Spéce

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

En biulugìa, se ghe dà nòm spéce (del latì species) a ògna ü dei grùpi endèi quài se divìt i zèner, cioè, la limitasiù del genèrich endèn ámbito morfologicamènt coerènt. En biulugìa, 'na spéce l'è l'unità de bàze de la clasificasiù biològica.

'Na spéce se la defenés de spès come 'n grùpo de organìsmi che i è bù de 'ncruzàs e fà nàser 'na discendènsa fèrtil. Endèna bùna part dei càzi, chèsta definisiù l'è adeguàda, però de spès se dopèra apò a critéri piö percìs o che diferènsia de piö amò, per ezèmpe sö la bàze de la corispondènsa del DNA o la prezènsa de aspècc de local-adatamènt specìfich.

I nòm de üzo genèrich (nòm popolàr) per i taxa de le piànte e de le bès-ce i corespónt a le ólte a le spéci: per ezèmpe, “liù”, “caàl” o “luertìs”. Ma l'è mìa sèmper isé: per ezèmpe, la paròla “cèrf” la se referés a 'na famìa de 34 spéci diferènte.

Stória del concèt de spéce

El tèrmine "spéce" 'l se referés a tré concècc diferèncc ma relasiunàcc. El ranch spéce, che l'è 'l leèl piö bas de la tasonomìa segónt el Linèo; i taxa spéce, che i è 'n grùpo de organìsmi discriìcc e asegnàcc a la categurìa "spéce", e le spéci biològiche che i è ènti bù de evòlver.

'Na ólta le spéci i éra definìde come indivìdui che se 'nsomeàa 'ntra de lur e che i se diferensiàa dei indivìdui che apartignìa a le ótre spéci per discontinuità morfològiche, cioè, le spéci le ch'ìa esènse imutàbii, che le apartignìa, segónt la filozofìa aristotélica-platònica, al mónt de le edèe. Chèsta concesiù l'ìa per fórsa fisìsta, cioè la sò esènsa l'ìa permanènta. Endèl medioévo, s'è consolidàt la interpretasiù creasiunìsta 'ndèla qual ògna spéce l'ìa 'na unità d ela creasiù, caraterizàda de la sò esènsa. L'ìa 'n realìsmo idealìsta.

El nominalìsmo 'l g'ha ìt le sò raìs endèl sècol XIV col Guglièlmo de Ockham. Chèsta dutrìna la segnalàa che ezisrìa nesöna entità 'ntramès al tèrmine e i indivìdui ai quai chèsto 'l se riferìa, cioè, izistìa apéna i indivìdui. Segónt chèsta dutrìna, le spéci i è fröt de la nòsta rasionalità e 'l concèt de spéce se 'l dopèra apéna col fì de ragrupà i indivìdui segónt la 'nsomeànsa e dàga 'n nòm. En póche paròle, el nominalìsmo el reconós mìa le spéci come entità reài. Linèo e John Ray, de l'ótra bànda, i sustignìa l'edèa del caràter discrét e del posèso de atribùti ogetìf de le spéci, que le primitìa la sò delimitasiù, cioè, el realìsmo de le spéci. A pàrter de la püblicasiù l'urìgin de le spéci del Charles Darwin endèl 1859, se g'ha cuminciàt a cunsiderà le spéci come 'n ensèma de popolasiù morfologicamènt variàbii e co la capacità de evòlver. El concèt aristotélich-lineà l'è stat en pó a la ólta sustitüìt de 'na concesiù evolutìva bazàda sö la selesiù natüràla e 'ndèl izolamènt reprodütìf.

A metà del sècol XX s'è afermàt dò puzisiù respèt a le spéci: el realìsmo evolutìf e 'l nominalìsmo. Chèsti öltem i sustignìa che 'ndèla natüra izistìa apéna i organìsmi individuài e segónt i tasònomi evulutìf le spéci i éra entità reài de la natüra e le custitüìa unità de la evulusiù. A pàrter dei agn '80 s'è afermàt la puzisiù realìsta respèt a le spéci biològiche, ensèma al apròcio filogenétich de la clasificasiù.

Concècc de spéce

• Spéce biològica (de Dobzhansky , 1935 y Mayr , 1942). Segónt chèsto concèt, la spéce l'è 'n grupo (o popolasiù biològica) natüràl de 'ndivìdui che i pöl encruzàs 'ntra de lur, però che i è izolàcc reprodutivamènt dei óter grupi che se 'nsomèa. Chèsto l'è 'l concèt piö largamènt acetàt e col consèns piö larch, perloméno 'ntra i zoòlogi. El ciapà 'na spéce come biològica, l'implica del pónt de vìsta evulutìf acetà che l'è 'na popolasiù reprodutivamènt izolàda, cioè la costetöés 'na lìnea evolutìva separàda e che l'è rinforsada de 'na série de bariére che le pöl véser de tipo geogràfich o biològico. La spéce biològica l'è lìbera de curìga dré al sò córs segónt i procès genétich le 'nflöènse ambientàle che le próvoca i va,biamèncc evolutìf. Le caraterìstiche de chèsto concèt le i a rènt inaplicàbil a organìsmi fòsii. E pò amò, gh'è de le limitasiù respèt a chèi organìsmi che se reprödös asesualmènt (per apomixia: tipo de partenogènesi) quach spéci de rotìfer (organìsmi microscòpich), molùschi, artròpodi, vertebràcc (quac pès e lözèrte del zèner Cnemidophorus e Aspidoscelis Reeder 2002) e 'na quach piànta vascolàr. Gh'è apò divèrsi càzi de ibridasiù endóche vé fó 'na dicendènsa fèrtil e che le rèsta cóme unità genétiche e evolutìve indipendèncc. L'è 'l càzo de ergöne piànte vascolàr endóche l'ibridasiù l'è 'na ròba bastànsa frequènta.
• Spéce evolutìva (de Wiley, 1978). l'è 'na discendènsa ('na sequènsa ancestro-descendènta) de popolasiù o organìsmi che manté la sò identità diferènta de ótre discendènse e che le g'ha le sò tendènse stòriche e evolutìve perticolàr. Chèsto concèt l'è diferènt de chèl de prìma perchè l'è l'izolamènt genétich atuàl piö che chèl potensiàl, el critério per riconóser le spéci. E 'l cunsìdera che denàcc a l'ezistènsa de bariére geogràfiche o biològiche, el flùso genétich 'ntra le stèse el sarà isé bas che se generarà 'na divergènsa genética (cladogènezi). El concèt de spéce evolutìva el té cönt che la evulusiù cladogenética la pöl véser reticulàda. Chèsto 'l völ dì che chèle popolasiù che 'n prensépe s'è separàt e che le g'ha cuminciàt a diferensiàs geneticamènt, le pöde turnà a convèrger e reünìs, rómper l'izolamènt e dà urìgin a spéci ìbride de le quàle pöl saltà fò 'na popolasiù che la pöde véser ricunusìda come unità 'ndependènta. Apò a la concesiù evolutìva gh'è stat mitìt deànti divèrse obiesiù: 1) la pöl véser aplicàda apéna a spéci monotìpiche, isé che ògna izolamènt geogràfich el g'harès de éser tratàt come 'na spéce diferènta; 2) gh'è mìa critéri empìrich che i permète de oservà tendènse evolutìve endèl regìster fòsil; 3) la definisiù evolutìva l'è mìa pràtica endèla demarcasiù de le cronospéci.
• Spéce morfològica. Segónt chèsta concesiù, ògna spéce l'è distinguìbil de chèle che se 'nsomèa per mès dei sò aspècc morfològich. Chèsto concèt de spéce el g'ha risiìt nömerùze crìtiche. Prim de töt, la definisiù morfolàgica la té mìa cönt sèrte proprietà comportamentài e ecològiche. Segónda ròba, i caràter morfològich mìa sèmper i permèt de reconóser 'na spéce: de 'na bànda gh'è 'n mòcc de spéci diferènte, suratöt tra i protozòi, che i è morfologicamènt quàze precìze. I è ciamàde spéci crìptiche o “spéci sorèle” (Mayr 1948); de l'ótra bànda, gh'è divèrsi tìpi morfològich dét endèna stèsa spéce, per vìa de la variasiù genética individuàla (spéci polimòrfiche) o al fat che le apartègne a categorìe biològiche diferènte, compàgn de l'età o 'l sès.
• Spéce filogenética (de Cracraft, 1989). Chèsto concèt el reconós come spéce ògna grùpo de organìsmi endèl quàl töcc i organìsmi i cundivìt en ünech caràter derivàt o apomàrfich (mìa prezènte endèi sò predecesùr o afìni). Se chèsto concèt el fös aplicàt con rigùr, popolasiù locài aisebé che le sìes arènt giöna a l'ótra le sarès consideràde spéci diferènte per vìa del fat che ògna popolasiù la pöl vìga variancc genético-moleculàr üniche.

• Spéce ecològica (de Van Valen, 1976). Segónt chèl concèt ché, la spéce l'è 'na discendènsa (o 'n ensèma de discendènse emparentàde strète) che l'òcupa 'na zòna adatatìva apéna apéna diferènta endèla sò distribusiù de chèle che aparté a ótre discendènse, e che 'n piö la se svelöpa en maniéra 'ndependènta de töte discendènse stabilìde föra de la sò àrea bio-geogràfica de distribusiù. En chèsto concèt, la concesiù de nìchia e escluziù competitìva i è 'mportànte per spiegà come le popolasiù le pöde véser dirète a ambièncc determinàcc e otègner come rezültàt divergènse genétiche e geogràfiche fondamentài en fatùr specificamènt ecològich. Sö chèsto aspèt, gh'è stat dimustràt per bé che le diferènse 'ntra spéci tat de fùrma come de comportamènt i è de spès relasiunàde co le diferènse de risórse ecològiche che la spéce la sfröta. L'ensèma de le risórse e dei habitat sfrötàcc dei mèmber de 'na spéce 'l costetöés la nìchia ecològica de chèla spéce lé e mìa de 'n ótra, e isé, a ardàl sóta 'n óter àngol, la spéce ecològica l'è 'n ensèma de indivìdui che sfröta 'na nìchia specìfica. I leèi de diferènsa, en chèsto sènso, i sarà 'n funsiù del leèl de difereènsa de la nìchia o la discontinuità del ambiènt. Per ezèmpe, dei parasìti emparentàcc entrà de lùr e che i g'ha la sò nichia dét endèn òspite (endoparasìti) i riarà a ìga diferènse '0ntrà de lur, en funsiù de quat che i è diferèncc i sò òspiti endèla sò murfulugìa, abitüdin, risórse, ecc.