Atila

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Àtila (pianüre del Danubio, entùren al 395 - Al de Tisza, 453) l'è stat l'öltem e 'l piö potènte sovrà dei Uni, ròs de pòpoi che se pènsa riàa de l'Azia. Àtila el g'ha goernàt el piö gròs impér europèo del sò tép, del 434 enfìna a che l'è mórt 453. Cunusìt en Ucidènt con scötöm de "flagellum dei" (presapóch "la früsta del Signur"), i sò posedimèncc i riàa de l'Europa Centrala 'nfìna al Mar Négher, e del fiöm Danubio 'nfìna al mar Baltich. Endèl perìot del sò régn l'è stat giü dei nemìci züràcc del Imper Romà, oramài zamò spartìt en dò parcc: L'impér de Oriènt co la capital a Constantinòpoli, (encö Istambul), e l'Impér Ucidentàl, co la capitàl a Roma e piö tàrde a Ravenna. Àtila el g'ha envadìt dò ólte i Balcani, l'è stat söl pónt de cunquistà la cità de Roma e l'è riàt a mèter sóta asédio Constantinòpoli. El g'ha minàt el sò ezèrcit enfìna 'ndela Francia centràla 'nfina a Aurelianus (encö Orleans), endoche a la fì el generàl Flavio Esio el l'ha ubligàt a ritiràs endela batàia dei Camp Catalaunich del 451 (Châlons-en-Champagne). L'an dòpo l'è riàt a fà scapà l'emperadùr de ucidènt Valentiniano III de la sò capital, Ravenna, endel 452.

L'impér dei Uni l'è mìa düràt dòpo la mórt de Àtila e 'l s'è smembràt enfìna a sparéser. I Uni i è stacc en pòpol nòmade de casadùr e aleadùr dei quai s'è mìa conservàt docümèncc scrìcc de lur, isé le nutìsie che se g'ha de chèste zécc i è riportàde suradetöt de fóncc latìne. Chèsto el g'ha mìa empedìt a Atila de éser regordàt come 'na figüra legendària de la stória de l'Europa, e 'n buna part de l'euròpa ucidentàla romanizàda l'è deentàt el sìmbol de catiéria, distrüsiù e rapìna. En ótre parcc del teretóre che 'l g'ha goernàt envéce l'è regordàt compagn de 'n re nòbil e gaiàrt, e tre saghe scandinave i la mèt dét come giü dei sò persunàgi piö 'mportàncc.