Cereài
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
I cereài i è piànte cultiàde suratöt per vìa dei sò grà, che i se dopèra endèl'alimentasiù de l'òm e de le bès•ce. De spès se i dopèra masnàcc sóta fùrma de farìne, ma apò en grà e a ólte apò come piànta 'ntréga (de maià a le bès•ce). La paròla «cereàl» la fà riferimènt tat a la piànta cóme al grà che la piànta la fa sö.
Al dé d'encö, i cereài i fornés la pàrt piö grànda (45 %) de le calurìe alimentàre de l'umanità[1].
Del pónt de vìsta botànich, i cereài i è piànte de la famìa de le Poaceae (o Graminàcee). Sèrte grà utignìcc de piànte de famìe botàniche diferènte i vé asimilàcc ai cereài: el gràno saracéno (Poligonaceae), la quinòa (Chenopodiaceae) e 'l sézamo (Pedaliaceae).
La paròla «cereàl» la vé del latì cerealis, che la fà fiferimènt a Cerere, dèa romàna dei racólcc.
Prudusiù Modifega
La tabèla ché sóta (statìstiche FAO al 26 dicembre 2006) la ilüstra la prudusiù anöàla en tonelàde per el 1961 e 'l 2005, mitìde en ùrden del piö alt al piö bas en bàze a la prudusiù del 2005.
| Cereale | 2005 | 1961 | Note |
|---|---|---|---|
| Furmintù | 711.762.871 | 205,004,683 | Giü dei alimèncc principài de l'Amèrica e de l'Africa e apò per le bès•ce 'n töt el mónt. |
| Formét | 630,557,602 | 222,357,231 | L'è 'l cereàl principàl per le regiù a clìma temperàt. |
| Ris | 621,588,528 | 284,654,697 | L'è 'l cereàl principàl per le regiù a clìma tropicàl. Alimènt bàze per i pòpoi de Cina, Giapù, Corèa e töta l'Àzia orientàla e meridiunàla. |
| Órs | 139,220,431 | 72,411,104 | Se 'l dopèra per dàga a le bès•ce ma apò per l'alimentasiù de l'òm tat en grà, cóme trasfurmàt. L'è l'ingrediènt principàl per la prudusiù de la bìra. |
| Sòrgo | 59,722,088 | 40,931,625 | Alimènt importànte 'n Àzia e Àfrica. Nütrimènt per le bès•ce en töt el mónt. |
| Mèi | 30,302,450 | 25,703,968 | En ensèma de cereài diferèncc che 'l reprezènta 'na fónt importànta de nütrimènt en Àzia e Àfrica. |
| Avéna | 24,032,521 | 49,588,769 | 'Na ólta l'ìa l'àlimènt principàl de la Scòsia e 'l nütrimènt per le bès•ce 'n töt el mónt. |
| Ségale | 15,202,142 | 35,109,990 | Cultiàt endèle zòne col clìma frèt. |
| Triticale | 12,962,777 | 0 | L'è 'n ìbrido 'ntra Formét e Ségale. El crès compàgn de la Ségale. |
| Gràno saracéno | 2,127,823 | 2,478,596 | Dopràt en Europa e Àzia. Se 'l dopèra en sèrte zòne per taià la farìna de furmintù per dàga piö saùr a la polènta. |
| Fonio | 284,578 | 178,483 | Divèrse varietà le vé cultiàde 'n Àfrica. |
| Quinoa | 58,443 | 32,435 | L'è 'n pseudocereàl cultiàt endèle Ànde. |
Cultiasiù Modifega
Ogna spéce de cereàl la g'ha le sò caraterìstiche diferènte de chèple dei óter, ma la maniéra de cultiài la se 'nsomèa 'n pó per töcc. I è töte piànte anöàle, isé che le fiorés, le fà sö i fröcc e pò le mör. El formét, la ségale, l'avéna, l'órs e 'l far i è cereài de stagiù frèda. I è piànte gaiàrde xche preferés i clìmi moderàcc e le desmèt de crèser quan che fà calt. I cereài de la stagiù càlda i è piö delicàcc e i preferés i clìmi calcc.
L'órs e la ségale i è cereài piö rezistèncc, i scàmpa apò coi envéregn frècc de la Sibéria. Divèrsi cereài de stagiù frèda però i è bù de crèser apò ai tròpici, ma sèrti óter i pöl crèser apéna endèle regiù piö frède e 'ndèle zòne de mut, endóche se pöl fà de piö de 'n racólt a l'an.
Bibliografìa Modifega
- Antonio Saltini, I semi della civiltà. Frumento, riso e mais nella storia delle società umane, Bologna 1996 (nöa edisiù 2009 Nuova terra antica ISBN 9788896459010 )
- Walter Aufhammer: Rohstoff Getreide. 131 Tabellen. Ulmer, Stuttgart 2003, ISBN 3-8001-4194-9
- Burghard Kirsch, Alois Odenthal: Fachkunde Müllereitechnologie. Werkstoffkunde. Ein Lehrbuch über die Zusammensetzung, Untersuchung, Bewertung und Verwendung von Getreide und Getreideprodukten. 5. Auflage. Bayerischer Müllerbund, Mònaco 2003, ISBN 3-9801688-5-9
- Hansjörg Küster, Nicolette Waechter (Hrsg.): Korn. Kulturgeschichte des Getreides. Pustet, Salisbùrgo e Mònaco 1999, ISBN 3-7025-0404-4
- Loren Cordain: Das Getreide. Zweischneidiges Schwert der Menschheit. Unser täglich' Brot macht satt, aber krank. Ernährung mit Getreideprodukten kann die Gesundheit ruinieren. Novagenics, Arnsberg 2004, ISBN 3-929002-35-3
- Wilfried Seibel (Hrsg.): Warenkunde Getreide. Inhaltsstoffe, Analytik, Reinigung, Trocknung, Lagerung, Vermarktung, Verarbeitung. Agrimedia, Bergen/Dumme 2005, ISBN 3-86037-257-2
Riferimèncc Modifega