Fisica

Chest artícul al è scrivüü in lumbaart, con la grafia LSI.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

La física (dal greech antích φυσικός (phusikos), "natüraal" e φύσις (phusis), "natüra") a l'è la scénza ca la stüdia la natüra in del sò significaa püssee làrch, vist ca la vàrda ul cumpurtameent de la matéria, de l'energía e dii fòorz fundamentàj ca guvèrnenn i relazziun tra i partisèj. L'era inscí prufundameent mis'ciàda cunt ul cuncètt de natüra ca, fin almaanch al sécul XIX, a l'era ciamàda filusufía natüraal.
I físich a stüdienn dunca un ventàj fisc làrch de fenòmen físich: a partí da la ròba piscinína (i partisèj süb-atòmich) a rivà a i ròpp püssee graant (l'Ünivèers intréch). Tanti vöölt s'è rivaa a dí ca la física l'è la mama di tütt i ólter sceenz (la scénza fundamentaal), vist ca tràtenn de fenòmen ca ga ubedíssenn a i lécc físich; dunca, i descuvèert de la física g'ann aplicazziun anca in tütt i ólter sceenz natüràj.
La física a l'è ligàda sü in d'una manéra particulaar cunt la matemàtica, vist ca, a la fin de la féra, la física la descriff i lécc e i fenòmen natüràj duperaant la léngua matemàtica; quèla manéra chí de laurà la permètt de dimustrà la pussibilità u l'impussibilità d'un quaj fenòmen físich anca senza usservàll diretameent, ma dumè cunt i calcul matemàtich.
Ga vöör però tegnii spartii: la matemàtica a l'è no una scénza, vist ca la g'à minga cumè ubietiif la descrizziun del muunt materiaal, ma l'è dumè una "specülazziun", un "mèzz" duperaa da i sceenz reàj per parlà del muunt.

La física clàssica

La física clàssica la tègn deent i bròch tradizziunàj de la física, saría a dí tüta la visiun del muunt desvilüpàda dal Newton a i sò teemp, pöö "scancelàda" da i descuvèert del sécul XX; la g'à anca lé difereent tòcch:

Mecànica clàssica, ca la vàrda a i fòorz e tütt i ròpp ca inn inflüenzaa de luur: g'è la bròca ciamàda stàtica, per i ròpp trigaa, cinemàtica, per i ròpp in muvimeent, ma ca ga vàrda minga ul perchè a sa mövenn, e la dinàmica, de stüdià ul muvimeent dii ròpp e i lécc ca ga fann efètt.
Un óltra spartizziun a l'è quèla in mecànica dii sòlit e mecànica dii flüit;
l'acüstíca, ul stüdi del sun, cunsideràda de spèss una bròca de la mecànica vist ca ul sun al vègn dal muvimeent dii partisèj de aria in furma de uunt, ca seguíssenn i lécc de la mecànica;
l'òtica, ul stüdi de la lüs, ma minga dumè la lüs visíbil ma anca de i infrarúss e ültraviulètt ca g'ann i stèss cumpurtameent de quèla visíbil;
la termudinàmica, ca la stüdia i relazziun tra ul caluur (l'energía intèrna ca g'ann i partisèj ca fúrmenn una sustànza) e i ólter fuurm de energía;
l'eletrumagnetiism, nassüü a l'inízzi del sécul XIX, dopu c'ann descuvèert i ligàmm tra ul magnetiism e l'eletricità.

La física mudèrna

La física clàssica la laúra in sü scaar nurmàj de usservazziun; d'óltra paart, la física mudèrna (ca la saría la física ca l'è vegnüda fö da tütt i descuvèert del princípi del sécul XX) la vàrda i cumpurtameent de la matéria suta cundizziun estreem (per esémpi velucità areent a quèla de la lüs) upüür sü scaar altertaant estreem (piscinítt, cumè i partisèj süb-nücleaar, u graant, cumè l'Ünivèers).
A chii scaar chí, i nòster nurmàj cuncètt de velucità, spazzi, teemp a vàrenn püü; i nöff fenòmen c'inn saltaa fö a vègnenn descrivüü da i bròch de la física quantística, da la relatività generaal e da la relatività stréncia.

Física teòrica e física sperimentaal

I dü bròch de la física del títul chí de sura a vörenn dí ca, in del muunt dii físich, ga n'è de chi c'al preferíss stüdià i teurii nöff per spiegà i resültaa utegnüü cunt i esperimeent e fà dii previsiun per ul futüür e chi c'al laúra per esperimeent, per esplurà muunt nöff e vedè sa i lécc teòrich a inn bun.
A sa capíss ca la teuría de par lé la pö minga dà resültaa sücüür, sa l'è minga cumpagnàda anca da i esperimeent, e la pö purtà föra de la stràda giüsta; però ga vöör dí ca suveent i riceerch teòrich a cunséntenn de pensà e fà sü dii esperimeent nöff, ca pödenn anca purtà a un quaj còss.
La física l'è l'ünica scénza induè l'è pussíbil de vèch teuría e pràtica inscí spartii: in tütt i ólter sceenz natüràj (biulugía, chímica, geulugía) la teuría e la pràtica a inn insèma, e vün al pöö minga vèss dumè l'un u dumè l'ólter.