Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

L'Albert Einstein l'è staa vün di püssee grand scienziaa dela storia. L'era un fisich, e in de la sò vita l'ha faa un bel poo de scuvert che han cambiaa tüt in del mund de la fisica.

Albert Einstein, futugrafaa da l'Oren J. Turner in del 1947.

L'è staa però minga dumà un fisich, ma el s'è ucupaa anca de filusufia e, in di sò ültim ann in America, anca de pulitica (eren i ann dela segunda guera mundial).

La giuventü Modifega

Albert Einstein l'è nassüü a Ülma, in Germania, el 14 de marz del 1879; i sò gent eren dü giüdee, sa ciamaven Hermann Einstein e Pauline Koch e gh'eren un stabiliment de machinari eletrich. Vist che la sò familia l'è stada spess in dificultà ecunomich, l'ha duvüü cambià cà un muntun de völt quand l'era amò piscinin; l'è stà de cà a Münegh, a Pavia, e pö amò a Berna, in Svizzera.

Propi per quest, Einstein l'era un bagain cunt i sò prublemi (forsi al gh'era anca la dislessia), e al nava minga begn a scöra (adiritüra sa dis che l'era un asen in matematica).

In tüt i modi, l'è andaa inanz cunt i scör e l'ha ciapaa ul diploma ad Aarau, semper in Svizzera, in del 1896.

In del 1898 l'ha cugnussüü una tusa serba che la se ciamava Mileva Maric; quatr'ann dopu gh'han avüü una tuseta, Lieserl (ca però l'è morta amò piscinina). Intant, Albert l'era riüssii a utegnì la citadinanza svizzera e a entrà in del Pulitecnich de Zürich (Eidgenössische Technische Hochschule).

Einstein cumè scienziaa Modifega

 
La placa in sel palass Olivazzi in Via Bigli a Milan

In del 1905, intant che 'l lavurava a l'üfizi di brevet a Berna, Einstein l'ha püblicss un articul de fisica, ciamaa in tudesch "Zur Elektrodynamik bewegter Körper ("L'eletrudinamica di rob in muviment"), induve che se parla de l'interaziun di rob carich (vör dì cunt una carica eletrica) cunt ul camp eletrumagnetich, e de cume tüta 'sta roba la cambia a segunda che la persuna che la varda l'è ferma o la se möv. Da chi la sa svilüparà, in di ann, la teuria de la Relatività ristreta.
Semper del 1905 l'è un alter articul che parla de l'efet fotueletrich; da quel articul chì, dopu un quai ann, la nassarà la broca dela Fisica ciamada mecanica quantistica. Per finì quel'ann triunfal, l'à anca metüü in pee la teuria del motu brownian.

Intant che 'l faseva tüta 'sta roba, l'à anca cuminciaa a insegnà in di üniversità (prima a Berna, pö a Praga e, dopu ul 1914, a Berlin).

In del 1915 Einstein l'ha pö prupost una teuria relativistica della gravitaziun, che la sarà pö cugnüssuda cumè la teuria de la Relatività general; l'è chì che se cumencia a parlà del cuncet del spazi-temp a 4 dimensiun. Da sübit 'sta teuria l'ha cuminciaa a stàgh in süi bal ai alter scienziaa: prim, perché l'era inuvativa, e a dàgh a trà a la teuria el vureva dì trà via un bel toch de la fisica clasica; segund, perchè l'era una teuria che la vegniva da un ragiunament matematich, e minga dai uservaziun; terz, perchè la matematica che l'era duperada l'era tropa dificila.

Ma Einstein l'ha sugütaa a cercà de validàla, e 'l gh'è riüssii in del 1919, ann che gh'è stà un eclissi de Sù; han faa dü misüraziun e 'l s'è vist che la massa del Sù ghe faseva cambià la traietoria a la lüs di stel.
Per ul sò lavurà a pruposit del'efet fotueletrich gh'han daa, in del 1921, ul Nobel per la Fisica.

In di quii ann lì Einstein l'è partii cunt i sò ricerch de truvà di spiegaziun diferent per i fenomen quantistich, vist che anca a lü la mecanica quantistica la ghe nava un poo de travers (vist che se parla de prubabilità e minga de efet reai); ai gent che inveci ghe piaseva 'sta teuria ghe respundeva "Diu al giüga minga a dadi".

In del 1933, intant che l'era diretur de l'istitüt de fisica a Berlin, ul guvernu de Hitler l'ha faa una legg aposta per cascià via tütt i prufesur giüdee; a quel temp lì Einstein l'era anca prufesur a l'üniversità de Princeton, in America, e alura l'à ciapaa sü e l'è scapaa da la Germania. In del 1940 l'ha ciapaa la citadinanza americana.

In di sò ann in America, Einstein l'ha lavuraa per truvà una teuria per met insema la gravità e la forza eletrumagnetica. Lü l'era minga amò a cunuscenza di alter dò forz fundamentai: la forza nüclear forta e la forza nüclear debul, che hin staa scuvert dopu che lü l'è mort. La teuria che l'è vegnüda fö l'era minga però tüta giüsta.

Einstein l'è mort a Princeton, ul 18 de april del 1955.

In del mund dela scienza, Einstein l'è stà verament rivulüziunari, instess de Isaac Newton ai sò temp. L'è stà però anca un scienziaa unest, che l'ha minga negaa i rob che ghe piaseven nò (ad esempi cume l'ha faa cun la mecanica quantistica).