Walter Valdi
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
Walter Valdi l'è el num d'art de Nicola Giovanni Walter Pinnetti (Cavenagh Briansa, 20 agust 1930 – Milan, 13 utubor 2003), artista, cantant e atur lumbard, creadù de pieces teatral e spetàcul müsicàl en milanes.
Biugrafìa
ModifegaWalter Valdi l'è nassüd a Cavenagh, en pruincia de Munsa, ind el palass dal ses'cent che incö l'òspita el cumün dal paes. Da picinin el s'è trasferid cun la famija ind la capital lumbarda indùe l'ha vissüd par tant temp in vial Munsa. El pàdor l'era un famus aucat: chel fat chi, ha purtad lü e le dù surele, Egle e Lia, a fà stüdi legal e dopu la prufession furense. Valdi l'ha dervid un stüdi in via Podgora, pö sarad sü par dedicass cumpletament a la prufession artìstega.
El s'è spusad cun Gabriella Falcetti che la g'ha dai un fiöl, Antonio Amadeus, insì batesad in unur de Mozart, el sò müsicìsta preferid.
A lungh malad de cör, l'è mort el 13 utubor dal 2003 a l'età de setantatrì an, dopu un ricòver a l'Uspedal Niguarda.
L'inissi
ModifegaBele da picinin Valdi l'era apassiunad de teàtor e de cabaré, ma anca de cultüra dialetal imparada suratüt in famija. Ind i an de l'üniversità el s'è iscrit a la scola de mimu dal Pìcul Teator de Milàn, guidada a l'épuca da Marise Flach.
Anben i erun i an cinquanta e la serietà d'la sò prufession uficial de aucat, ma anca el bon num d'la famija da difend, i gh'han cunsiliad de ciapà part ai prim spetàcul cun un num d'art: l'è insì che l'è nassüd el pseudònim de Walter Valdi, che l'ha pö cunservad par tüta la sò cariera.
La prima part impurtanta che l'ha interpretad l'è quela dal sagrista ind una rivisitassion d'la Tusca, missa in pé ind la stagion lìrica de Veruna. Dopu l'è stai ciamad dal regista Giorgio Strehler par la part de l'oste mütu ind una sò version dal Falstaff.
El sücèss
Modifega
El sò mument de magiur sücèss l'è inissiad ind el 1963, quand l'è stai ciamad a fà el mimu a la Fiera dei sogni, trasmission televisiva de Mike Bongiorno.
Da lì l'è inissiad un bel mument par la sò cariera: grassie a l'imbucada de un müsicìsta cunussüd in RAI, l'è entrad in cuntat cun el Derby Club[1], sacrari dal cabaré milanes, e trampulin le lanc dal qual i en passad tüti i num püssè impurtant d'la cumicità lumbarda, da Dario Fo ai Gufi e da Cochi e Renato fin a Teo Teocoli. Cun Teocoli l'ha anca laurad in television ind al scenegiad dal 1978, Il balordo, ispirad al rumans umonim dal 1967 de Piero Chiara.
In venticinch an de spetàcul l'è stai maèstor de stil e de cumicità par tanti. Enzo Jannacci, Paolo Villaggio, Renato Pozzetto l'han de spess citad cume ispirassion. Insema al maèstor Giovanni D'Anzi l'ha miss in pé Lassa pur ch'el mund el disa, un spetàcul a dü che'l gh'ha avüd sücèss de püblich e de crìtica.
Cun el passà d'i an, Valdi l'è diventad anca scritur de canson, tante d'le quai i han fai épuca. Par lü l'era mei fale cantà ai àltor, ma pö, a la fin, ne feva anca 'na sò version: Il palo della banda dell'Ortica l'è diventada famusa par la stralünàda esecüssión de Enzo Jannacci, ma la gh'ha avüd anca una version cantada ind una edission de Lo Zecchino d'Oro cantada da el Piccolo coro dell'antoniano, che l'è diventada un turmenton.
Tra i sücèss de teàtor gh'è anca la cumedia Ciapa el tram balurda, scrivüda a quator man cun Carlo Colombo che la gh'ha avüd centinaia de répliche.
Ind el 1992 l'ha partecipad a la tersa edission dal Festival di Sanscemo cun la canson sürealìsta Le strisce.
Valdi l'ha laurad anca cume atur de cìnema ind Un certo giorno de Ermanno Olmi, Delitto d'amore de Luigi Comencini, Storie di vita e malavita de Carlo Lizzani e Ho fatto splash e Domani si balla! de Maurizio Nichetti[2].
El stil
Modifega
I ambientassion preferide da Valdi i erun quele d'la Milan pupular, dei curtil de ringhera, ma anca la periferia, de sòlit usanada e paragunada, par cuntrast, a la vilanerìa dei nöu rich, che in di an dal boom i manchèvun miga. El Walter el guardeva anca vers el cambiament d'la sucetà milanesa e ai nöu mudèi sucial ind ai quai gh'erun imigrad, afarista, büròcrat e pulìtich, tüti cunsiderad al de föra dal sò mund.
La cità che Valdi el cunuss, l'è la Milan che la laura, ma anca quela al limit, quela scapestrada d'i puaret che tirun a campà o d'i brigant da quator sold. Par quest tüte le sò storie i finisun in quel dal Filangieri al nümor dü: al famus indiriss d'la carbuna de San Vitur.
I sò persunag i en d'i spléndid perdent che, anca se batüd da circustanse cuntrarie (o anca da chi l'è püssè fürb e upurtünìsta de lur), magari prima de süicidass ind al Navili, se fan una ghignada e pensun che sura la drastica decision i pödun pensagh amò par un po'.
La sò cumicità l'è cìnica e de solit süreàl: Valdi el fa mai pruclami ma preferiss sémpor de druà l'irunìa cun el spirit disincantad de quei che se fan miga d'le ilüsion, ma miga par quest el pensa de desmet de lutà .
El stil de Valdi, ind la sò tutalità el pöd es par un qual vers simil a quel d'i chansonniers frances dal sò temp cume Boris Vian e Georges Brassens, spietad e al stess temp ténor e ümàn cume lü, rich de cumprension par i persunag e le storie che cuntun.
Il palo de la banda de l'Urtiga, l'è un valid riassünt de tüt quant mustrad ind la sò prudüssión artìstega. La canson la cunta la storia de 'na banda de làdor in perfet stil "I Soliti Ignoti" (l'Urtiga l'era un quarté pupular de Milan). La banda la lassa un còmplice a fà da pal, a cürà che nissün vegna a distürbà el culp; ma el pal el ghe ved propri poch, e ghe sent anca de men.
|
«Faceva il palo nella banda dell'Ortica/ Faceva il palo perché l'era el sò mesté/ ma a vederci, non vedeva un'autobotte/ però a sentigh, ghe senteva un acidént!»
|
(W. Valdi. Il palo della banda dell'Ortica)
|
Puntüalmént i làdor i vegnun tüti ciapadi da d'i cariba e pulissiòt; tüti a ecession dal pal che, sensa savé de l'arest d'i cumpagn, el resta fiss par tüta la not ind la pustassion che'l gh'eva da tegn d'ög. El dì dopu, la gent de passag la pensarà che'l sia un cecu in cerca de sold e ghe daran la buna man. Lü, cun l'idea che i siun i cumpagn che ghe portun el coch a des lire par volta (diventade pö cent ind la version cantada da Jannacci), circuspet el se guardarà in gir e metarà via el malop. El pal el se rabiarà però par el laurà da ciapanò e'l decidarà de métoss da par lü.
I en tante le cansón in milanés scrivüde da lü cula sò particulàr cumicità:
- La busa noeuva, che la fà el vers a la bossa nova (citada anca ind el tìtul) l'è una denüncia ai prublema de la bürucrassìa. La canson la cunta la storia de un citadin che'l và in cumün a prutestà par le cundission de le strade de Milan;
- Quand Milan l’era Milan;
- Quand s’eri giovina;
- Oh Signur, l'è la storia de un on che'l gh'ha tant difet ma che l'è cuntent da es al mund;
- La macchina, l'è la divertida rapresentassion de un machinari incumprensìbil, sìmbul de le növe tecnulogìe e dal mod de viu mudern purtad dal boom ecunòmich italian;
- La gh'ha ona faccia, le una canson dedicada a 'na dona miga tant bela;
- Il difetto;
- Eppur mi disi, l'è una puesìa musicada che la cunta del stil de vita milanes;
- Ringhera, l'è incentrada ins le vece cà de ringhera e ins i curtil tipich de Milan;
- Un milanese a Milano, l'è una canson che la fà de l'irunìa ins l'imigrassion meridiunal e furestera a Milan;
- VacaPutanga, che l'è la sò canson püssè famusa, la cunta de 'na tribü de negher del menga che par un incantésim la diventa 'na tribü de cü.
Valdi l'ha anca scrit canson par fiulin, cume ad esempi Cocco e Drilli. Un'altra sò cumpusission l'ha vensüd lo Zecchino d'Oro dal 1971: Il caffè della Peppina[3].
Anca, par cumprend el pensé de Valdi, l'è interessant el munolugh de i Gemelli belli che, a passeg par strada, i vegnaran catadi suta da 'n utumobil süperspurtìva. La gent la se fermarà a guardà la màchina, pütòst che i dü por investid.
Ind un artìcul scrivüd in ucasion de la sò mort, il crìtich müsicàl dal Curier, Mario Luzzatto Fegiz, l'ha ricurdad Valdi cun una de le batüde dal repertori de l'artista milanes, fülminànt cume ind el sò stil: "Dai giurnal legi sémpor i necrulogi e el cìnema. Se l'è mort un quaidün che cunussi vò al füneràl. Sedenò vò al cìnema".
Memoria
ModifegaInd i an sübit dopu a la sua scumparsa, Milan l'ha miga dimenticad el Valdi. Tante i en staie le inissiative ligade a la memoria de l'aucat cantant: tra queste, quela püssè famusa l'è el "Festival di Valdi", in cartelon ind al nuémbor dal 2006 al teàtor Nassiunal, con la partecipassion de l'amis Nanni Svampa, de Enzo Iacchetti, de Giorgio Faletti e tanti àltor.
Par ricurdà l'artista l'è anca stai cread el premi Walter Valdi, riservad a cumpusitur e giun cantant, selessiunad da una giürìa de giurnalista e prufessiunista dal setur, scunda al valur d'le lur cumpusission e a la lur "manifesta milanesità".
Filmugrafìa
Modifega- Un certo giorno, diret da Ermanno Olmi ind el 1968;
- Io, Emmanuelle, diret da Cesare Canevari ind el 1969;
- Storia di vita e malavita, diret da Carlo Lizzani ind el 1975;
- La principessa nuda, diret da Cesare Canevari ind el 1976;
- Io tigro, tu tigri, egli tigra, diret da Giorgio Capitani ind el 1978;
- Mani di velluto, diret da Castellano e Pipolo ind el 1979;
- Ho fatto splash, diret da Maurizio Nichetti ind el 1980;
- Prestami tua moglie, diret da Giuliano Carnimeo ind el 1980;
- Matlosa, diret da Villi Hermann ind el 1981;
- Domani si balla!, diret da Maurizio Nichetti ind el 1982.