Gian Stefano Cremaschi

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Gian Stefano Cremaschi (Uspedalet 8 Agust 1853 - 20 Mars 1935), l'è stai un maèstor de scola elementar diventad famus parchè l'ha scrit 'na furtünàda serie de libret ind al dialet parlad ind al bass ludesan.

Cuertina de 'L marcà dla cara vù

Biugrafìa

Apena diventad maèstor l'ha insegnad par un an ind una scola in pruincia de Avelin, fin a quand l'ha utegnid un incàrich da titular ind al sò paes nadal. L'ha pö spusad 'na dona de Corn che la gh'ha dai vot fiöi.

Ind al poch temp lìbor che'l ghe resteva dal mesté d'isegnant e dai dué de pàdor el s'è dedicad a fat de storia lucal e de cultüra pupular. El sò prim laurà püblicàd l'è stai un àlbum de vint pàgine che'l cunteva (cun aprufundida ducumentassion) la storia dal sò paes. La particularità da cal libret chi l'è che l'era indirissad e legìbil apena da poche persune: i abitant dal sò burgh.

Dopu de che l'esperiensa chi el s'è dedicad al vernàcul dal bass ludesan. L'ha esurdid tame scritur in dialet a vintiset an e par quasi cinquant'an, fin al 1929, l'ha mai smiss de scriu.

I sò libret püssè famus i en: Un biùlch ch’l voeul toeu muié, Còsse vége ma semper noeuve, ‘l ciacer del donn in dla stala, ‘l donn al furn, La capuralina d’la Mun tagnoeula, La storia del Casir dla Curt e quella de Tranquil so camarada, 'L marcà dla cara vù, Un Casalin e un Cudugnin alla sagra dla Maiocca (1909) e L bagul dl donn in dla stala (1881). La sò ültima fadiga leteraria l'è stai 'L testament dl por Pin.

Ind i sò lìbor, püblicàd quasi tüti da la tipugrafìa Gambarini de Casal, a ecession d'i ültim mesté che i en de Giuseppe Ghidini, el Cremaschi l'ha cercad de druà 'na grafìa cumpatìbil cun la parlada dal bass ludesan.

L'è mort ind la sò cà de Uspedalet. Da alura el possa ind al cimiteri dal paes insema a la sò muié.

Tüti i sò lìbor, che i végnun da la racolta dal stòrich Giovanni Agnelli, i en cunservad ind la Civica Biblioteca Laudense.

L'arest

Dürànt el regn dal Re bon, la pulissìa l'era insì suspetusa che, quand el maèstor l'ha püblicàd el sò libret "La storia d’un purchè", i han pensad che in un quaidün d'i pass dal test, el scritur el vureva fà d'le alüsión e d'i riferiment miga rispetus de la figüra de Ümbert I, tant che l'è stai arestad.

Gh'è vursid l'intervent de l'impurtant stòrich ludesan Giovanni Agnelli par fà ricunuss l'integrità e la fed munàrchica de l’autur, che l'è stai dopu un po' liberad.

Esempi de test

«Na cumpagnia d’ ladri chi duvèvu es miga men de cinch o ses, n’han fai vuna dle sue in d’un pais gros, gros, du gh’èra guardie e giandarmi. L’èra na not d’invern ch’ fèva na freg che zelèva perfin i crovi, cun na burda che se ghe vedèva gnan da chì e lì, gh’èra scüri mè la bucca de lù; propi na not da lader. Cui garibuldin e scupei i’han dervid na purtina d’una curt e ièn ndai dren. A cüràla gh’èra un can gros, cattiu, d’ma lü e rabbia, ma cla not là la gnan buffad. Diu sa, se i ghe fan i ladri ai can per non fai baià. I’han dervid cun fadiga l’üss del pulè, i’han inciucad chel por besti che gh’èra dren cul sulfer, i’han insaccad tut ‘l gallin, ‘l pol, i pulastri e ‘l gal. Dop i’han dervid la basta e i’han rubad anca ‘l pursel che l’èra gros, gros, bèl da ved. Cume al solit s’è sentüd nissün fracas e l’han fai franca. La gent del pais savüd sta futa cumpagna sna fèvu növa, n’han discurs pr’ un po de giurnad, dop s’è sentüd pü nè gal nè gallin cume nient füs succès e chi n’avüd n’ha avüd. Se dis che ‘l nimal l’abbu vendüd, ‘l gallin i’han mangiad e al gal i gh’han taiad la cresta e l’han fai diventà cappon. Dop un po d’ temp per dagh la baia al Patron e tegnel allegher ghe l’han mandad a ca cun na letra sutt’all’ala. ‘L Patron, a ved a mo ‘l so gal sensa cresta chel curiva per curt a saltà addoss al gallin, le restad gnan me lü, inceghid chel seva pù se dì. La vist la letra, la dervida e la disèva: O, siur Patron sun ndai via gal e sun turnad cappon. Sun stai via tre not e tre mattin ho vist la fin del mè gallin, se stèvi via fin carnuval vedèvi la fin anca del nimal. I ladri sü l’üss del pulè i’han taccad un bigliet chel disèva: Arvedes a mo l’an cuen quand ‘l pulè ‘l sarà pien. »

(Tirad föra da: Un schers de ladri)

«Minca, la Capurala dla Guzzafam, un martdì subt dop sanmartin, vstida culla soca fai in ca, cul panet in co, cui socui in pe, la s’invieva a Cudogn a pruved. La cammineva fort e ruvada in sù la strada, la ved Giùspina, la Sutcapa dla Turmenta, ch’l’andèva pian pian vstida da la festa, cul scurbin al braz anca le vèrs Cudogn. Allura la slunga ‘l pas, e, in punta d’pe, senza fa burdeòl, l’ha rùvada e tunf un pugn e un sburlon senza parlà. Giùspina, tùtta strmida dalla botta, la s’è vultada indre, e, cuntenta d’ved Mina, la so vzina d’una volta, la salta sù: Pucianassa, ma vardè! vardè! t’la chì Minca! brau, g’ho piasè d’aveu truvad: a vedev vù, ch’l’è un pez ch’s’cugnusem, m’s’larga propi el coeur. Oh ciccina, dop tant temp s’sem vist anmò!»

(Tirad föra da: L marcà dla cara vù)

Interprogèt

• lmo.wikisource

Biblugrafia

• Vita e opere di Gianstefano Cremaschi, a cüra de la Pro Loco de Uspedalet, Russan, 1979