntadina l'eva la cültura che la impieniva l'espressività del baghèt, ligaa ai sir d'invernu passaa indala stala. Inscí anca l’mument tempural indúa che sa drövava la piva l’eva cunseguentement ligaa al mond cuntadin. A sa cuminciaa a suná al principi dal invernu quand che i rivaven i prim fregg, al laurá indi camp al lassava püssee respir ai sunadur che pudevan inscí, cun tanta pazienza, mét ancamò in fünziún al sò strüment metüü via l’ann adré e sa nava innanz a suná fin a carnival. Apena la rivava la primavera, sa tacava turna a lavurà indi camp e la piva la vegniva metüda via faja sü indun tòch da stofa par prutegiala in atesa d'un altar invernu.

 
Al baghet cun i nom di sò cumpunent (8)

Ancamò incö in bergamasch sa dupera la paròla maschil "baghèt" par indicá la piva o, püssee genericament, tücc i tipi da cornamüs. Indal sò "Vocabolario dei dialeti bergamaschi antichi e moderni (Tipografia Editrice Fratelli Bolis, Bergamo 1873)", Antonio Titaboschi al dá la definizión:

"Baghèt, Pia e Gnora Piva o Cornamusa. Sorta di strumento pastorale composto da un otro (Baga) e di quatro Cannelle (Bochì, Pia o Diana, Orghegn o Bas): il Bochì è la cannella più corta, con un foro unico in cima, per gonfiar l’otro col fiato: la Diana o Pia è la cannella un po’ più lunga terminata in campana, con pochi fori, da aprirsi e chiudersi col polpastrello delle dita, e così dare una qualche modulazione al suono che ne esce collo stringere l’otro fra il peto e le braccia: i Bas o Orghen sono le due cannelle destinate a servire d’accompagnamento"

Baghèt, Pia e Gnora Piva o Cornamusa. Tipu da strüment pastural cumpost de un sach (Baga) e de quater cann (Bochí, Pia o Diana, Òrghégn o Bass): al Bochí l’è la cana püssee cürta, cun dumá un bögg in scima che al serviss par sgunfiá al sach cul fiaa; la Diana o Pia l’è la cana un zich püssee lónga che la finiss a campana, cun poch büs, da sará o derví cun i did di man, e dagh inscí una quaj modulazión al sun che l’vegn föra intant che sa strenc al sach pien d'aria tra l’pèt e i brasc; i Bas o Òrghén hinn i altar dü cann druvaa par fá de acumpagnament.


 
Detáli dela diana del baghèt de Valentino Parecia Savoldelli, de Gandín (18591924), cun al particular dei intáli fai cul curtel dal istéss Savoldelli. Gh'è de nutá che chésta diana l’è staja cumprada indal 1870 quand al Savoldelli l’gh'eva 11 agn. (4)

I ricercadur Modifega

L è dumá grazzia al lavurá seri e prufessiunal dal ricercadúr Bergamasch Valter Biella che l’è sta pussibil ricüperá e valurizzá un patrimòni cültural quasi cumpletament perdüü. Chést stüdiús chì l’á dedicaa part de la sò vita a cercá indizzi, imprunt, testimunianz vütil per la ricustrüzión detagliada da chést strüment e del sò repertòri müsical.

I müsich Modifega

Al nümer di müsich ricüperaa indal curs dai ricerch l’è pütòst limitaa. Vüna di principal necessità per chi che sa visina al baghèt l’è de vegh un repertòri adeguaa che ‘l gh'abia anca una cèrta cuntinüità cülturala cun tüt quel che la tradizión del baghèt la rapresentava. La tradizión müsicala che l'è püssee visina a chéla del baghèt l’è chéla dal sun di campan a festa par mezz d'una tastadúra metüda in scima al campanil. Chesta tradizión, cumposta quasi ünicament de müsica prufana, indúa i müsich de bal i gh'ha una part mia indiferent, la tröva la massima cuncentrazión de abil müsicista e sunadur indala Val Gandín e la media Val Seriana, i stess sit indúa al baghèt l’eva püssee vivüü. In pü, a cuminciá dal secul passaa, i cuncert cun vot campan hann truaa semper püssee diffüsiún, e vot l’è anca l'estensiún sunòra del baghèt. Tücc dó i tradizión apartegnissan pöö a la memoria culetiva datu che hinn mai stai tramandaa cun trascrizión müsicaj ma dumá cun metud uraj (5). Al dí d'incö la trascrizión e l'archiviazión di müsich l’è una necessità fundamentala e l’è in curs ancamò un nutevul laur da racolta e selezión de müsich che pòdan véss sunaa cul baghèt per met insema un repertori che al prumet de rivá a dimensiun raguardevul.

Cuma el fünzióna Modifega

 
ancia sempliz in cana
 
ancia sempliz in plastega

I mutur che i genera al sun indal baghèt hinn di dispusitiv che i vibra quan che hinn traversaa da un buf d'aria. Indal baghèt ga n'è tri: dó indi orghen e vün indala diana. Al nom generich da chesti dispusitiv l’è ancia che la pò vess sempliz se l’è la gh'a dumá una part che la vibra upür dúbia se i part che i vibra hinn dó. Indi cann lungh (i orghegn) a gh'è dent di anci sempliz (vüna indal prim orghen e vüna indal segund orghen) inveci indala diana a gh'è dent un'ancia dúbia.
In urigin i anci I evan fai de un material natüral, la cana da paltüm (Arundo donax) ma incö hinn preferibil i materi plastich che gh'hann püssee stabilità e anca resistenza mecanica. In pratega i anci da plastega a düran püssee e custan da menu.

 
ancia dúbia in cana
 
ancia dúbia in plastega


I nom uriginai dai anci druvaa indi Vai bergamasch l’eva:

  • pi-í (6) = ancia dúbia indala diana
  • spölèta (6) = ancia sempliz indai orghegn

L'aria che la serviss per fá ná in vibrazión i anci la vegn prima da tüt acumülada indala baga (al sach da pèl) pöö, al sunadur al fa aümentá la pressiún dal'aria dent ala baga fasent fòrza cunt al brasc che al schiscia la baga cuntra al pèt. I anci sempliz che gh'è dent indai orghen i cumincia a vibrá per prim parchè hinn calibraa per una pressiún püssee bassa mentre l'ancia dúbia che gh'è indala diana la cumincia cun una pressiún legerment püssee valta. A l’è mia necessari de cuntinüá a bufá dent indal bochí parchè l'aria cuntegnüda indala baga l’è assee par fá suná al baghèt per 10 - 15 segund (al temp, magari, par cantá una stròfa dala canzún); l'autunumìa d'aria la dipent principalment dala dimensiún e qualita dala baga e dala fatüra di anci. La tradizión dal baghèt la insegna che i sun di orghen devan vess "putent" e chel dala diana "fort". Al prublema principal indala custrüzión dai anci dala diana l’eva che a duvevan véss sensibil a una pressiún bassa e dónca duvevan vess sutil, quasi trasparent ma cunt i strüment da laur che i gh'eva la lavurazión la vegniva cumplicada e tanti anci i sa rumpeva ancamò prima da pudé vess druvá. Anca dopu che evan prunt par suná i anci da cana i gh'eva mia tanta stabilità e evan fragil. De tüta manera, la pressiún giüsta par suná la g'ha de véss da 30 cm/H2O o anca menu.

prim orghen Modifega

 
Al prim orghen
 
Sezión separaa del prim orghen


Al prim orghen l’è furmaa da dó seziun cuassiái infilaa (per circa 10 ghei) vüna dent in chel'altra. I dó part pòdan inscí scur dent e föra in manera che la lünghezza dala cana la pò variá. La pussibilità de slungá o scürciá la cana la parmet de acurdá al sun che l’vegn föra dal prim orghen. Al sun al sa valza de tunalità se la cana la sa scürcia e al sa bassa se la cana la sa slunga. Al prim orghen l’è acurdaa un'utáva sóta dala diana. Al büs lungitüdinal che l’travèrsa tüta la cana l’è cilindrich.

segund orghen Modifega

 
Al segund orghen
 
Sezión separaa del segund orghen


La strütüra del segund orghen l’è cumpagna da chela del prim orghen, i diferenz hinn da lüngheza e da diametru dal büs. Al segund orghen pöö l’è furma da tri sezión inveci che da dó. Anca al segund orghen al pò véss slungaa u scürciaa fasend scur i tri sezión cuassiái. La sò acurdadüra l’è dó utav sóta dala diana.

diana Modifega

 
La diana
 
Detaj dala diana


Se al scòpu dai orghen l’è de fá dumá una nòta (nurmalment la tònica dala diana) che la serviss de acumpagnament, la diana inscambi la gh’ha de vess manuvrada cui did di man parchè la pòda fá una meludía. La diana la gh'ha una strütüra fissa, la pò mia véss slungada o scurciada, però la gh'ha vot büs (set da sóra e vün da sót) che vegnan saraa o dervii cunt i pulpit di did di man per l'emissiún da 9 not. A difarenza dai orghen, al büs lungitüdinal dala diana l’è cònich (strenc in scima largh in fund).

bochí Modifega

 
Al bochí
 
Detaj dala valvula da ritegn


Un altar toch pütost impurtant dal baghèt l’è al bochí. In scima al bochí a gh'è un canel de tegn in buca che al serviss per bufá l'aria indala baga, in fund a gh'è la valvula da ritegn che la impediss a l'aria de turná föra.

baga Modifega

La baga la vegniva tajada föra dala pèl mia cunsciada da cavra o pégura cüsida cunt al per da denter.

Impiant sunor Modifega

 
scara diatònica da LA magiur

Dai ricerch fai dal Valter Biella (7) a sem che i baghet uriginaj I evan intunaa in LA magiur cun estensiún da una utáva sü una scara diatònica e dónca i not i evan: (SOL#), LA, SI, DO#, RE, MI, FA#, SOL#, LA. A dispet de la prubabilità che i strüment avaréssan pudüü suná anca di not föra dala scara diatònica (ul sunadur Ruggeri ja ciamava "mezz vus") a gh'hinn mia di testimunianz che i pòda cunfermá, dónca pa'l mument, a devum pensá che i müsich sunaa evan basaa dumá süla scara diatònica da LA magiur. I orghen, cuma giamò dii prima, in intuna un'utava (prim orghen) e dó utav (segund orghen) sóta dala tònica dala diana (LA).

 
La ditegiadüra "derviva" dal baghèt in LA magiur

Ditegiadüra Modifega

La ditegiadüra dal baghèt l’è da tipu "dervii" parchè la sücessiún di not dala scara la sa suna dervend i büs dala diana vün par völta (dal bass vèerz l’alt, tücc sara = SOL#; tücc dervi = LA). I eventüai "mèzz vus" (i not agiüntiv dala scara crumatega) sa pòdan utegn cun certi pusiziun di did ciama a "pirùn".

Tradizión Modifega

Suná ul baghèt, cuma hem giamò vist, l’eva una atività purtada inanz prevalentement dala pupulazión cuntadina e artigiana dai dó secul passaa. Cuma evidenzià dai stüdi dal Valter Biella, a gh'evan di regull mia scrivüü che tücc i sunadur i rispetava. Prim dal tüt indi part dal baghet a pudevan mia vessegh dent i culur dal diául (ul negher e ul róss) e pöö al períud dal ann indúa sa pudeva suná l’eva praticament dumá l’invèrnu.

Ul baghèt al dí d'incö Modifega

 
Un baghèt mudernu (custrüii dal liutari Valter Biella indal 2000) intunaa in SOL magiur

Cuma hem giamò vidüü prima, i baghet uriginaj evan intunaa in LA magiur. Incö al Valter Biella, l’ünich liütari che al custrüiss baghet, l’ha faa di ricerch e l’ha pruvaa a elaburá di mudifich ai dimensiún dala diana e di òrghegn. Par esempi, da vün di strüment uriginaj truaa (ul püssee lungh, che forsi l’eva intunaa in LAb) l’ha ricalculaa i misür par fá un strüment intunaa in SOL magiur (tunalità che la parmet da suná insema a óltar strüment pupular da la Pianüra Padana). De tüta manera, a gh'hinn anca di versiún intunaa in SIb che hinn la evolüzión püssee natürala dai strüment uriginaj in LA (defati, i strüment uriginaj I evan mia tücc cumpagn. La tunalità da riferiment l’eva ul LA magiur ma i strüment evan custüii a man e vegnivan o püssee lungh o püssee cürt). La carateristica püssee impurtanta de mantegn l’è la "fadiga" che sa duveva fá par suná e dónca la custrüzión di anc (semplis e dúpi) l'è vün di detali püssee delicaa.

Bèrghem Baghèt Modifega

Berg.


La Bèrghem Baghèt l’è la prima e l’önega bànda de baghèt al mónt; l'è nasìda in del 2006 a Ambìer ‘n Pruìnsa de Bèrghem, dal Utùer del 2009 la s’è spostàda a Palasàch e in del 2010 l'à tiràt in pé ol Bergamo on pipes, ol prim fèstival internasiunàl de cornamüze.

Ligam de föra Modifega





Referenz:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10: infurmazión ciapaa dal líber: Il Baghèt – La cornamusa bergamasca (I quaderni della Meridiana, Meridiana Edizioni, Bergamo 2000); autur: Valter Biella.