LSI

Chest artícul al è scrivüü in lumbaart, con la grafia LSI.


Àtum
Esquema d'un àtom d'heli (no escala)
Schéma de un àtum de éli (minga in scàra)
induè sa vèdenn ul nücli, cunt dü prutúni (in russ),
dü neütrúni (veert) e una òrbita de prubabilità
(cérchiètt) per truà i dü eletrúni (giaalt).

Generaal Modifega

Un àtum a l'è la paart püssee piscinína de un sistéma chímich; saría a dí ca l'è la quantità mínima de un elemeent chímich ca la mantègn i sò prupietà.
Anca sa la paròla àtum la vègn dal grech atomos, c'al vöör dí minga spartíbil, al s'è descuveert dòpu ca l'è cumpòost de trí partisèj püssee piscinítt ammò:

I prutúni e i neütrúni insèma, ciamaa nücleúni, ga stann deent in del nücli, invéci i eletrúni ga gírenn intuurn; chèla visiun chí a l'è in acòort al mudèll de l'àtum de Bohr.
Seguunt i régul de la mecànica quantística, invéci, i partisèj a g'ann una funziun de unda ca la definíss la prubabilità de la partisèla de truvàss, in d'un bèll mumeent, in d'un quaj spazzi; dunca, l'òrbita a l'è dumè ul spazzi de prubabilità püssee vólta.

Prupietà Modifega

  • Màssa: da 1,66*10-27 a 4,52*10-25 kg
  • Diàmeter: da 10 a 100 pm

Ólter prupietà a inn:

  • ul nümer atòmich (Z), ca l'è ul nümer de prutún in del nücli (stèss nümer Z=stèss elemeent);
  • ul nümer de màssa, ca l'è la súma del nümer de prutún e de neütrún, e al permètt de scerní i difereent isòtup.

I àtum a inn generalmeent néuter (g'ann minga de càrica elétrica); quaand un àtum al pèert u al ciàpa un eletrún, al cambia e al devénta un jún, pusitíff (catiún) sa n'al ciapa, negatíff (aniún) sa n'al pèert.

Stòria Modifega

Ul cuncètt de àtum a l'è staa prupòost per la prima völta da i filòsuf greech cumè Demòcrit e ul grupp dii Epicüree; in dii sécul dòpu g'inn minga staa pass inaanz, anzi a s'è desmentegaa tüscòss, fin almaanch a dopu l'Età de mèzz.
La teuría l'è stada rimetüda in pè dal John Dalton, chímich inglees; l'Amedeo Avogadro, in del sécul XIX, al cumencia a tegnii spartii àtum e mulécul.
Ul primm scenzià a mètt in ciaar la strutüra de deent de l'àtum a l'è staa, in del 1911, ul Rutherford; dòpu de lü, un quaj ann adree, Niels Bohr al püblica in d'un librètt ul sò mudèll de la strutüra de l'àtum. Per rivà a vècch magiuur detàj ammò, ga vöör però specià un quaj ólter ann fin al nassimeent de la física quantística e del micruscòpi eletrònich.

 
Wikimedia Commons
al gh'a dent roba culegada a: