Dialet parmesan

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El parmesan (nomm nativ: dialètt pramzan) l'è on dialett de l'Emilian.

Difusion e variant

Quell dialett chì a l'è parlaa in de la città de Parma (Pärma) e in d'on bell tocchell de la soa provincia (foeura che i Apenin, indè che se parlen di dialett ligur).
Oltra al dialett de la città, poeudom cattà foeura anca alter tre variant principai (ciamaa parmens):

el dialett de la Bassa, in tra Torrile e 'l Pò;
el dialett de Fidenza e Salsomaggiore Terme, che 'l se vesina ai parlà piasentin de la Val d'Arda;
el dialett apeninegh, con di influenz ligur, in de la Val de Tar e in de la Val di Ceno.

Insemm al piasentin e al casalasch, el parmesan a l'è despess consideraa vun di dialett de l'emilian ocidental, cioè quell grupp di dialett pussee vesin al lombard.

Caratteristegh

In tra i caratteristegh fonetegh pussee important (quei morfologich e sintattegh hinn compagn al rest de l'emilian), a troeuvom:

la presenza del son [æ], che despess el vegn iscritt tant 'me ona /ä/. La [æ] la sostituiss i A longh
la presenza del son [ø], scrivuu despess tant 'me /ö/ o anca /ô/. On temp a l'eva pussee spantegaa, e 'l rivava fin dent a la cità, ma al dì d'incoeu el se conserva quasi domà in di dialett pussee vesin al lombard e al piasentin.
in di dialett de la Bassa (per esempi a Busseto) a gh'è anca el son [y], scrivuu tant 'me ona /ü/.
la /e/ postonega despess la vegna parnonziada tant 'me ona /o/ (compagn de quell che 'l suced anca in del bass lodesan):
- lur i mèton
- l'äson
- el bórogh
èssor
manchen i son [ts] e [dz], sostituii de [s] e [z] (compagn de tucc i alter dialett de la Bassa).

Esempi de dialett

La parabola del fioeu trason

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 240

Un òm gh'avì du fiö.
E 'l pù zóven 'd lur el dzìss a sò päder: “Päpà, däm la pärta che 'm vèn!”. E 'l päder al ghe spärtì la roba 'd lur.
Poch gióren dòp, el pù zóven al fè fagòt e 'l 's tòs su e l'andì int un paèis luntän, dova el cunsumì tut col che 'l gh'äva in bagordi.
E dop 'ch l'avì dä fèin a tut, a vens una gran carestia in col paèis, e lù el cminzì a trovärs in bsogn.
E 'l 's n'andì e 'l 's miss a servir u zitadein 'd col sit, ch'al la mandì int 'na sò possiùn a fär pasclär i gozèin.
E l'arè 'vù vöja 'd limpirs la pänza dil giändi 'ch magnäva i animäi: e nissón gh'in däva.
Tornä in se stess, el dziss: "Quant servitur in cä 'd mè päder 's buten adree al pän e mì a son chì ch'a mör 'd fam!
A m'älvarò su e andarò da mè päder e a 'gh dirò: Päpà, a i hò fat pcä contra 'l zel e contra 'd vu;
A 'n son pu degn d'esser ciamä voster fiöl. tolìm per vón di voster servitur".
E tolends su al vens da sò päder. Mentr l'era 'ncora lontän, sò päder el l'ha vist, e al 's moss a compassion, e corendgh incontra el 's gh' butì con i brazz al col, e 'l la basì.
El fiöl el ghe diss: "Päpà, a i hò ofeis al zel, e a v'hò ofeis vu. A 'n son pu degn d'esser ciamä voster fiöl"
Alura 'l päder al dziss ai sò servitur: "Portä chì subit el pu bel vistii, e vistìl, e mtìgh l'anel in did e i scärp ai pee!"
E condusì chì al al vitel pu grass, e amazzäl, e magnäma 'legrament.
Perché 'st mè fiöl era mort e l'è arsussitä; l'era pers, e 'l s'è trovä". E i 's missen a magnär alegrament.
A gh'era 'mò al sò fiöl pu grand, int i cämp e int el tornär, quänd el fu vsen a cà, al sintì a sonär e a cantär.
E 'l ciamì vón di servitur e 'l ghe dimandì coss'era chil cosi.
El servitur al 'gh rispondì: "Voster fradel l'è tornä a cä, e voster päder l'ha fat mazzär al vitel ingrassä, perché l'è tornä san e sälv".
Alura a 'gh vens la stizza e 'l ne vreva pu inträr in cä; donca sò päder, 'gnend fora lu, al la cminzì a pergär.
Ma lu, per risposta, al gh' dziss a sò päder: "Guardä: l'è tant ägn ch'a 'v serv, senza mäi dsobdirv, e vu a 'n m'hii mäi donä un cravet da goder con i mè amigh;
E dop che 'st äter voster fiöl, ch'a consumä tut al sò con dil doni 'd mond, l'è tornä a cä, a j'avii mazzä per lu al vitel ingrassä!"
Ma lu al gh' rispos: "Fiöl mè, ti t'è semper stä megh, e tut col ch'i hò l'è tò;
Ma bisognäva magnär alegrament, perché 'st tò fradel era mort e l'è arsussitä, l'era pers e 'l s'è trovä".
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-Italici, pagg. 240-241)

Ona novella del Boccasc

Dialett de Busseto

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 342

Busseto el se troeuva in de la bassa parmesana, al confin con la Provincia de Piasenza.

Digh donca ch'int i prim teimp del re 'd Cipri, dop al conquist fat dla Tera Santa 'd Gotifrè 'd Büglion, acadì che 'na bela dona 'd Guascogna, in pelegrinagg l'è andada al Sepolcher e, tornand, in Cipri arivada, da qualch omen sceleraa vilanameint la fü oltragiada. E 'd cost lê, senza 'na consolazion doleindes, la pensì d'andarsen a ricorer al re; ma 'gh fü dit da qual d'on che la fadiga là la perdrev, per cost che l'era 'd vita sì rimössa e ad sì poch bein che, non sol al ne vendicava miga con giüstizia i afront fat ai ater, anzi a bota, con 'na vitüperevola viltà, al n'in perdonava fat a lü; tant che chi gh'avan dl'odi con qual d'on, i se sfogavan fandegh a lü onta e vergogna. 'Sta coss senteind la dona, desprada dla vendöta, per consolars dla sò rabia, la 's propos 'd borir la miseria dal re. E la s'andì pianzend da lü e l'ha dit: "Siur mì, mì a 'n veign a la tov preseinza par la vendöta ch'am s' dev dl'ofes ch'm'è stâ fat; at preigh che tì at m'insign, in sodisfaciment, cmè at soport gl'insült che sô ch'i t'ein fat, perchè, imparand da tì, mì possa pazieintemeint la mì soportà; la qual, Dio al sa, se mì far la podiss, vlonter at la donarev, post che acsì bon portador at n'in sê".
Al re, fina alor staa tard e cola pegor adoss, quas al se desdiss dal son, l'ha cominciâ da l'insült fat a 'sta dona, vendicada agrameint, a dvintà rigidissom persecütor d'ognon che contr l'onor dla sò corona qualcos cometeva da col giorn inanz.
Giovanni Papanti, Parlari Italiani in Certaldo, 1875, pag. 342

Dialett de Lugagnano

Lugagnano l'è ona fraziun del comun de Monchio delle Corti, in su l'Apenin, al confin con la Toscana

Ä digh donca, che int i temp der prim re 'd Cipri, dop er conquist fat dla Tera Santa da Gottofrè di Buglione, ä sucess che 'na gentil dona ed Guascogna l'andé 'n pelegrinagg al Sepolcr e, 'nt l'artornar de 'd là, arivâ en Cipri, da di scelerat d'omi la fu vilanament oltragiâ; e, dolendes ed cla cosa lì sensa ensuna consolasion, la pensé d'andar a reclamar dau re. Ma ägh fu dit da quarch d'un ch'l'aré butâ er fiad ar vent, perchè lù l'era un om ritentiv e bon da gnent, e che 'nvece 'd vendicà con giustisia li ofes fat ai ätr, l'en soportava con gran viltà un'enfinità ch'i 'gh favon a lù. Tant che tut coi ch'aven quarcò con lù, i 's vendicavan a fàgh di despet o del vergogn. La dona, sentend csì, desprada d'aver vendeta, pr'una sodisfasion dla só malcontentessa la 's mis en testa ed vrer zizzoiar la miseria ed cal re. E l'andé da lù piangend, e la 'gh diss: "Er mè sior, mé 'n vegn a la tó presensia pr'atend vendeta dl'angiuria ch'm'è stâ fat, ma en sodisfasion ed cola, ät pregh che 't m'ansegn cmé 't fê a sofri coli che sent ch'i 't fan. Perchè, emparand da té, 'm possa tor en pasa la mia; j'o sa Iddio, se podessa fà, vlontera ät darê 'n so gnan mé cosa, ma ä so che 't sî tant un bon portador".
O re, che fin alora l'era stâ 'nfingard, cmé s'o 's fussa sdormî su 'nt l'at, cmensand da l'angiuria fat a 'sta dona, ch'o la vendiché asprament, o dventé persecutor rigidissim ed tut coi ch'i essen comiss quarcò contr'a l'onor dla sò corona.
ibidem, pag. 343-344

Dialett de Parma

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 344

A digh donca che int i temp del prim re 'd Cipro, dop l'aquist dla Tera Sänta fat da Gotifrè 'd Buglion, a sucess che 'na gentildona 'd Guascogna l'andì in pelegrinagg al Sepolcher e, tornänd indrê, la fu insultäda malament da di omi scelerä. E lê, lamentändsen senza nsuna consolazion, la pensì d'andär a ricorer al re; ma 'gh fu dit ch'la gh'armetrè la fadiga, perchè lù l'era 'd vita csì grama e csì poch ad bon, che putost che vendicärs ad i äter insult con giustizia, anzi 'l n'in sostgniva un'infinitä fat a lù con 'na viltä vergognösa, tänt che chiunque gh'aviss un qualch dispiaseir al la sfogäva fändegh un quälch insult o vergogna. Quand la sintì csì 'sta dona, despräda 'd vendicäres, pr'una quälca consolazion dal sò disgut, la 's miss in meinta 'd vrer svergognär la miseria 'd col re lì. E andänd pianzend davänti a lù, la 'gh dsiss: "Cära 'l mè sior, mì an vegn miga in preseinza sova per la vendeta che mì poss asptär dl'insult che m'è stä fat; ma per sodisfärla, 'l preigh ch'al m'insigna cmè 'l fa a sofrir coli ch'a j'ho sintî a dir ch'i 'gh fan, perchè mì, imparänd da lù, a possa soportär la meia pazientement; e 'l Sgnör al sa che se mì 'l podiss fär, agh la donarè vlontera, perchè lù l'è bon soportatör".
Al re, che fin alora l'era stä pigher e longh, cmè s'al s'fuss dessdä da dormir, cminzand da l'insult fat a 'sta dona, ch'al vindichì bein, al 'gnì fò un persecutör teribil ad tuti coli che, contra l'onor dla sò corona, da chì inanz i avissen comiss qualcosa.
ibidem, pag. 344

Dialett de Zibello

Donca a digh che ind i temp dal prim re 'd Cipar, dop al conquist fat dla Tera Santa da Gofred ad Buglion, è gnü che 'na gentildona 'd Guascogna in pelegrinagg l'è andada al Sepolcar; intant che la tornava dadlà cmè la fu arivada in Cipar, da sert oman birbant l'è stada vilanament minciunada. E par cost, sensa ansöna consolazion, l'ha pensâ d'andär a lamentäras dal re. Ma da sert ätar a gh'è stä det ch'a 's perdré la fadiga, parché l'era un pô mincion, che miga solament coli di ätar ingiüri a glia vindicass, ansi al sostneva con gran viltà coli ch'i 'gh fävan a lü; e intant che qual d'on a gh'äva quälch dispiaser, lü al sa sfogava cm'al färagh quälca balossada, opür cm'al svergognäral. La dona, sentend stel cosi, desprada 'd la vendeta, par consoläras dla sò noia la s'è missa in menta 'd minciunär col re; l'è andada pianzend dednäns a lü e l'ha det: "Cära 'l mè sior, mé an vegn miga dednäns a té par essar sudisfäta 'd l'ingiüria ch'i m'han fat, ma par färam pagär cola, at pregh ch'at m'insegn cm'at fê a sofrir coli che mé a sô ch'i 't fan, parchè, imparänd da té, mé a possa con paziensa soportär la mea; che Dio al sa che, se mé a podess, vlontera a t'admandariss, parché at ja sê soportär acsì ben".
Al re, ch'l'era stä fen alora pigar, cmé sa 'l sa svegliäss da la son, cminsänd da l'ingiüria fäta a 'sta dona, ch'l'ha vindicâ assê, l'è dvintâ rigorosissim par tüt coi che cometessar quälca cosa contra l'onor del sò regn dop cla cosa lì.
ibidem, pag. 345-346

Proverbi e moeud de dì

A 't sì ca 'l gran d'istà
Càmbia molinär, càmbia lädor.
L'ùltim a morìr 'd neclensa l'è stà 'l molinär.
Se in paradìs a 'gh va 'l molinär, a 'gh va anca 'l molén.
A 'l farè andär un molén a vènt.
A t'è scupèrt l'aqua calda.
Chi va per liddga a 'l s'imbrodga il scarpi.
Tirär l'aqua al sò molén.

[1] Arqiviad qé: [2]

Alter proverbi

Chi äson nass, äson möra
L'é mej 'n äson viv che 'n dotor mort
Chi ha avù, ha avù, e chi n'ha avù fa lista növa
Badacc an völ ingan; o sonn, o sèj o fam.
Quand s'é in bal, bisogna balär
Bärba bagnäda l'é meza fata
La bärba an fa 'l filosof
A fär la bärba a l'äsen as consuma l'aqua e 'l savon
Doni e barbera l'é semper primavera
Santa Bibiana, quaranta dì e 'na stmana
Chi ha bisogn slonga la man
Bisogna lavorär par magnär
Quand la scapa, bisogna färla
An s'pöl miga aver la bota piena e la mojera imbariäga
Il bosii i g'han il gambi curti
Chi viva sperand, al möra cagand
Amör e caghet, chi 'n l'ha provä an al cred
Il cagni chi g'han pressia fan i cagnén orob
Col ch'ten cäld, ten anca fred
Tut i cals int al cul mandon inans un pass
Chi lavora 'l g'ha 'na camisa, chi 'n lavora al gh'n'ha dò
Ai can mägor agh va drè 'l moschi
Quand as dis dài al can, tut i 'gh dan
Tut i can i menon la cova, tut i cojon i dison la sova
Can ch'baja an boca miga
Tuti 'l bissi i g'han al sò vlen
Avril piovös, magg ventös

I mes de l'ann

Znär
Farvär
Mars
Avril
Magg
Giugn
Luj
Agost
Setembor
Otobor
Novembor
Dezembor

I numer

von, vuna
du, do/dòv
tri, tre(i)
quator/quater
sinch/sincov
ses
set
ot
nov
des
vundos/vundes
dodes
tredes
quatordes
quindes
sedes
derset/dar-
desdot
desnov
vint

Bibliografia

Giuseppe Carpi, Umberto Paravini, Dizionario parmigiano-italiano, 1966