Canton Neuchâtel
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
El Canton Neuchâtel (denominasiù uficiàla en fransés: République et Canton de Neuchâtel e 'n todèsch: Republik und Kanton Neuenburg) l'è giü dei 26 cantù de la Svìsera. L'è giü dei cantù de la Svìsera Romànda, cioè la part ocidentàl de la Svìsera, 'ndoche se pàrla en magiorànsa 'l fransés.
| Canton Neuchâtel Canton | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Dats aministrativ | |||||
| Nom ofiçal | Neuchâtel, Canton de Neuchâtel e Republik und Kanton Neuenburg | ||||
| Stat | Svìzzera | ||||
| Capital | Neuchâtel | ||||
| Lengue ofiçai | lengua francesa | ||||
| Oltre lengue | lengua francesa e Lenga dij segn dla Svìssera fransèisa | ||||
| Nassida | 1815 | ||||
| Politega | |||||
| President | |||||
| Orgen lejislativ | Gran Consili | ||||
| Territore | |||||
| Coordinade | 46°59′N 6°47′E / 46.983333°N 6.783333°E | ||||
| OSM | 1702420 | ||||
| Voltituden | 430 m s.l.m | ||||
| Superfix | 802,24 km² | ||||
| Abitants | 176 850 ab. (31 dicember 2018) | ||||
| Densitaa | 220.45 ab./km² | ||||
| Confin | Berna, Canton Vaud, Canton Friburgo, Canton Giura, Doubs e Franche-Comté | ||||
| Fus orari | UTC+01:00 e UTC+02:00 | ||||
| Varie | |||||
| Codex ISO 3166 | CH-NE | ||||
| Sigla autom. | NE | ||||
| Cl. climatega | |||||
| Cl. sismega | |||||
| Localizazion | |||||
 | |||||
| Sit istituzional | |||||
Geografìa
Modifega El cantù de Neuchâtel el se tróa 'ndèla part ocidentàl de la Svìsera, e 'l cunfìna a nordèst col cantù de Berna, a nòrt e nordèst co la Francia. A sudòvest el cunfìna via tèra col Canton Vaud. Endèla part sud-orientàla del cantù gh'è 'l Lach de Neuchâtel e sö l'ótra spónda del lach gh'è 'l cantù, ensèma a 'n quach cümü del Canton Vaud, gh'è apò 'n pér de distrècc del Canton Fribùrgo che i vé a cunfinà col Cantù de Neuchâtel mìa vìa tèra ma vìa àiva.
El teretóre de Neuchâtel l'è dividìt en dò regiù geogràfiche: chèla àlta l'è colocàda söl masìcio del Giüra e chèla bàsa ciamàda Plateau. La part àlta la cunfìna co la Frància, la se tróa a 'na altèsa de presapóch 1000 méter sùra 'l leèl del mar e l'è cunusìda per vìa dei paés de fabricàncc de orolòi (suratöt Le Locle e La Chaux-de-Fonds). La part bàsa la cuàrcia zó 'na bùna part de la còsta nordocidentàl del Lach de Neuchâtel. ?na part del cümü de Neuchâtel la rìa a tocà pò a 'l Lach de Bienne. El punto piö alt del cantù l'è 'l Chasseral, che 'l rìa a 1552 méter de altèsa söl leèl del mar.
Stória
Modifega
L'òm el g'ha popolàt la regiù zamò 'n época antìca fés. 'Ntrà 'l 3.800 e 'l 3.500 prìma del Signùr. Söl teretóre del cantù de Neuchâtel g'ha ìt urìgin civiltà de Cortaillod, endèla quàl i òm i g'ha cuminciàt a fà sö dei cènter abitàcc, cultià i cereài e fabricà la ceràmica. Le scopèrte archeològiche ecesiunài fàde 'n ocaziù dei laurà de deviasiù de le àive del Giüra (1874-1881) endèl sit de La Tène (Marin-Epagnier) i è stàde de 'mpotànsa tal che la segónda Età del Fèr la vé ciamàda apò a col nòm de cültüra de La Tène (500÷50 prìma del Signùr).
A pàrte la preistória, 'nfìna a l'an mìla, rèsta póch materiàl che pàrle de la regiù. Se sà che 'ndèl an 998, i frà de Cluny i g'ha fondàt 'na capèla a Bevaix, e piö o méno 'ndèi stès agn gh'è stat fondàt apò a la cità de Neuchâtel. El nòm de Neuchâtel l'è mensiunàt la prìma ólta endèn at de donasiù che Rodolfo III de Borgògna 'l g'ha fat en favùr de sò moér Irmengarda.
Endèl 1531, Guillaume Farel el g'ha istindìt la rifùrma protestànta 'ndèl cantù che isé 'l s'è separàt de la diòcezi de Nantes. La part setentriunàla del cantù la g'ha ambiàt isé a popolàs a la svèlta. I rè che regnàa al época — i Orleans-Longueville — e suratöt Enrìco II i g'ha prestàt tàta atensiù a la regiù. Dòpo la mórt endèl 1707 de Marìa de Nemours, i abitàncc de Neuchâtel i g'ha catàt fò come sovrà 'l Rè de Prüsia.
Endèl sècol XVIII, el cantù 'l sè svelöpàt economicamènt gràsie a la fabricasiù dei orolòi e la creasiù de manüfàcc tèsii. La società tipogràfica de Neuchâtel la stampàa zó i lìber che gh'ìa prüibìt en Frància.
El principàt de Neuchâtel el g'ha aderìt a la Confederasiù Elvética 'ndèl 1815. El prim de Màrs del 1848, el cantù 'l se ìntegra del töt endèla Svìsera modèrna e 'l rómp ògna relasiù co la monarchìa prüsiana. El stès dé el cantù l'è turnàt a éser 'na repüblica. Chèsto perìodo de tranzisiù, cunusìt come quistiù de Neuchâtel, l'è regordàt per la fòrte tensiù 'ntra 'l goèrno svìser e 'l rè prüsià Federico Guglièlmo, che 'l vülìa recüperà 'l sò principàt.
Demografìa
Modifega
La popolasiù totàl del cantù l'è de 172085 (dato del Desember 2010 e l'è quàze del töt de lèngua franséza (endèl 2000 i éra l'83%). El cantù l'è stàt storicamènt en fòrte magiurànsa de religiù Cristiàna Protestanta, ma 'ndèi öltem decèni gh'è stat 'n aflüènsa 'mportànta de Catòlich: endèl 2000, la popolasiù l'ìa quàze dividìda 'n dò parcc precìze: i Protestàncc i reprezentàa 'l 38% e i Catòlich el 31% del totàl de la popolasiù.
Sistéma aministratìf
Modifega
El cantù de Neuchâtel l'è furmàt de 53 cümü, ragrüpàcc endèi sés distrècc elencàcc ché sóta:
- Boudry, che g'ha per capolöch la citadìna de Boudry
- La Chaux-de-Fonds, che g'ha per capolöch la cità de La Chaux-de-Fonds
- Le Locle, che g'ha per capolöch la citadìna de Le Locle
- Neuchâtel, che g'ha per capolöch la cità de Neuchâtel
- Val-de-Ruz, che g'ha per capolöch la citadìna de Cernier
- Val-de-Travers, che g'ha per capolöch la citadìna de Val-de-Travers