Grisun Talian

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Al Grizù italià (lumbàrt usidentàl: Grisun Talian; talian: Grigioni Italiano; tudesch: Italienischsprachiger Graubünden; rumancc: Grischun talian), anca ciama Grizù lumbàrt, 'l è chèla bànda dal Cantù svisèr dai Grizù 'ndóe la zént la pàrla italià e lumbàrt. Ansèma 'l Cantù Tisì 'l fùrma la pàrt lumbardòfona da la Svìsera.

Al Cantù dai Grizù: püsé eidensiàda la pàrt da tradisiù lumbàrda-insübréga.

Cunsiderasiù lenguistìghe

Al Grizù italià 'l è separàt dal rèst dal cantù anche geugraficamént, anfàti sóta i Alp Lepuntine e Retighe la pupulasiù l'è restàda separàda da l'ótra bànda dal Grizù. Chèla situasiù ché la g'à permetìt ai abitànt da la regiù da tegnìs strète le sò tradisiù e parlàde, pò al dé d'ancó sö quàze 15 méla persùne che le vàbita lé, de piö de l' 85% le pàrla italià. Gh'è però da dì che i censìmencc svisèr i fà mia tàta distinsiù 'ntra chi 'l pàrla nóma lumbàrt o pò a 'l italià vér e pròpe; da solèt 'l italià 'l è cunfinàt a lengua per le relasiù püsé uficiài, méntre le parlàde lumbàrde, 'nfluensàde 'n pó dal rumancc, i è largamént duperàde 'n dai cuntèst da la vìda da töi i dé.

Sa pól apò zontà che 'n dai ültem agn l'üzo da l'italià l'è dré a calà, sùradetöt an da la Val Pos-ciav. Chèl fenòmeno ché 'l è duìt perlopiö a dù laùr: l'imigrasiù dai tudescòfon 'ndai teritòre insübrech e apò a l'emigrasiù dai stès grizunés an dai cantù dal céntro-èst, andóe i ufèrte da laurà i è pö remüneràde. Gh'è pò 'na quistiù da stüde: anfàti pararès che ga sìe nüsöna scöla süperiùra per i parlànt da 'l italià 'n töt al cantù, i s-cècc i è dóca custrècc a ìga 'n educasiù scolàstega 'n tudèsch se i völ rüà a 'n tìtol da stüde piö ólt. La difuziù dal tudèsch l'è facilitàda apò a da la televisiù e dai mass media, quàze cumpletamént an lengua tudesca.

Cümü e vài dal Grizù italià

Val	Cümü	Abitànt (agiurnàt al 2008)	Teritòre	Dens. Pupulasiù	Italofoni (agiurnàt al 2000)
Mesauc	Mesoch, Soazza, Lostal, Cama, Gron, Legia, Rorè, San Vitor, Verdabi	7'050 ab.	374,3 km²	18,84 ab./km²	87%
Calanca	Arvigh, Bragg, Büscen, Castaneda, Cauch, Rossa, Santa Maria in Calanca, Selme	799 ab.	121,02 km²	6,60 ab./km²	78%
Bargaja	Bargaja (Bond, Castascegna, Söj, Stampa e Visavran)	1'602 ab.	251,45 km²	6,37 ab./km²	78%
Pos-ciav	Brüs, Pusc-ciaf	4'651 ab.	237,30 km²	19,3 ab./km²	91%
Surses	Bivio	209 ab.	76,73 km²	2,72 ab./km²	29%
Tutàl		14'311 ab.	1'060,80 km²	13,49 ab./km²	73%