Urtugrafia insübrica ünificada

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Cun el termin Urtugrafia insübrica ünificada (o semplicement Urtugrafia ünificada) s'intenda l'urtugrafia druvaa da la La Vus de l'Insübria per scriv el lumbard insübrich. L'è un urtugrafia a bas funetica, ma cun di acurgiment (para)etimulogich per pudè tend ai diferenz funulogich principal intra i variant.

L'Abecedé

La grafia l'è a bas alfabetica, cun l'abecedé Latin. Püssee precisament, l'abecedé druaa l'è quel "muderen" o "ticines", uvera quel ch'el dröva i vucal "ö" e "ü" inveci de "oeu/eu" e "u".

Part Funetica

Quela grafia chì l'è a bas funemica, cun i valur di grafema basaa ins el sistema talian (che pö l'è anca la bas del milanes classich). Presempi se dröva el grafema "h" per cumünicà velarità davanti ai vucal fruntal. Quela cunvenzion chì l'è estesa ai cas in fin de parola, e donca a gh'hum tücc [tytʃ] ma toch [tok].

Part Ünificatris

Acent

Una part impurtanta de quela grafia chì l'è che la cerca de rend la letüra püssee sempliz per tüt i insübrich, truanda di cumprumiss per i diferenz funulogich regular. Vöna de 'sti diferenz chì l'è quela di sistema d'acentazion, o mej de la variazion intra vucal vert e saraa. Presempi, la diferenza intra la "e" verta e la "e" sarada la se marca giò no, a men che ghe sia un dübi int un quaj cas, perchè generalment el grafema "e" u se legg saraa o vert a seconda de la parnonzia lucal (che pö l'è quel che la gent la fà int i alter lenguv, cumpres el talian). I cunsejan però de "marcà giò vergutin", quand che gh'è ambiguità: el mè barba (=pussessiv)– el me pias (=prunom)

In general i mantegnen che "men acent riesum a duvrà, püssee legibil el resülta el test". I acent di infinii (pres. mandà, parlà, etc.) i se mantegnen anca quand che se tachen di prunom clitich, semper per rend la letüra püssee scurevula:

• mandà -> mandàl, mandàch, e.i.v.
• parlà -> parlàch, parlàl, e.i.v.

Insì se pö anca mantegn la diferenza intra infinii e verb cuniugaa:

• mandàl = mandà lü (infinii + prunom clitich)
• mandal = manda lü (imperativ + prunom clitich)

Etimulugia

I cunsejan de druaa el grafema "z" in quej cas indè che l'etimulugia el dumanda, giamò che in quej cas lì l'è parnunziaa diferent in certi part de l'Insübria (presempi in laghee e in brianzöö). E donca se fà diferenza intra "russ" (milanes: [rus], brianzöö: [rus]) e "rüzzà" (milanes: [ryˈza], brianzöö: [ryˈtsa]).

Un'altra cunvenzion non funetica (anca se minur) l'è quela de druà la "h" (para)etimulogica. Giamò che i verb ausiliar i henn quej ch'i presenten püssee diferenz dialetal (pü o meno in tüt i lenguv), quela cunvenzion chì la dà un poo de jüt int l'intercetazion. E quindi el verb vèch el sariss:

	prunom	Avegh
1ma pers.	mì	(a) gh'hoo
2da pers.	tì	(a) te gh'hee(t)
3za pers. (m)	lü	(a) el/u gh'ha
3za pers. (f)	lee	(a) la gh'ha
1ma pers. (pl)	nün(ch)/nü(m)	(a) gh'hem/hum(a)
2da pers. (pl)	vialter/violter, vü	(a) gh'avii/hii/hé
3za pers. (pl)	lur	(a)/i gh'hann

Radupiament

Semper cun l'idea de semplicità, el cunsili l'è quel de vech mia de vucal dupi in mezz a la parola, e donca gh'avrum la pas e el pass. Pöden però vessech vucal dupi in fond ai parol:

• int i participi passaa: mangiaa, beüü
• certi desinenz del fütür, asca per quej ch'i finissen cun "a":
  • mì a cercaroo, parlaroo
  • ti te cercaree(t), parlaree(t)
  • vialter a cercarii, parlarii
• certi desinenz del present indicativ, presempi:
  • mì a soo
  • ti te see(t)
  • vialter a sii
• quej (poch) parol che tradiziunalment i henn scriüü cun la vucal dupia o slungaa a la fin: coo, furestee, uspedaa, suu.

Suratüt int el cas di verb, se cunsilia de scriv i vucal dupi anca in quej variant ch'i ja parnonzian no, per marcà la diferenza cun i alter desinenz, e cun l'infinii (presempi mangià e mangiaa).

Per i cunsunant, l'idea de semplicità la porta a druvà mia de dupi (föra che "ss" che la serva per marcà la "s" surda, e "nn" che la marca la "n" alveulara). I cunsilian però de tegn dupi i cunsunant africaa in fin de parola, e donca gh'avrum: tecc, vecc/vegg e insì via.