Cristòforo Colómbo
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
Cristòforo Colombo (nasìt entra i 25 de óst e i 31 utùer del 1451 endèla Repüblica de Gènova — mórt ai 20 de màgio del 1506 a Valladolid, Spàgna) l'è stat en navigadùr, colonizadùr, e esploradùr che coi sò viàs endèl océano Atlàntich el g'ha portàt a la conoscènsa Europèa del continènt Americà.
De fat l'è stat el prim òm de la stória modèrna a streersà l'océano Atlàntich e a troà 'na vìa per nà e turnà 'ndré de l'Euròpa a l'Amèrica.
El g'ha fat en töt quàter viàs come navigadùr al servìsio de i Rè Catòlich de Spàgna Izabèla I de Castiglia e Ferdinàndo II de Aragóna, che, prima de la sò prìma partènsa, i l'ìa numinàt, amirài, vice-rè de le Indie e goernadùr generàl de le ìzole e de le tère férme che g'harès scuprìt.
La scopèrta de le Izole dei Caràibi la sègna l'inìsio de la colonizasiù de l'Amèrica de la part dei europèi e la fà de Colombo 'na figüra principàl de le Gran Scopèrte dei sècoi XV e XVI, consideràde come tàpe fondamentài 'ntra 'l Médio Evo e l'Era Modèrna.
Urìgin e controvèrsie
ModifegaAmò 'ncö gh'è dei döbe sö l'urìgin del Cristòforo Colombo. La teorìa acetàda dei piö tacc dei stòrich l'è chèla de l'urìgin genoéza, bazàda sö le afermasiù de testemmoniànse che le la defenés isé zamò sö le fì del sècol XV.
Sèrte autùr però i la defenés apò a milanés, dàto che gh'ìa a l'época che l'è nasìt de le béghe de cunfì 'ntra 'l stat de Milà e la Repüblica de Gènova.
En piö, al dé d'encö, en quàch autùr i sosté dèle ótre ipòtezi sö la sò nàscita e i la cóloca chi 'n Portogàl (Pedro Diaz de Toledo 'ndèn lìber del 1486 el la ciamàa el portoghés), chi 'n Catalògna (dei stüde linguistich i dimustra che 'ndèl scrìer el doperàa divèrsi catalanìsmi), o 'ndèi Paés Basch, en Galìsia, en Còrsica, en Frància o adiritüra 'n Grécia. 'N ótra teorìa la ghe atreböés urìgin ebrèa e dàta la cundisiù delicàda dei ebrèi a chèla época là, chèsto 'l spiegarès perchè lü 'l g'ha mai vülìt che se scriìes vergót de precìzo sö le sò urìgign.
Segónt la teorìa piö acetàda, Colombo l'ìa fiöl d'en tesidùr de séda genoés, en òm sèmpe del pòpol. Chèsta urìgin ümil però la g'harès mìa 'mpidìt de conóser divèrse lèngue (compàgn del latì o del ebràich), ma apò a la matemàtica, la cosmografìa, la geometrìa, e töcc i strümèncc de navigasiù, al pónt de éser cunsideràt de vergü come 'l piö strüìt dei òm de mar de töta la Spagna.
El prim viàs e la scopèrta
ModifegaLa séra del 3 de óst del 1492, Colombo l'è partìt de Palos de la Frontera con tre nàvi; 'na caràca, la piö grànda de le trè, de nòm Santa María, e scötömàda Gallega, e dò caraèle piö pesène: la Pinta (la pitüràda) e la Santa Clara, scötömàda Niña per vìa del nòm del sò padrù, Juan Niño de Moguer.
Columbo prìma 'l g'ha fat róta 'nvers le Izole Canàrie, endóche 'l g'ha fat rifurnimènt e fat 'na quach riparasiù. Ai 6 de setèmber l'è partìt de San Sebastián de la Gomera per chèl che 'l vegnarà a éser en viàs de sich setemàne en mès al Océano Atlàntich.
La tèra l'è stàda avistàda a le dò de matìna del 12 de utùer del 1492, de 'n marinàio de la Pinta de nòm Rodrigo de Triana (ciamàt apò Juan Rodríguez Bermejo). La tèra avistàda la se dimostrarà 'n ìzola (giöna de le ìzole che adès i è ciamàde Bahamas) che Colòmbo 'l batezarà San Salvador; i natìf i la ciamàa Guanahani. Quàla de precìzo la sàpes de le Bahamas l'è 'na quistiù gnemò risulvìda; se pènsa suratöt che le pödes véser o la Samana Cay o la Plana Cays, o l'Ìzola de San Salvador (ciamàda isé 'ndèl 1925 perchè cunsideràda pròpe la San Salvador de Colombo). La zènt natìva 'ncuntràda de Colombo l'ìa 'l pòpol dei Lucayan, Taíno o Arawak, i èra pacìfech e amichévoi.
Entàt che l'esploràa le ótre ìzole dei Caràibi, la Santa Maria l'è nàda a 'ncaiàs en mìra a le còste setentriunài de l'ìzola de Hispaniola e tocarà abandunàla.
Endèl viàs de ritórno en ótra tompèsta la obligarà Colombo a puntà sö Lisbona 'nvéce che 'na 'nvers la Spagna e 'l bötarà zó l'áncora endèla capitàl portoghéza ai 4 de mars del 1493. Dòpo 'na setemàna l'è ripartìt e l'è riàt a Palos ai 15 de mars.