Carl Friedrich Gauss
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
Johann Carl Friedrich Gauss (Gauß), (Braunschweig, Bàsa Sasònia, 30 de bril del 1777 - Göttingen, 23 de febrér del 1855) l'è stat en matemàtich, astrònomo e fìzich todèsch, cunsideràt el prìncipe de la matemàtica e giü dei matemàtich piö grancc e inflüèncc de töta la stória per le sò scopèrte 'mportànte en divèrsi camp de chèsta scènsa.
Biografìa
ModifegaGauss l'è nasìt a Braunschweig, endèl dücàt de Brunswick (al dé d'encö Germania) de 'na famìa modèsta, endèla qual i sò genitùr i gh'ìa póca istrusiù.
Amò de zùen el gh'ìa dimostràt de ìga 'na predispuzisù particolàr per la matemàtica isé che 'l Duca de Brunswick, quan che l'è nit a saì de le sò dòti, el g'ha cuncidìt 'na bórsa de stüde (1792) per pirmitìga de 'na 'n nacc co la sò istrüsiù. L'è stat alùra mandàt al Collegium Carolinum (encö Technische Universität Braunschweig) che 'l g'ha frequentàt fìna al 1795; lé 'l g'ha seguìt el córs del entomòlogo Johann Christian Ludwig Hellwig (1743-1831). En chèsto perìodo el g'ha furmulàt el método dei mìnimi quadràcc e 'na congetüra sura la ripartisù dei nömer prim, congetüra che la vegnarà pröàda 'ndèl 1896 de Jacques Hadamard.
Endèl 1796 el g'ha scuprìt el método de custrusiù del Eptadecàgon, e 'l g'ha troàt el prensépe nesesàre e süficènt perchè 'n polìgon el pöde vègner desegnàt apéna co la rìga e col compàs (Teoréma de Gauss-Wantzel) e isé 'l g'ha completàt el laurà che i gh'ìa ambiàt i matemàtich de la Grecia antìca. Gauss l'ìa restàt isé sudisfàt de chèsti sò rezültàcc che 'l gh'ìa domandàt che vignìes sculpìt en polìgon de 17 lati sö la sò làpide.
L'è stat el prim a pröà 'n maniéra rigurùza 'l Teoréma Fondamentàl de l'Àlgebra (disertasiù per la sò tézi de duturàt endèl 1799), aisebé che 'na pröa quàze compléta l'ìa zamò stàda troàda prim de lü del Jean Le Rond d'Alembert.
Endèl 1801 el g'ha püblicàt el lìber Disquisitiones Aritmeticae, con sés capìtoi dedicàcc a la Teorìa dei nömer, e isé 'l g'ha dat a chèsto ram de la matemàtica 'n enquadramènt sistemàtich. Endèl öltem capìtol del lìber el spiéga la sò tézi de duturàt. El stès an el rìa a predì l'òrbita de l'asteròide Cèrere col método de l'aprosimasiù dei paràmetri per mès dei mìnimi quadràcc.
Endèl 1809 l'è stat numinàt diretùr del Oservatóre de Göttingen. El stès an el püblica la Theoria motus corporum coelestium in sectionibus conicis Solem ambientium che la descrìf come che se fà per calculà l'òrbita de 'n pianéta e cóme fà per dòpo perfesiunà 'l càlcol. E pò amò l'aprofondés le equasiù diferensiài e le sesiù còniche.
Gauss l'entöés le posibilità de la geometrìa mìa euclidèa ma 'l püblica negót de chèsta scopèrta. Se riarà a capéser la sò 'ntüisiù de le lètere che i sìa scambiàcc co Farkas Wolfgang Bolyai e sò fiöl). Bolyai 'l proarà sènsa riàga per divèrsi agn a dimostrà 'l postulàt de la paraléla a pàrter dei asiòmi de la geometrìa de Euclide. El fiöl de Bolyai, János Bolyai, el scopresarà le posibilità nöe de le geometrìe mìa euclidèe endèl 1820; el sò laurà 'l vegnarà püblicàt endèl 1832.
Endèl 1818, Gauss el vàmbia 'n stüde geodézich del Stat de Hannover, laurà che 'l portarà piö tàrde a svelöpà l'edèa de le distribusiù normài per descrìer i erùr de mizüra e che 'l compórta 'n enterès endèla geometrìa diferensiàl; e 'l sò teorema egregrium el permetarà de stabeléser 'na propietà de la nusiù de cürvadüra.
Endèl 1831, en colabortasiù col profesùr de fìzica Wilhelm Weber el stüdia sèrte aspècc del magnetìsmo, e i sò stüde i sègna l'inìsio de la scopèrta de le légi de Kirchhoff de l'eletricità e pórta a la custrusiù de 'na spéce de telègrafo primitìf.
Gauss l'ìa 'n grat credènt e conservadùr. L'ìa 'n sostenidùr de la monarchìa e 'l se upunìa a Napuliù che 'l vidìa come 'n seminadùr de revulusiù. La vìta privàda de Gauss l'è stàda marcàda de la mórt amò zùina de la sò prìma moér, Johanna Osthoff, endèl 1809, a la qual par che 'l ghe ülìes en gran bé. Póch dòpo mörarà apò a giü dei sò fiöi, Louis, e isé Gauss el narà 'n depresiù de la qual el riarà mìa piö a ègner fò del töt. El turnarà a spuzàs co Friederica Wilhelmine Waldeck (Minna) ma quan che pò a la sò segónda spùza la mör endèl 1831 dòpo de 'na malatìa lónga, giöna de le sò fiöle, Therese, la se 'ncargarà de cüràl enfìna a la sò mórt a Göttingen el 23 de febrér del 1855
Colegamèncc estèrni
Modifega