Dachau KZ

El camp de concentramènt de Dachau el g'ha cuminciàt a funsiunà ai 31 de Mars del 1933, póc dé dòpo che 'l Reichstag el ghe dàes a Adolf Hitler el potér pié.

L'è stat el prim camp de concentramènt importante fat sö 'n Germània, giü dei póc facc sö prìma che mürìes el présidènt Paul von Hindenburg endèl 1934. Al prensépe l'ìa destinàt a pòst de internamènt dei upuzidùr pulìtic, ma piö tàrde gh'è ambiàt a rià apò a Ebrèi de Baviéra, prizunér de guèra soviètic e pò a fómne, omosesuài e sénghègn.

L'ezistènsa del camp de Dachau l'ìa cunusìda fò dei cunfì de la Germània zamò del 1934. L'ìa cunsideràt dei nazìsti come 'l protòtip per i camp, isé come piö tàrde, el camp de Auschwitz.

*El cancèl de entràda co la scrìta: "El laurà 'l rènt lìber"*

A l'entràda del camp, söl cancèl négher, se pöl lèzer amò 'ncö le paròle Arbeit Macht Frei (El laurà 'l rènt lìber).

I prizunér i éra 'nmocelàcc endèle baràche (ghe n'ìa 34). Ogna baràca la g'harès duzìt contègner 208 prizunér, ma, quan che gh'è riàt i soldàcc americà, sèrte baràche le riàa a contègner 'nfìna a 1600 prizunér. El camp en totàl el g'ha risiìt de piö de 200.000 prizunér che ignìa de piö de 30 nasiù.

Endèl Zenér del 1945 gh'è nìt a sègn la càmera a gas, ma mài nösöna pröa l'è stàda troàda che la sàpe stàda dopràda adilbù per le ezecusiù de màsa. I malàcc e chèi mìa piö bù de laurà 'nvéce i vignìa trasferìcc endèl castèl de Hartheim, endóche i è stàcc a miér a véser copàcc col gas.

Dét endèl camp gh'ìa apò a 'na stasiù sperimentàla dirèta del dutùr Sigmund Rascher e 'n quac midizìna l'è stàda sperimentàda söi prizunér, suratöt per pröà la rezistènsa a le malatìe.

Liberasiù

Ai 29 del Bril del 1945, la 45ma diviziù de fanterìa de la sètima Armàda americàna la lìbera 'l camp. Quan che i soldàcc americà i è pènetràcc endèl camp, i s'è troàcc deànti de le scéne terìbii: prizunér endèn stat de magrèsa spaintùs, fòse 'n cümü 'ndóche gh'ìa 'nmuntunàt dét sentenér de còrp mütilàcc. Vergü dei soldàcc americà i ìa restàcc talmènte naüzeàcc de chèl che i gh'ìa ést che i g'ha ambiàt a tràga adòs ai üficiài che comandàa 'l camp (Stràge de Dachau).