Üniversai

I üniversai i è una quistiù de filosoféa medioevala.

L' Abelard e la quistiù di üniversai

In prensépe i interéss d'ol Abelard i è suertöt per la lògica o dialètega, che lü la 'ntind comè art de cerné fò la verità o falsità del discórs. I discórs a i è fàcc de tèrmegn, mearà alùra staga adòss a l'üs e al significàt di termègn: chessché l'è l' enderéss special de töt ol percórs de riflessiù d' ol Abelard. In tra i termègn i è specialmént i termègn üniversài, var a dì i zenèr e i spèce, comè <<animàl>>, <<omèn>>, <<caàl>> e issé vià descórr, a trà 'n pé ü probléma mia de schèrs. la tradissiù d' ol platonìsmo cristià l' ìa metìcc a pari chèsti termègn con d' idée o furme presécc indela mét de Dio, che i l'la fà de modèi d' ispirassiù per i laùr creàcc de Dio; dóca lùr i rapresènta pò a la sostàssa de ogne laùr creàcc, chèl che ugnü a l' è prope debù. Presémpe, la sostàssa d'ol individuo Socràt l'è chèla de èss ön animàl intelizét: a i è ol zenèr (animàl) e la spèce (omèn) che ghe fàl part ol Socràt a indecià cosa l'è ol Socràt pròpe debù. Chèsta sulüssiù del probléma décc issé di üniversài la sarà ciamàda in età modèrna realismo, perchè per lé l'üniversàl l'è öna realtà bèla e bùna, che la gh'è deperlé. Ma in prénsepe del XII secól a i saltà fò di prospetìe nöe indel considerà chèsto probléma, in particolàr lùre i considéra l'üniversàl mia tàt dal pónt de esta de Dio, quàt dal pónt de esta de l'omèn che l' parla e che l'pensa. Che coss' ei i termègn üniverài, che ghe n' è pié i discórs?

Roscellino de Compiègne

Ü di prìm maèscc d' ol Abelard l'è ol Roscellino de Compiègne, nassìt dré al 1050 e mórt dré al 1120. D' ol Roscellino l'è conservàda domà öna letéra a l'Abelard, ma la sostansa di sò dutréne la s'pöl cavà fò de chèl ch'i dìs i sò aversare, l'Anselmo d'Aosta e giöstopónt l' Abelard. Segónd l' Ansèlmo, ol Roscellino a l' fà part de chèi dialetègh, che i pensa che i üniversài a i seés pò domà che emissiù de ùs (flatus vocis); al pé de chèsta concessiù a l'ghe sarèss ol rendès cónt che realtà bèle e bùne i è pò domà chèle individüài e che i termègn üniversài i è pò domà paròle, sùn fisègh, sensibéi, che i se riferìss mia a di pretendìcc laùr üniversài: chèsta dutrèna ché la sarà ciamàda in età modèrna nominalismo estrèm. Lè la fàa èd töcc i sò pericói quàd la egnìa 'plicàda a ü probléma teologìgh compàgn de chèl de la Trinità; defat, l' Anselmo, a l'cösa ol Roscellino de rià, co i sò premèsse nüminalistéghe, a öna spèce de triteismo, var a dì a vardàga a i trì persóne de la Trinità comè a trì individui destacàcc in tra de lùr, dezà che l' ünità de la Trinità per lü la sarèss mia ön' ünità de sostàssa, ma domà de sömeàssa o ingüaiàssa.

Indel 1092 chèsta dutréna trinitària l'è condanàda del Concorde de Reims comè eretéga.

Guglielmo de Champeaux

L'oltèr maèst che l'Abelard a l' ghe stüdìa insèma 'ndi prìm tép l'è ol Guglielmo de Champeaux (1070-1121 sircumsirca). In d'ün prìm momét lü l'è ol sustenidùr de öna furma de realìsmo: i üniversài, dóca i zenèr e i spèce, i è entità reài ch'i gh'è deperlùr. Öna spèce l'è öna sostàssa önéga, presét esensialmèt, mia acidentalmét, in töcc i individui ch'i ne fà part, i individui i se divìd fò, dóca, in tra de lùr domà per acidét. Issé la spèce <<omèn>> l'è presét in töcc i individui, compagn d'ol Socràt, d'ol Platù e issè vià descórr, ch'i è ciamàt giöstopónt <<omègn>>.

I diferènse tra individui de la stèssa spèce i è dàde domà de prupietà acidentài, variabèl e casüài (presempe, altèssa, culùr di caèi, mestér e issé vià descórr). A chèsta posissiù l'Abelard a l'gh'à möìt l'oposissiù che lé la menava a pensà che i diferènse tra spèce e individui i è mia importàncc. La concessiù d' ol Guglielmo la amèt, defat, che ol zenèr <<animàl>> a l'gh'è in töcc i animài, intelizécc o no, de conseguènsa ìga o mia ìga la resù l' è mia öna diferènsa issè granda. Ma alura i ghe sarà du possibilità: o indela stèssa sostàssa (animàl) a i ghe sarà dét di propietà contràre (rassionalità e irassionalità) o se de no chessce propietà, che i è dét in d'ön önega sostàssa, a i sarà piö contràre. La prema sièlta l' è de mia credègh perchè i contràre a i pöl miga sta insèma in d'öna stèssa sostàssa: come che s'pöl miga èss al stèss tép blàch e nighèr, issé a's pöl miga èss insèma rassionài e irasionài; ma l' è l' è de mia credègh pò a la segónda sièlta, perchè iga la resù l'è ol contràre che iga mia la resù. Forbe dopo chessce crìtiche d'ol Abelard, ol Guglielmo l'à corenzìt la sò teoréa, co'l dì che i üniversài a i gh'è in di individüi miga in manéra esensiàl, ma in manéra indiferénsiada. Presèmpe, ol Socrat e ol Platù a i omègn töcc e du, perchè in ognü de lur a 'l gh' è dét l' üniversàl, la spéce <<omèn>>, ma chèsta ché la gh ' è dét in lur in manéra miga esensiàl, ma indiferént: ol Guglielmo l' öl dì che chèst rispèt al qual che ol Socrat l'è ün omèn l' è miga divèrs de chèl rispèt al qual che ol Platù l' è ün omèn. L' Abelard a 'l tö sà amò la definissiù aristotelìca de üniversàl come chèl che 'l pöl èss predegàt de tàcc laùr: d' ol Socrat a 's pöl dì che l' è ün omèn, ma 's pöl dì la stèssa roba pò a per ol Platù o l' Aristotèl. Metìda issé, l' üniversal l'è gnach öna realtà che la sta deperlé, e pò gnach domà ü sùn: issé l' Abelard a' l descassa tat ol realismo che ol nominalismo estrèm. L' üniversàl a 'l pö miga èss öna res, ü laùr, dezà che öna res l'è ü laùr singól che l'stà deperlü e issé la pöl miga èss predegàda de ön' oltra res. Ma se l' üniversàl l' è mia öna res, chèst l' öl mia dì che a 'l seès domà ü sùn, dezà che pò a ü sùn, presèmpe ol sùn "Socrat" l'è ü laùr singól e doca pò a lü a l' pö mia èss predegàt de ergót d' oltèr. La solüssiù d' ol Abelard la stà indel dì che l' üniversàl l' è sermo, var a dì paròla, ma paròla 'ntìsa mia comè sèmples insèma de sùgn materiài, ma co'n d' ü significàt, var a dì co riferimét a ergót. Ol problèma di üniverài a 'l deénta alùra ol problèma de cusè e cumè i significa 'sti termègn üniversai e i proposissiù che lùt i öta a mèt insèma. Ol scrìt che l' Abelard a l' ghe fà có per ol laorére de la sò teorèa d' ol significàt l' è ol De interpretatione d' ol Aristotèl. L' imaginassiù, che l' Aristotèl l' ìa ciamàt phantasìa, la furma di imagìni de chèl che l' è piö presét a i séns, ma pò a di laùr ireài ch' i è mai stàcc presécc a i séns (presempe, di móstri). Perdepiö, l' è possibèl fàss imagìni de laùr singói, presempe d' ol Socrat, ma pò a de corporeità o de rassionalità o de omèn in zeneràl. In chèst öltèm cas, el s' embàt de l' imagìne cumü e mia ciàra de töcc i omègn, de chèl che lùr i gh ' à confurma, sènsa che 'l seès prope de ü o domà de ergü de lur. Deperlure, i imagìni, i è mia sostàsse, lure i è dovràde cumè sègn per riferéss a d oltèr laùr: defàt, quad che se sét la paròla <<omèn>> a 'l nàss indel spirèt, segónd l' Abelard, vergót che 'l se riferéss a i omégn singói catàcc in cumü e mia a ü de lur in particolàr. Chèsta posossiù la sarà pö ciamàda concettualismo. Co di termègn ch ' i gh 'à significàt a s' pöl furmà di proposissiù, ch 'i gh' à significàt, presempe, la proposissiù << ol Socrat a l' è ön' omèn>>. Issé i se cunsidera i dù imagìni, Socrat e omèn, e grassie a lure ol servèl a 'l ghe rìa a capì la verità de chèsta proposissiù. ma i proposissiù i è mia cumè i nóm personài (presempe, ol nóm de persóna <<Socrat>>), che i se riferéss semplesémet e diretamét a i laùr. A 'm ciarìss sto pónt co 'n d' ön esempe: la proposissiù <<se x l' è ön omèn, x l' è ön animàl>> l' è ìra pò a 'ndel cas che töte i fórme de eta a i seès scanselàde d' ol mónd. Var a dì, come l'è zamò stàcc dìcc, << chèl che la proposissiù la dìs pöl esga amò pò a quad i gh è piö i laùr segnàcc>>. In oltre paròle, i proposissiù i signifìca mia i laùr, ma ligàm tra i laùr, la manéra che i laùr i è ligàcc in tra de lur; mè de ardaga a lure per püdì dì se öna proposissiù l' è ìra o falsa. Ol vèrb <<èss>> dovràt cumè copula a 'l dìs miga che öna qualità l' è de ü sogèt, ma che du termègn i è ligàcc in tra de lur in d' öna sèrta manéra. Chèsta analès de la proposissiù la pöl èss dovràda pò a per s'-ciarì in che manéra i termègn üniversài a i öl dì vergót o i se riferìss a vergót. Defàt, segónd l' Abelard, la gh' è mia ön' entità omèn, ma i gh ' è i omègn; acassibé i omègn a i è compàgn indel status de èss omègn; però chèsto status ché a l' è mia ü laùr e pò gnach negót: l'è la manéra de èss di laùr. E l' è chèsto status che ' l fa sé che notèr a 'm pöl dovrà la paròla <<omèn>> per decrìv töcc i omègn. Indel comprénd i termègn üniversài e i proposissiù ch' i gh ' à dét di termègn üniversài, l' inzègn de l' omèn l' è ötàt de l' imaginassiù, che la furma imagìni de chèl che l' è cumü e di ligàm in tra i laùr nüminàcc indela proposissiù. a lü, tàmen, ghe tóca de giödicà la erità o la falsità di proposissiù; issé, la logìca, o dialetéga, l' è giöstopónt l' insegnamét che 'l cata fò tra ìra e fàls.