Dialett trentin ocidental

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El dialett trentin ocidental a l'è on insemma de dialett de la lengua lombarda.

Posizion e variant

In del Trentin el passa el confin lenguistegh in tra el lombard e la lengua veneta. Per 'sta reson, a gh'è on bell poo zonn de transizion, e l'è minga semper ciar capii polido indè che 'l scomincia ona lengua e la finiss on'altra (anca perchè semm dree a parlà d'on continuum lenguistegh che 'l gh'ha mai avuu on istandard precis). I studios e i lenguista hinn d'acordi, poeu, che on temp l'area inscì-ciamada "lombarda" l'eva ben pussee granda, e la tirava denter anca el territori de Trent, menter al dì d'incoeu l'influenza veneta la restringiuu quell'area lenguistega chì.
Incoeu poeudom mett denter al lombard domà la zona pussee ocidentala de la provincia de Trent, cioè la Val de Leder, i Giudicari de Dent e la Val del Ces fin su a Tion e poeu la Val Rendena. On quaidun el pensa che anca el Nones e, soratutt, el Solander poeuden vess consideraa di dialett lombard, del grupp alpin. A bon cunt, tutta quella zona chì l'è dree a ciappà semper pussee i caratteristegh del trentin comun, e donca de la lengua veneta.

Caratteristegh

Del pont de vista lenguistegh, el trentin ocidental l'è proppi vesin al lombard oriental, del qual però el se slontana per on quai tratt fonetegh e morfologegh (de solet pussee conservativ) e lessical (pussee inovativ).

Fonetega

La pupart di dialett, foeura quei al confin con la Lombardia, conserven la N final
In di dialett di Giudicari, la scompariss la N denanz a certi consonant (minga tucc), compagn del lombard oriental
- TANT: lomb. occ. [ta:nt], lomb. or. [tat], giud. [tat], rend. [tant]
- CINCH: lomb. occ. [tʃi:ŋk], lomb. oc. [sik], trent. oc. [siŋk]
I dialett di Giudicari conserven la [ø], ma perden la [y] (sostituida cont ona [u]). In Val Rendena resisten tutt dò i vocai turbaa.
- TUTT: lomb. occ. [tyt], lomb. or. [tøt], trent. occ. [tut] o [tyt], trentin [tut]
Se conserven, in certi cas, i ness latin PL e FL
- lomb. fior, trent. occ. flor, trent. fior.

Morfologia

L'articol determinativ maschil l'è el, quell inteterminativ l'è en.
El plural feminil el finiss in -e (in di dialett de l'alta Val Rendena la vegn ona -i)

Lessegh

El lessegh di dialett trentin ocidentai a l'è, in sostanza, quell comun a la pupart di parlà gall-italegh. El presenta di vesinanz particolar a quell de la Gardesana e a quell de la Valdenon e del Trentin.
In di ultem desenni l'è semper pussee forta la presenza de venetismi, per via de l'influenza che la ghe riva de Trent. Quell lavorà chì se senta soratutt in di paes principai de la zona, e in de la Val de Leder, per la soa vesinanza cont el comun de Riva.

Lombard	Trentin occ.	Venet
inscì	cossì	cussì
fonsg	fongh	fongo
mangià, majà	magnar	magnar(e)
oeuli	ojo	ojo
oreggia	reccia	recia
pader	pare	pare
tropp	massa	massa
vivuu	vivest	vivesto

I verb (dialett de la Bassa Val Rendena)

Verb vess

Indicativ present: mi só, ti 't sè, el a l'è, nü sóm, vü sé, ei i è.
Indicativ imperfett: mi seva, ti 't sevi, el al seva, nü sévän, vü séväf, ei i seva.
Indicativ futur: mi särò, ti 't särè, el al särà, nü säróma, vü säré, ei i särà.
Congiuntiv present: che mi sia, che ti 't sii, che el al sia, che nü sóma, che vü ségäf, che ei i sia.
Congiuntiv imperfett: che i füss, che ti 't füss, che el al füss, che nü füssäni, che vü füssäf, che ei i füss.
Condizional present: mi säria, ti 't särii, el al säria, nü särìäni, vü särìäf, ei i säria.
Infinii present: essro.
Particippi passaa: stà.

Verb avèggh

Indicativ present: mi g'hó, ti 't g'hè, el al g'ha, nü g'hóm, vü g'hé, ei i g'ha.
Indicativ imperfett: mi gh'eva, ti 't gh'evi, el al gh'eva, nü gh'evän, vü, gh'éväf, ei i gh'eva.
Indicativ futur: mi gh'avärò, ti 't gh'avärè, el al gh'avärà, nü gh'aväróm, vü gh'aväré, ei i gh'avärà.
Congiuntiv present: che mi gh'abia, che ti 't gh'abi, che el al gh'abia, che nü gh'ómä, che vü gh'abiégäf, che ei i gh'abia.
Congiuntiv imperfett: che mi gh'öss, che ti 't gh'öss, che el al gh'öss, che nü gh'össän(i), che vü gh'gh'össäf, che ei i gh'öss.
Condizional present: mi gh'aväria, ti 't gh'avärii, el al gh'aväria, nü gh'avärìäni, vü gh'avärìaf, ei i gh'aväria.
Infinii present: avér.
Particippi passaa: bü.

I coniugazion

Indicativ present: mi mässödo, ti 't mässödi, el al mässöda, nü mössädóm, vü mössädé, ei i mässöda.
Indicativ imperfett: mi mässödava, ti 't mässödavi, el al mässödava, nü mässödavän, vü mässödaväf, ei i mässödava.
Indicativ futur: mi mässödärò, ti 't mässödärè, el al mässödärà, nü mässödäróm, vü mässödäré, ei i mässödärà.
Congiuntiv present: che mi mässöda, che ti 't mässödi, che el al mässöda, che nü mössädóma, che vü mössädégaf, che ei i mässöda.
Congiuntiv imperfett: che mi mössädöss, che ti 't mössädöss, che el al mössädöss, che nü mössädössani, che vü mössädössaf, che ei i mössädöss.
Condizional present: mi mässödäria, ti 't mässödärii, el al mässödäria, nü mässödärìani, vü mässödärìaf, ei i mässödäria.
Infinii present: mössädàr.
Particippi passaa: mössädà.

II coniugazion

Indicativ present: mi so, ti 't sè, el al sa, nü sóm, vü sé, ei i sa.
Indicativ imperfett: mi seva, ti 't sevi, el al seva, nü sévän, vü ségäf, ei i seva.
Indicativ futur: mi savärò, ti 't savärè, el al savärà, nü saväróm, vü saväré, ei i savärà.
Congiuntiv present: che mi sapia, che ti 't sapi, che el al sapia, che nü sóma, che vü ségäf, che ei i sapia.
Congiuntiv imperfett: che mi savöss, che ti 't savöss, che el al savöss, che nü savössäni, che vü savössäf, che ei i savöss.
Condizional present: mi saväria, che ti 't savärii, che el al saväria, che nü savärìäni, che vü savärìäf, che ei i saväria.
Infinii present: savér.
Particippi passaa: savü/savöst.

III coniugazion

Indicativ present: mi godo, ti 't godi, el al god, nü godóm, vü godé, ei i god.
Indicativ imperfett: mi godeva, ti 't godevi, el al godeva, nü godévän, vü godégäf, ei i godeva.
Indicativ futur: mi godärò, ti 't godärè, el al godärà, nü godäróm, vü godäré, ei i godärà.
Congiuntiv present: che mi goda, che ti 't goda, che el al goda, che nü godóma, che vü godégäf, che ei i goda.
Congiuntiv imperfett: che mi godöss, che ti 't godöss, che el al godöss, che nü godössäni, che vü godössäf, che ei i godöss.
Condizional present: mi godäria, ti 't godärii, el al godäria, nü godärìäni, vü godärìäf, ei i godäria.
Infinii present: gòdro.
Particippi passaa: godü/godöst.

IV coniugazion

Indicativ present: mi dorm(o), ti 't dorm(i), el al dorm, nü dormigóm, vü dormì/dormighè, ei i dorm.
Indicativ imperfett: mi dormiva, ti 't dormivi, el al dormiva, nü dormivän, vü dormiväf, ei i dormiva.
Indicativ futur: mi dormirò, ti 't dormirè, el al dormirà, nü dormiróm, vü dormiré, ei i dormirà.
Congiuntiv present: che mi dorma, che ti 't dormi, che el al dorma, che nü dormigóma, che vü dormighégäf, che ei i dorma.
Congiuntiv imperfett: che mi dormigöss, che ti 't dormigöss, che el al dormigöss, che nü dormigössäni, ch vü dormigössäf, che ei i dormigöss.
Condizional present: mi dormiria, ti 't dormirii, el al dormiria, nü dormirìäni, vü dormirìäf, ei i dormiria.
Infinii present: dormir.
Particippi passaa: dormì.

Verb vorè

Indicativ present: mi vöj, ti 't vö, el al völ, nü volóm, vü volé, ei i völ.
Indicativ imperfett: mi voleva, ti 't volevi, el al voleva, nü volévän, vü voléväf, ei i voleva.
Indicativ futur: mi vorò, ti 't vorè, el al vorà, nü voróm, vü voré, ei i vorà.
Congiuntiv present: che mi vöga, che ti 't vöghi, che el al vöga, che nü volómä, che vü volégäf, che ei i vöga.
Congiuntiv imperfett: che mi volöss, che ti 't volöss, che el al volöss, che nü volössäni, che vü volössäf, che ei i volöss.
Condizional present: che mi voria, che ti 't vorii, che el al voria, che nü vorìäni, che vü vorìäf, che ei i voria.
Infinii present: volér.
Particippi passaa: volöst.

Verb podè

Indicativ present: mi poss, ti 't pö, el al pöl, nü podóm, vü podé, ei i pöl.
Indicativ imperfett: mi podeva, ti 't podevi, el al podeva, nü podévän, vü podéväf, ei i podeva.
Indicativ futur: mi podärò, ti 't podärè, el al podärà, nü podäróm, vü podäré, ei i podärà.
Congiuntiv present: che mi pöda, che ti 't pödi, che el al pöda, che che nü podómä, che vü podégäf, che ei i pöda.
Congiuntiv imperfett: che mi podöss, che ti 't podöss, che el al podöss, che nü podössäni, che vü podössäf, che ei i podöss.
Condizional present: mi podäria, ti 't podärii, el al podäria, nü podärìäni, vü podäriäf, ei i podäria.
Infinii present: podér.
Particippi passaa: podöst.

I numer

Tiarn de Sott	Roncon	Spiazz
ü	un	ün
dó	dó	dü
tré	trè	tri
quater	quater	quatro
sinch	sinch	sinch
ses	ses	sè
set	set	set
ot	ot	ot
nöf	nöf	nöf
des	des	des
óndes	undes	undasc
dódes	dudes	dudasc
trèdes	trèdes	tradasc
quatòrdes	quatòrdes	quatòrdasc
quindes	quindes	quindasc
sèdes	sèdes	sadasc
derisét	derasèt	deriscèt
desdòt	desdòt	disdòt
desnöf	desnöf	disnöf
vinti	vinti	vinti

Esempi del dialett de Stremb

Stremb a l'è on dialett de l'alta Val Rendena.

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 644

Al temp dal prum re di Cipro, dop ca Goffredo di Buglion l'ha ciapà la Tera Santa, 'na siora de Guascogna l'ha volest nar come piligrina a visitar el Santo Sepolcro; e nel vignir indré, quand ca l'è stada a Cipro, l'ha urtà a gàter arquancc óman, ch'apena ch'ei l'ha vigiuda no i ha podest far a men da narghi apé, e farghi tuti li maligrazi ca i ha podest. Par cóst ela, plangigand e travajada, l'ha pinsà da farghi savér al re tut cól ca l'ha dovest sofrir. Pruma par aftro l'ha volest saver informarse chi om ca l'è 'l re, e vergun i g'ha dit ca l'è 'n poch de bon, che no se 'n töl cura gnà de el stess, e men che men di aftri. A sintir 'sti rason, la pora siora l'ha pers ogni spiranza ch'el re el voless törsala su per ela, e castigar i sö ofansor; par aftro, par aver almen en poca de sodisfazion, l'è nada e fass coragg e spirit da nar dinancc dal re ela en parsona, e dirghi ca no l'è bon da negota. Donca en dì l'è nada coi ògg plin di lagrimi dinancc dal re, e la dis: "Sior, mé no ven miga chicì parchè me ireza co té t'il ta 'n toghi a cor par el mal ch'ei m'ha fat; ma invezi parchè ti m'insegni impartì te fé a lassar e inglotir i dispecc ca me irez che i te faga, parchè ci voria imparar anca mé par sofrir con pasienza coi ca i m'ha fat".
Al re, ca fina alora l'era sempro stà trascurant, par 'sti rason ciari e neti da cola bona siora, al s'ha coma disdrominzà, e d'alora inancc no l'ha pardonà pu a nigun ca ofandass l'onor dal sò regno.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 644

Esempi de dialett moderno

Dialett de Roncon

Roncon l'è on comun di Giudicari, in de la Val del Ces.

L'ann passà el mè nono, che ier l'ha fat i otant'agn, el m'ha contà a mi e a la mia sorèla cóla storia chì.
Gh'era 'na volta endén paesòt, n'ómen che 'l gh'eva dó fiöi.
En dì, el pu zóven di dó fradèi l'è nà dal sò pare e 'l g'ha dit: "Pupà, vöj avérghe tut cól che me speta; déme la mia part!".
El vegg, che 'l ghe voleva tat bén (forse anca massa) ai sò fiöi, l'ha fat cól che 'l ghe domandava.
Poch dì dopo el putèl l'ha ciapà tucc i sò solcc e l'è caminà.
Endena cità dalóngg l'ha fat la bela vita, el s'è inciocava ensèma ai sò soci e 'l balava con le putane.
Cossì en poche stamane l'ha fà fò tucc i solcc e l'è restà sensa nient.
Co gh'evel da far? Coma l'avressel vivest? Endóe l'avriel gatà 'n tochèl de pan?
A la fin l'è nà da 'n contadin e 'l g'ha domandà: "Gh'év bisogn de 'n famej?"
"Sì" el g'ha respondù 'l contadin, "ma ta 'l sé: st'ann g'hóm avèst la bruma, massa aqua e, estra, la tompesta. Alora podró darte solo 'n pó de pan e niént de pu".
"No ocór che me déghev alter: basta che no gh'abie da morir!"
"Tucc i dì te naré al cap e in cól prà a pascolar i mé porcéi e le mie féde. Sét contét?"
E 'l pór diàol l'ha menà al pascol i bestiöi del sò padron trie, sich, des, vinti, tante ólte.
Ma quand che 'l vedeva 'n porcel grass che 'l magnava le giande, el diseva 'ntra de vel: "Por mi! Se fusse stà a cà mia, quat che saria stà mej per mi! Come ch'a l'era bel dal mè pupà! Adess invece stó propi mal!".
E per no morir, el magnava erba e radis, e 'l plangeva: "Almen podèss tornar endré dai mé!".
E plangg encö, plangg domà, no ne podeva pu; la fam e i dolor i le fava vignir semper pu magher.
E cossì, dopo 'n par de mis, assiben che la cà de sò pare la fuss dalungg fiss, l'ha pensà de tornar endré.
L'ha caminà pareicc dì e parece not, l'è rivà descóls e stracià al paes endóche stava i sö.
Apena che 'l sò pupà el l'ha vist vignir inacc, pian pian, zu dré a la sésa del cortil, coi öigg bass, l'ha gosà da la contentessa, el g'ha corest encontra, el l'ha basà sul vis, su le guance e su la bóca.
"No, pupà, no sté a basarme, no! Sò stà massa cativ! I mè paché i è massa gross! No sò pu degn de esser voss fiöl; sarò un di vöss famej".
Ma 'l padron l'ha ciamà ses famej e 'l g'ha dit: "Porté chì la pu bela vestiméta che g'hò, e metégala endòss; pò metéghe l'anèl endàl dén e le scapre endéi pén; vuàltre lazù ciapé l'aqua, empissé 'l fögh e cupé 'l pu bel vedèl parché vöj che tucc i faghe festa.
Vardé: cól mè putel chì el s'eva pers; adess l'è stà gatà de növ".
E pò el s'ha voltà vers el putèl: "Nóm", el g'ha dit, e pò l'è nà de fat per la cà col putel che 'l ghe tigniva con tute dóe le mà la mà sanca del pare.
E tut el dì i ha magnà, i ha bevù tat vin e i ha cantà bele canzon.

Vivaio Acustico delle Lingue e Dialetti d'Italia

Dialett de Sant Antoni

Sant Antoni l'è ona frazion de Pinzoeu, in de l'alta Val Rendena.

N'ann fa, mè nonu, ca ier l'ha cumpì utant'agn, l'ha cuntà a mì e mé surèla 'sta storia.
Gh'era 'na bota, intin pais piciul, n'òm ch'al gh'iva dü fiöi.
In dì, al pü gión dai dü fradéi l'è nà da sò pari e 'l gh'ha dit: "Pupà, ùj avérghi tüt cul ca mi speta; dam cul ca l'è mé!".
Al vegg, ca 'l ghi vuliva tant ben (forsi anca massa) ai sò fiöi, l'ha fat cul ca 'l gh'iva dumandà.
Poch dop al matél, l'ha tut tüt i sò soldi e l'è nà.
Intina sità dalungg l'ha vivü cuntént, l'ha fat la ciuca insema a qualchi cumpagn, l'ha balà cun li porchi.
Sì in pochi stamani l'ha spindü tüi i sò soldi, e l'è restà senza nienti.
Cu duvival far? Partì avrial vivü? Indùa avrial gatà in toch di pan?
A la fin l'è nà da 'n bacan, e 'l g'ha dumandà: "Gh'iv bisügn d'in famöj?"
"Sé", al g'ha respondü 'l bacan, "ma, cume ti sè, st'ann g'hum avü la brüma, l'ha pluì massa tant e pò la tumpesta; pudrò darti numa in poch di pan e nient'aftru".
"Nu ucór ca mi dèghi aftru, basta ca mè nu möra!"
"Tücc i dì ti narè int al mè camp, e in cul prà a pascular i mé purcéi e li mi fidi; sét cuntént?"
E 'l puru sauà l'ha purtà 'l bistiam dal sò padrun tri, sinch, des, uinti, tanti boti.
Ma quand ca 'l visiva in purcel grass che 'l magnava li ghjandi, al disiva tra di öl: "Pór mè! Sa fössa stà a casa, staria pü ben! Partì ca l'era bel, da mè pari! Adess invézi stu mal!"
E par no murir, al magnava erba e radis, e 'l plangiva: "S'almen pudöss turnar dai mé!".
E plangg incö, plangg duman, nu ni pudiva pü; la fam e i mai i lu fava vignir sempru pü magru.
Alora, dop in par di mis, anca sa la casa di sò pari l'era tant dalongg, l'ha pinsà da turnar indré.
L'è caminà tancc dì e tanti nocc, l'è rivà disculs e stracià int al pais indùca viviva i sö.
Quand ca 'l pari l'ha vist vignir inancc, pian pian, in para a la stupaja su 'l splazzöl, cui òigg bass, l'ha usà da la cuntantössa, el gh'è nà incontra, el l'ha basà sül vis, sü li visti, sü la buca.
"Nò, pupà, no sta' a basarmi! Sun stà massa cativ! I mè pachè i è massa gross! No poss pü essar voss fiöl; sarò un dai vöss famöj".
Ma 'l padrun l'ha ciamà ses famöj e 'l g'ha dit: "Purtè chì al pü bel vistì ca mè g'hò, e mitìgal adòss; pò mitì n'anel al dé, e li scarpi intai pé; vujaftri lagiü tulì l'aqua, empizzé al fögh e mazzé 'l vidèl pü bel, parchè ùj ca tücc i faga festa!
Uardè: mé fiöl al s'iva pers, e adess l'hò gatà".
E pò el s'ha uftà vers sò fiöl e 'l g'ha dit: "Nóm", e l'è nà difàt intra casa, cul matél ca 'l tigniva cun tüti dò li man la zanca dal pari.
E tüt al dì i ha magnà, i ha bivü tant vin e ha cantà beli canzun.

ibidem

Bibliografia

Renzo Tomasini, Il dialetto della Val Rendena, Museo degli usi e dei costumi della gente trentina, 1989.
Rodolfo Scaifi Baito, Bìsole verde del nòs dialèt: glossario dialettale di Preore in Giudicarie, Mori, ed. La Grafica, 2006.
Flavio Antolini, Vergòt: poesie in dialetto tionese, Trent, ed. Alcione, 1991.
G. Poletti, Parlar da Stor: parole, modi di dire e tradizioni della gente di Storo, Stor, 2007.
Ezio Scalfi, Duemila parole del mio paese: tentativi etimologici sul dialetto di Tione, Trent, ed. Panorama, 1983.
Giulio Bodio, "Âh, sé podäs êsar amô ... !", Condin, Biblioteca Comunal, 2007.
AIS - Sprach und Sachatlas Italiens und der Südschweiz (NavigAIS-web Versione online navigabile dell'AIS)