Dialèt ólt mantuà

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Al dialèt Ólt Mantuà l'è un dialèt parlàt indèla zona ólta de la pruìnsa de Màntua. L'è 'na parlàda galoitàlega lumbàrda de transiziun vers el Mantuà de cità. El se 'nsömèa, ma l'è mìa istès, al bresà. Per inflesiù, cadènsa e mode de dì a l'è un dialèt mescià 'ntra 'l bresà e 'l mantuà, 'n mès ai quai a l'è 'nficàt dét. Söl dialet ólt Mantuà al g'ha inflüènsa sura de töt al bresà, ma in buna part pò a 'l mantuà, tant che di volte i carateristeghe i è de töcc du. In serte zone al g'ha apò di influense: del cremones n'dela zona de Cané, e del verones n'del zona de Ólta Mantuana.

Variànt

Endèl dialèt alt mantoà se pöl troà divèrse variàncc: le parlàde dei paés de Castiù, Castèl, Médule, Casalmór, Casarimàn, che i se tróa endèla part nord-ucidentàla de la pruìncia de Màntoa, tacàcc al teretóre bresà, i è chèle che se 'nsomèa de piö al bresà, tat sóta l'aspèt fonétich (e tòniga piö deèrta), compàgn che del pont de vìsta lesicàl; 'na fasa 'ntermedia, caraterizada da la perdita de quach fenomeno tìpich del bresà, la töl dét la zona de Àzula, Gidisöl, Ceresàra, Cavriàna e Sulfrì.

La fasa 'ndo che gh'è piö afinità col mantuà lè chèla a oriènt: Ólta Mantuana, Piübega, Gasòlt, Gùit, Redundèsch.

'Ndèi cumü de Monsanbàn, Ólta Mantuana, Pónti söl Mincio, arènt al cunfì co la pruìncia de Veruna, se troa dei dialècc de tranzisiù col verones.

'N di zòne de Cané gh'è di presenze de elemencc de transiziù con el cremones.

Funedega e Funulugea

L’ólt mantuà el g'ha en cümü con i óter dialècc lombarcc orientai sèrte tracc fonétich:

• pasag de u tonegh latì > ö deanti a m (föm cfr. lomb.occ.: fümo) e en silaba sarada (bröt cfr. lomb.occ.: brüt)
• latì i tonegh > é en silaba sarada e en fì de parola: dé “giorno”, lé “li”
• sparisiù de v intervucalegh romanz, tat endèla parola che 'ndèla fras: caàl “cavallo”, la àca “la vacca”
• cunservasiù de -r ed -l finà dopu ucàl tonega: muér, fiöl (cfr. lomb.occ.: miee, fiöö)
• sparisiù de la nasal dopu ucàl tonega en final de paròla ma mia deànti a consonant ocluziva: bé “bene”, bu “buono”, vi “vino” (ma la nasal la se manté en tèmp, mónt, frónt)
• latì -cl- intervucalegh (con una quach ridusiù da -tl-, cume in vetulus > vetlus > veclus “vecchio”) dà [t͡ʃ]: ècia “vecchia”, césa “chiesa”
• el plöràl feminil l'è in -e.
• lenisiù dela cunsunànt tenue > media > zero (esemp: t > d > scumpar), ma con sucesiva restaurasiù dela media olter cas: cùa “coda” (< latì caudam), ma nudà “nuotare” (< latì natare), röda “ruota” (< latì rotam)
• latì o tonegh > ö , en silaba verta, ö anch en silaba sarada o denaànz a cunsunànt palatà: föc “fuoco”, ma òlta (senza o turbà) “volta”
• palatalisasiù de u > ü, che'l ciapa dent pò la u segundaria e la o prutonega, cume en cügnà “cognato”, Türì, “Torino”;
• latì -ct el deventa t: lat (cfr. berg.: lacc)
• acumulasiù di pronom endela cuniugasiù verbal: té te càntet.
• gh'è di tendènse al trucamènt di paròle – apocope – .

Anca el dialèt ólt mantuà, come töcc i dialèt lombarcc, endel cors dei secui l'è stacc interesàt da na cospicua italianisasiù funedega: el dialèt in zéner lè mai stàcc ön sistema a sé stant, ma lè stai sötapost ai nöe necesità pragmadegh e al custànt inflös del sistema, suraurdinàcc, dela lengoa, che'l s'è semper manifestàt al lièl piö estern e superficial, chèl de i sone. I è ad esempi intervenüt i seguent fenomen:

• restitusiù de -d- intervucalega (e adiritöra de -t-) che l'era sparìda: rutònt (en bànda però a redónt)
• restitusiù de -g- intervucalega che l'era parìda: agòst, ligà , ma cun di rescc quai strìa
• restitusiù de t per c palatal: not, let, fità al post de nocc, lecc, ficià “affittare”.

El fenomen el sè ampliat in di öltèm decen. La presiù de la lengua naziunàl en söl dialèt lè avegnida atravers regol dè cumpurtamènt e canai diverse respett a ön secul fa: menter alura i era i parlant de le class suciàl piö elevàcc a “enzentilì” el sò dialèt col modelà la funedega sö l'italià per marcà i distanse dai class piö bass, incö l'adeguamencc a l'italià el gh'è in ogni strat sucial, facilitat de növ mod de viver, e de la difusiù di mass-media.

Gramadega e Urtugraféa

Indicativ Prezènt

Pronòm	Verb vèss	Verb vègh	Verb andà	Verb saì	Verb dì
mé	só	g'hó	vó	só	dìze
té	(te) sét	(te) gh'ét	(te) vét	(te) sét	(te) dìzet
lü / lé	l'è	(el/la) g'ha	(el/la) va	(el/la) sa	(el/la) dis
nuàter	sóm	gh'óm	nóm	sóm	dizóm
vuater	sii	g'hi	ni	sii	dizì
lur	i è	i g'ha	i va	i sa	i dis

Indicatìf pasàt pròsem

Pronòm	Verb vèss	Verb vègh	Verb andà	Verb saì	Verb dì
mé	só stat	g'hó it	so nat	g'hó saìt	g'hó dit
té	(te) sét stat	(te) gh'ét it	(te) sét nat	(te) gh'ét saìt	(te) gh'ét dit
lü/lé	l'è stat	(el/la) g'ha it	(el/la) l'è nat	(el/la) g'ha saìt	(el/la) g'ha dit
nuàter	sóm stacc	gh'óm it	sóm nacc	gh'óm saìt	gh'óm dit
vuàter	sii stacc	g'hi it	sii nacc	g'hi saìt	g'hi dit
lur	i è stacc	i g'ha it	i è nacc	i g'ha saìt	i g'ha dit

Indicatìf Imperfèt

Pronòm	Verb vèss	Verb vègh	Verb andà	Verb saì	Verb dì
mé	sìe	gh'ìe	nàe	sìe	dizìe
té	(te) sìet	(te) gh'ìet	(te) nàet	(te) sìet	(te) dizìet
lü/lé	l'éra	(el/la) gh'ìa	(el/la) nàa	(el/la) sìa	(el/la) dizìa
nuàter	sìrem	gh'ìem	nàem	sìem	dizìem
vuàter	sìref	gh'ìef	nif	sìef	dizìef
lur	i éra	i gh'ìa	i nàa	i sìa	i dizìa

Indicatìf Fütür Sèmpe

Pronòm	Verb vèss	Verb vègh	Verb andà	Verb saì	Verb dì
mé	saró	gh'aró	naró	saró	dizaró
té	(te) sarét	(te) gh'arét	(te) narét	(te) sarét	(te) dizarét
lü/lé	el sarà	(el/la) gh'arà	(el/la) narà	(el/la) sarà	(el/la) dizarà
nuàter	saróm	gh'aróm	naróm	saróm	dizaróm
vuàter	sarì	gh'arìf	narìf	sarìf	dizarìf
lur	i sarà	i gh'arà	i narà	i sarà	i dizarà

Nel lèsech se pöl repurtà i ezèmpe ché sóta:

Italià	Mantuà	Òlt Mantuà
Alba	Àlba	Bunùra
Mattina	Matìna	Matìna
Mezzogiorno	Misdé	Mesdé
Primo Pomeriggio	Basóra	Domesdé
Tardo Pomeriggio	Sotsìra	Sotséra / Dopdisnà
Sera	Sìra	Séra/Sìra
Notte	Nòt	Nòt

Per chèl che riguàrda i dé de la setemàna

Italià	Dialett Òlt Mantuà
Lunedì	Lünedé/Lönedé
Martedì	Martedé
Mercoledì	Mercurdé
Giovedì	Giuedé
Venerdì	Enerdé/Venerdé
Sabato	Sàbot
Domenica	Dumìniga

Per chèl che riguàrda i mis de l'an

Italiano	Dialett Òlt Mantuà
Gennaio	Zenér
Febbraio	Febrér
Marzo	Mars
Aprile	Aprìl
Maggio	Màgio/Mài
Giugno	Zögn
Luglio	Löi
Agosto	Agóst
Settembre	Setèmber
Ottobre	Utùer
Novembre	Nuèmber
Dicembre	Dezèmber

Per chèl che riguàrda i nömer

N	Nömer	N	Nömer	N	Nömer	N	Nömer	N	Nömer	N	Nömer	N	Nömer
1	giü	6	sés	11	öndes	16	sédes	21	intü	60	sesànta	200	dusent
2	du	7	sèt	12	dùdes	17	disisèt	22	intidù	70	setànta	1000	mila
3	tré	8	òt	13	trédes	18	disdòt	30	trénta	80	utànta	10000	desmila
4	quàter	9	nöf	14	quatòrdes	19	disnöf	40	quarànta	90	nuànta	1M	en miliù
5	sich	10	dés/dis	15	quìndes	20	int/vint	50	sinquànta	100	sènt	1000M	en migliart

Öna noèla del Bocàs

Dialèt de Cané

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 264

Mé dìghi dónca, che al tèmp del prim rè de Cìpro, dòpo fàta la conquìsta de Terasànta dal Gotifré de Buglión, è capitàt che 'na gentìl dóna de Guascógna, che l'éra andàda pelegrinà al Sepólcher, nel tornà indrè, riàda a Cìpro, la fü insültàda vilanamènt da quàlch balòs. E lé, pasionàda e sènsa consolasión, l'ha pensàt de andà a fàn rapórt al rè. Ma qualchedün i ghe dis che l'era fadìga bütàda vìa, perchè 'l rè l'éra de vìta tant balórda e póch bóna, che no 'l fàva mai giüsta vendèta dèi insült di àter, ma 'l sofrìva con brüta viltà quèi fat a lü, in manéra che tücc quèi che gh'ìva quàlch ràbia, i la sfogàva con insültàl o minaciàl a lü. La dóna, a sènter 'sta ròba, sènsa sperànsa de podìs vendicà, l'ha pensàt, per solevàs de la sò nòia, de volì sgagnà la mizéria del rè. E la va pianzènt denàns a lü, e la ghe dis: "Càra el mè siòr, vègni mìga denàns a té perchè me spèti 'na vendèta de l'insült ch'i m'ha fat, ma a sodisfasión de quèl, te préghi d'insegnàm cóme te fé a sofrì quèi insült ch'i fa a té, per imparà cosè cóme g'hó de soportà el mè sènsa rabìm, che lo sa el Signór, se podès, te 'l donarès volentéra, giaché te 'n sé un cosè brào portadór".
El rè, che fin alóra l'éra stat tard e pégher, cóme se 'l se füs desmisià dal són, scomensànt da l'insült fat a 'sta dóna, che l'ha vendicàt brüscamènt, l'è diventàt rigorozìsim persecutór de tücc quèi che d'alóra inàns fazèsen qualcòza cóntra l'onór de la sò coróna.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 264-265

Dialèt de Castiù

Dìze dóca che al tép del prém rè de Cìpro, dòp che Gofréd e Buiù l'ha ciapàt Terasànta, è sücidìt che una sióra nòbila l'è nàda al Sepólcro en pelegrinàgio, de dóe 'ndèl vègner endrè, riàda a Cìpro, da di balòs l'è stàda maltratàda pròpe da paezà; del qual laùr lé, fàndo i sò lemèncc sènsa consolasiù, la g'ha pensàt de nà a ricórer al rè; ma gh'è stat dit da vargü che la sarès stàda fatìga sbatìda vià, parchè l'éra tat slenàt e bù de póch che 'nvéze de vendicà con giustìsia i tórcc di óter, el na mandàa zó ànse tancc che i ga fàa agh a lü, con una iltà de fà ergógna; e isè töcc quii che gh'ìa quàch brüzùr endèl stòmech, i sa sfugàa col fàga di afróncc a lü. Sentèndo isè la fómna, pèrsa la sperànsa de pudì ès vindicàda, per refàs a la mèi del sò dispiazér, l'ha decìs de pià 'l rè en la sò mizéria; e, nàda aànti de lü pianzènt, la g'ha dit: "Mè siùr, mé no ègne mìga dinàns de té parchè spére che ta ma èndichet de la oféza che i m'ha fat, ma en compènso, te préghe che ta ma insègnet cóme te fét té a supurtà quèle che sènte che i ta fa, en manéra che mé, 'mparàndo de té, pòse supurtà con pasiènsa la mè; che, el Signùr el la sa, se pudès te la darès a té olontéra, tànto che té g'hét le spàle bùne".
El rè, che fina alùra l'éra stat tardìf e pégher, cóme che 'l s'ès de desmisià in chèl momènt, scomensànt da l'asiù fàda a 'sta fómna, che l'ha castigàda a quèl Dìo, l'è deentàt persecutùr rigurùs fis de töcc quèi che fès vergóta cóntra la dignità de la sò curùna.
ibidem, pag. 265

Dialèt de Cavriàna

Dìze dóca che al tèmp del prim rè de Cìpro, dòpo che Gofrédo de Buglióne l'ha fat la conquìsta de Terasànta, è süsidìt che 'na nòbil sióra de Guascógna l'è nàda 'n pelegrinàs al Sant Sepólcher e 'ndèl tornà endré de là, ariàda a Cìpro, da quàlche birbàncc de óm l'è stàda maltratàda endèna bröta manéra. De 'sta còza, lé sènsa consolasiù de sórt dolèndos, l'ìa pensàt de nàsen a lamentà daànti al rè; ma gh'è stat dit da argü che se perdaràs la fadìga, perchè lü l'éra tant débol e isé de póch che non solamènt no 'l fàa giüstìsia ai àlter de le oféze risìide, ma ànse con öna viltà che la fa stómech el soportàa quèle sènsa nömer fàte a lü: fin al punt che ognü che gh'aès quàlche argót per el cò, el la sfogàa col fàga quàlche oféza o vilanìa. La dóna, sentèndo 'ste ròba, desperàndo de podés vendicà, per vìga quàlche consolasiù del sò dolùr la s'è fisàda de volì tö per el cül l'imbecilità de 'sto rè. Ed esèndo nàda pianzèndo daànti de lü, la g'ha dit: "Càro 'l mè siòr, mé no vègne mìga a la tò prezènsa perchè té te fàghe vendèta de l'oféza che m'è stàda fàda, ma a sodisfasiù de quèla, te préghe che te m'ensègne cóme té te sopórte quèle che mé sènte che 't vé fàde. Perchè, 'mparàndo da té, mé pòse soportà con pasiènsa la mia; che 'l la sa 'l Signùr, cóme te la donarès vontéra, se podès, esèndo té isé brào de toreràle!".
El rè, che fin alùra l'éra stat indolènt e pìgher, cóme se 'l se desmisiès dal són, scomensàndo da l'oféza fàda a 'ste dóna, che l'ha vendicàt pròpria de rezù, l'è dientàt un perseguitadùr rigorùs de töcc quèi che d'alùra inànse i ès comìs quàlche còza cóntra l'onùr de la sò corùna.
ibidem, pag. 266

Dialèt de Ghidisöl

Ghe dìze dóca che ai tèmp del prim rè de Sìpro, dòpo che Gofrédo de Bügliù l'ìa ciapàt la Téra Sànta, gh'è sücès che 'na gran scióra de Guascógna l'è 'ndàda per deosiù al Sànto Sepólcro, e 'ndèl turnà, quand l'è riàda a Sìpro, l'è stàda insültàda de quàlche balòs. Töta föra de lé per 'ste ròba, la vulìa endà del rè a lamentàs. Ma vargü i g'ha dit che l'aràs trat vià el tèmp, perchè 'l rè l'éra 'n óm isè de póch, che óltre no éser gnà bù de vindicà le oféze fàde ai àter, el supurtàa aca quìle ch'i ga fàa a lü; e sücidìa che töcc quii che gh'ìa vargót cóntra lü, i se sfogàa col dìghen de töte le sórcc. La scióra, quand l'ha sintì 'ste laùr, sènsa sperànsa de vindicàs, e per cunsulàs a la méi, la s'è risólta de cuionà la picolésa del rè. Per fà quést, l'è 'ndada de lü có le làgrime ai öcc e la g'ha dit: "Car el mè sciór, mé no ègn mìga davànti a té có la sperànsa de vindicàm da quél ch'i m'ha fat, ma per pregàt almén che te me dìze cóme te fé a supurtà töte le oféze ch'i me dis ch'i ta fa; dizémel e isè podarò emparà a supurtà la mia. E Dio sa, se 'l pudés fà, cóme te la darés untéra a té, che te sé isè brào de supurtàn tànte".
El rè, che fin alùra l'éra stat isè trascüràt e isè pégher, cóme se 'l se fés desmisiàt töt endèna ólta, l'ha scomensiàt a vindicà cóme va l'oféza ch'i gh'ìa fat a 'sta scióra, e l'è deventàt el pö grant nemìch de töcc quii che dòpo 'ste laùr és fat vargót cóntra l'onùr de la sò corùna.
ibidem, pag. 267

Prudusiù leterària

Grupi müzicai e cantàncc che cànta 'n dialet ólt mantuà:

• Di 'n del nas (El Castèl)
• Michele Mari (Ólta)

Us curelàde

• Lumbàrt urientàl
• Dialèt bresà
• Dialèt Mantuà
• Dialett bàss mantovan

Culegamèncc estèrni

• Atlante lessicale bresciano - Pubblicazioni della Fondazione Civiltà Bresciana
• Copia del primo dizionario bresciano - italiano stampato

Bibiugrafée

• Clemente Merlo, Italia dialettale
• Glauco Sanga, Dialettologia lombarda
• AA. VV., Parlate e dialetti della Lombardia. Lessico comparato.
• Antologia del dialetto bresciano, a cura di Antonio Fappani e Tom Gatti, presentazione di Giannetto Valzelli, Edizione Vittorio Gatti - La Voce del Popolo, Brescia, 1971.
• Ottavio Lurati, La lombardia, in I dialetti italiani. Storia struttura uso, a cura di Manlio Cortellazzi et alii, Torino, UTET, 2002, pp. 226-260.
• Mario Gerola, Il dialetto di Gazoldo, Edizioni Postumia, 2001.
• Piervittorio Rossi, Parole castiglionesi. Osservazioni lessicali sul dialetto di Castiglione delle Stiviere, Prefazione di Tullio De Mauro, Castiglione d/S.
• Vittore Colorni, Il territorio mantovano nel Sacro Romano Impero. Periodo comitale e periodo comunale, Milano, Giuffrè, 1959.