Ghielm Tell

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

El Ghielm Tell (nom uriginal: Wilhelm Tell) l'è un om legendari, una figüra mitega, de l'indipendensa sgüissera che l'avaria vivüü in del Cantun Uri intra 'l 13° e 'l 14° secul.

	«Sunt el fiöö del Guglielmo Tell che s'è mea sbassàa a salüdà un capèll...»
	(Davide Van De Sfroos)

La Legenda

Segunda la legenda, 'l Ghielm Tell l'è nassüü e vivüü intra la fin del XIII e 'l prenzipi del XIV secul a Bürglen, in del Cantun Uri, e l'era un gran tiradur de balestra.
El 18 nuvember del 1307, el Ghielm, l'era andaa insem' al so bagaj Gualter ad Altdorf, la capital del Cantun, e quand che l'era passaa in de la piassa del paes l'eva minga salüdaa el capel che 'l guernadur Gessler, metüü sü li dij Asbürgh, l'eva metüü in scima a un tarel. El capel, che l'era li a representà l'üturidaa de l'imperadur, tücc gh'even de fagh la rivarensa e salüdal in del passagh denans: quij che ghe feven no la rivarensa al capel i suldaa, piasaa li vesin, i brancaven e i menaven in gatabüja. Già che 'l Tell el gh'eva minga faa la rivarensa al capel, i suldaa l'han brancaa e l'han menaa in presun. Pö, 'l dì dopu, el Gessler l'ha dii insci ai so suldaa de tö 'l Tell e menàl denans a lü in sü la piassa del paes.
Quand che 'l Gessler 'l gh'ha dumandaa 'l perchè lü l'eva minga sbassaa 'l cuu denans al capel, insci cum' hann semper faa tücc, el Tell el gh'ha respundüü che l'eva minga faa perchè un om liber el gh'ha no de ümiliass a chela manera chi. A chel punt chi 'l Gessler, che 'l se speciava una quaj scüsa, 'l s'è inrabii de bun de la süperbia del Ghielm, e alura l'ha ciapaa 'l fiö del Tell, l'ha menaa via delunsg un setanta pass, el gh'ha metüü sura 'l cuu un pom, e' l gh'ha dii insci al Tell che se 'l vör solvà la sua vita e quela del so fiö, 'l gh'ha de ciapà 'l pom in cuu al so bagaj cunt un culp de la sua balestra. Un culp, e duma vün. Se'l ciapa no 'l pom, mören tücc e düü. El Tell alura l'ha traa föra do fresc, l'ha metüü vöna in de la sua balestra, l'ha puntada al pom e l'ha sbaraa un culp. Quand che 'l culp de balestra l'ha ciapaa 'l pom e 'l l'ha s'cepaa in düü, la gent l'ha tacaa sü a bat i man tüta cuntenta, ma 'l Gessler el s'è infüriaa ancamo püssee. Verd de la rabia alura 'l Gessler el gh'ha dumandaa al Tell perchè 'l n'eva traa föra do de fresc. Quand che 'l Tell el gh'ha respundüü che l'eva traa föra do fresc, insci, sensa una resun, el Gessler el gh'ha minga credüü e 'l gh'ha dii che 'l so mentì 'l saria staa pünii cunt la forca. Ma li la gent in sü la piassa l'ha s'è infüriada e al Gessler 'l gh'è 'gnüda pagüra d'una quaj revolta, e alura, insci de parì un galantom, el gh'ha prumetüda solva la vita al Tell se lü 'l gh'avaria dii la veridaa. El Tell alura 'l gh'ha dii che la segunda frescia lü l'avaria scajada in del pet del Gessler se la prima l'avaria cupaa 'l so fiö. El Gessler alura l'ha dii che lü, un gran galantom, l'avaria si mantegnüü la parola de solvagh la vita al Tell, però, già che tentà la vita d'un guernadur l'è un fal bel grand, el Tell el saria staa menaa in la presun de Küssnacht in sü n'isula in mezz al lagh (cugnussüü al didincö cuma 'l Lagh di Quater Cantun). Però, menter 'l menen in presun in sü 'n barchin, el s'ciopa in sül lagh una gran tempesta cunt una gran rusciada, agua a sidel, vint, e und grand e bürascus. Alura tücc i suldaa, e 'l Gessler medem, s'hin strimii de bun e han tacaa sü a barbelà de la pagüra cumpagn de föj. Tücc strimii in sü la barca, tücc, a l'è ciar, manch che lü, manch che 'l Tell, ch'inscambi l'èra li bel quiet e seren. I suldaa, già che 'l Tell l'era un gran barchirö cunt do brasciun de fera, sensa dagh a trà al Gessler, l'han desligaa 'l Tell e insci lü, 'l Ghielm, l'è staa bun de trà la barca in solv. In del menter però 'l Tell l'ha faa anca cünt de svesinass a un gran sass che l'era li arent a la ripa e li l'è soltaa föra de la barca e l'ha pientaa un pe bel franch in sül sass e cunt l'olter pe 'l gh'ha daa 'na gran pesciada a la barca e l'ha rüzzada ancamò in mezz a lagh.
Però pö 'l Gessler el gh'ha 'ncamo 'vüü una bela furtüna e la tespesta la s'è placada. El Tell alura l'è andaa in gran pressa a Küssnacht a specià la barca del geurnadur e apena che 'l guernadur l'è staa a tir el Tell l'ha cupaa li cunt un culp de balestra.
Insci, segunda la legenda, l'è scumenzada la liberassiùn de la Sgüissera del giögh austriegh.
La legenda la dis anca che 'l Ghielm Tell l'ha tolt part a la bataja de Morgarten insem ai cantun (Uri, Svitt e Untervald), che l'ha sbatüü föra ij Asbürgh in del 1315.
L'ültem toch de la legenda 'l cünta sü che'l Tell l'ha truaa la sua mort in del 1354, menter, urmai vegg e minga pü insci franch, l'era 'dree a solvà la vita d'un bagaj che l'era burlaa dent in del riaa Schächen dürant una tempesta.

El Ghielm Tell in de la Literadüra Lumbarda

Chi desuta gh'em un'istoria, in Püsc'ciavin (cunt i parol püssee dür de cunprend in pe a la pagina vultaa in Insübregh d'un Wikipedista, segund el so savè persunal, e dunca sensa garansia), trada föra de la dissertassiun iningürala ciamada "Der Dialekt des Poschiavotals" e stampada in Sgüissera in del 1905, del sür Johann Michael de Wergenstein (Cantun Grisun) al so doturaa de Filosufia a l'Üniversidaa de Zürigh.

El Maester Gori de la Val Posc'ciaf el cünta sü ai so sculee l'istòria del Ghielm Tell

Car i méi matéj aténti, ca incö va spieghi la stòria da Gujèlmu Tell. Séf valtri chi ca l'èra 'l Tell? L'èra un persunagiu, cumé 'l saròf a di un óm, ma óm da cuj chi ga füma la barba¹: grant, gròss e fòrt. Figürávas 'na tèsta da tòr, dua spali da Sursètar, dua grifi² o ciatón³ cumé tanáj: bén, cuél l'èra 'l Tell, ca l'èra testárt cumé 'n bar⁴; cuél ca 'l vuléa, 'l vuléa, ma intendémas, lü 'l vuléa li robi giüsti, lü, e dal mal al n'a mai fait. Al vivéa circa sis'cent agn fa in dil paes da Uri in 'na cuntrada chi ga disan Bürglen. Tigní a mént: Bürglen. Bén, la gént dai paés ilodrö, intórn Uri, Svit e Untervaldo in cuii témp i stáan brica tant alégri, vedéf; gia v' i dit l'altrér ca i pudéan brica sa cumandá da par lur, cumé isa³⁵; ma l'éan da marcià a bachéta sóta ij altri. Cèrti siuràsc, ca i ga diséan düchi d'Austria i ij vuléan sugetá, i tigní sóta, i cumandá in alt e in bass cumé ca 'l fa l'Italia isa cui pòr valét⁵; séf bén ch'i valét ijén padrón de laurá, pagá⁶ e tasé giò. Bén, inscí 'l vuléa fa l'Austria cu la gént da cuii paés e gh'ea mandú di guvernatur, cumé 'l saròf a di in pusc'ciavín di pudèstá, ca ij üsávan tal e cual cumé i valét, a laurá, pagá e sa tigní 'l véntru. Ün da sti pudèsta, o castelán, cumé ca i ja ciamávan, l'èra 'l Ghesslar, na brüta ghigna, 'n gran barába d'un balòss. Va séf mai inzumelái dal diául na cuái nòit? Bén, 'l Ghesslar al gh'éa 'na grinta⁷ tala e cuala; l'èra lunch, lunch, séch, séch, cun dói öj da vipara, 'na barba néra da can barbin, e l'èra gialt de facia cumé l'invidia; infín, ménu i cörn, l'èra un demóni dait e sgarbú, ca 'l na féa da tüti li razi. Un dí stu can da la scala, par fa vigní lóch la gént, l'a fait plantá fò in cò d'una via 'n pal, cumé 'l saròf a di 'na stanga cun sü inzóm un capèl, mi si miga bén, ma disi cèrt l'èra un cilindru, e l'a cumandú ca la gent chi passáa ilò davant i ga fésan la riverenza e pö l'èa picú ilò despér⁸ cuai suldat chi brancásan e i manásan in camüfia⁹ cuij chi ga féa miga la riverenza a stu capelásc. Ma còrpu da mila saéti, ma 'n ama amò da vedé? Eral miga ròbi da vignì nar da la futa¹⁰? Un líbar citadín avé da fa la riverénza a 'n tananái¹¹ d'un cilindràsc? Isa sculté cumé l'è ida¹² - Un bèl dí, el Tell cun sè fijòl al passa de Altdorf e 'l vét stu capelàsc sü la stanga ca 'l parèa tal e cual ün da cuij spagurentéj¹³ da li galìni ca sa mét fò par l'òrt, e 'l dìs: ca àia pròpi de ga fa la riverénza mi a cuél momói¹⁴? Al sa calca sua baréta in tèsta e pö cun sè fijòl al passa avànt e 'l varda da l'altra part e 'l fa paré d'avé vüdüü ni la stanga, ni cuél maladétu barnüsc¹⁵ chi gh'èra sü. L'èra gnanch ün doi pass ca fò da un baitòcul¹⁶ da legn, indónt ca j'èran int¹⁷ placái¹⁸ a fa la spia, al salta fòra cuàtru sgöz da giüdéi¹⁹ d'angégar²⁰ e i bràncan el Tell e 'l fijòl e i ta i lìgan sü, ma inessént e i ja ménan davant da cuél demóni dal Ghesslar. Sübit l'é córs par tüt²¹ la nòva e in ün "itum fatum" al sa ràma²² in plaza 'na scunfola²³ da gént curiusa da vedé la fin da sta fatüra²⁴. L'é sciá anca 'l Ghesslar a cavàl e 'l sa planta in mèz (a la) plaza a fa giüstizia a sua mòda, bén intés. Cumé l'èra cuntént el Ghesslar da gavé el Tell in di j'ungli²⁵. Al cugnusséa ca l'èra un óm dür da cràpa, chi vuléa èsa líbar e chi ga féa curagg a j'altri da brìca²⁶ sa lassà calcá sóta. - Al sa vòlta al Tell e cun 'na ghigna²⁷ da serpént al ga dìs: "Sta vòlta tu gh'és, vè ... Parchí ás miga fàit la riverénza a la stànga?" El Tell l'alza francamént la fàzia e 'l ga respónt: "Sa tu 'l vòs savé t'al disaréi: l'i miga fait, parchí ca l'é indégnu e vargöngiús pa un óm líbar da ga fa la riverénza a 'n pàl". El Ghesslar l'éa penzú²⁸ da ga fa la fèsta al pòr Tell; ma 'l mandà a la fórca pan 'na mancanzüscia da gnént, l'ascàa²⁹ miga: al gh'éa fófa³⁰ ca la gént i sa alsàssan sü a 'l libarà cu la fòrza. Ma 'l Ghesslar ca l'èra l'arca dal diául al penza: "spéita mi ca sta vòlta mèti 'l Tell in üna tal strintóira³¹, ca, la vaia pö cumé la vòl, 'l Tell al ga giünta³² la pliscia³³". Al sa vòlta e cun schérz al ga dis: "i süntüü a dì ca tu sas bén manegià l'arch, ca t'es (un) bón tiradur, ca tu sas inciodà anca 'n urscél per aria: bén, sa tu vòs ta la portà fò, incö t'as da ma 'n da 'na pròva." "Parla", 'l dis el Tell. El Ghesslar ilura al vén gió da cavàl, al ciàpa scia 'l budán³⁴ del Tell e 'l la ména un otanta pass luntàn, al ga mét un póm sü la tèsta, pö 'l ga dìs al Tell: Isa³⁵ mira cuél póm e tìrich, ma guai a ti sa tu sbàjas e invece dal póm tu culpìssas al fijòl. El Tell al ga sa revultàa al sanch, al ga vignìa calt e fréit, al ga vuléa s'ciòpà 'l còr dal dulùr a avé da tirà sül fijòl. Al prèga 'l Ghesslar, la gént anca lur i prègan: ma 'l Ghesslar l'èra plü dür di crap e 'l pòr Tell l'ha da tirà. Èral miga un móstru 'l Ghesslar, 'na tigre, 'n'infam? Èral miga ròbi da 'l spatascià ilò, vif vivént? Ma 'l Tell al s'ha faa curagiu, 'l munta l'arch, al mira, la fréza la part, e 'l póm 'l'é sbügiú par milimèz. Al fijòl al l'a ciapa tüt cuntént, al gh'al pòrta al pa, e ' gh'al fa vedé a la gént, tücc i bàtan li man e crìdan: bràu, bràu, lìbar, lìbar... El Ghesslar al sfelunava da la ràbia, si artifizi j'èran ü in gnént. Ma 'l diaul, ca l'èra sè barba³⁶ vügnüü in agiüt. El Ghesslar al varda 'l Tell e 'l ga dis: Scím t'as véru fait un bel cólp, ma dìm un pò: tu gh'as ilò³⁷ n'altra frécia, chi vuléas an fà? El Tell al ga respónt:oh, i casciadur i na pòrtan sémpri drö plü d'üna. El Ghesslar al s'è brica cuntentú da cuéla rispòsta, al cercàa ògni rampín par ruinà el Tell, e drö, drö ³⁸ fin ca 'l ga prumetüü sálva la vita sa 'l ga diséa la veritá. Ilura 'l Tell: Bén, sa tu ma sügüras la vita, ècu la veritá: t'as da vavé ca, sa par casu cula príma frécia ési culpüü 'l fijòl, la segónda l'èra par ti e aròi brica sbajú tè còr, vè! Ilura 'l Ghesslar al gh'é saltú 'l cataranín³⁹, l'è dait fò da la ràbia e'l dis: scí, t'i prumetüü sálva la vita, o Tell, ma ta faréi menà in un löch indónt ca tu vedaras plü ni 'l sul, ni la lüna, indónt ka tu faras penitenza da tua süpèrbia, e 'l ta passará un pò cuéla maladéita vèrgna⁴⁰ ca tu gh'has. Lé sciá sübet ij angegar, i ligan sü 'l Tell e i 'l cargan sü 'na barca, par al menà a Küssnacht in presón. Al Ghesslar al la cumpagna in persúna, parchí ca nu 'l ga pòsia slipà. Ma cura ca ij'én fò par al lach, al sa léva un tempural; al cél al sa fa scür, al vént al bófa, li óndi li sa lèvan e li sbàlzan la barca in sciá e in lá. El Ghesslar, ca príma al vardava 'l tell cun 'na vèrgna da blóch⁴¹, cun 'na grinta scüra e fósca cumé tré dí da tempural, al cumenza a vignì smòrt, si cagnöt i cumenzan a tremulà. Al Tell inveci l'èra pacifich cumé sa 'l füss stait in sua cà. Finalmént l'é sciá un urénda tempèsta; li óndi, li tràan la bàrca da piz a cantón: tücc, ménu 'l Tell, i trémulan da la sghétula⁴². Ilura un angégar al ga dis al Ghesslar: tu védas ca vam a fónt; mi ta préghi, fa disligà 'l tell, lü 'l gh'ha bón bràsc, lü 'l cunóss bén stu lach e l'é lü sul chi 'l pò ma salvà. El Ghesslar, difàti al la fa disligà. Al Tell al brànca i rém e cun si bràsc da fèr al tegn la barca a pòst e par cuanti tempèsti e óndi chi ga füss, al sa vòlta vèrs la riva. Ma intant ca 'l remava, 'l Tell al féa si cünt. Al ména la barca a un sass chi vanzava fò da l'agua visín a tèra, e intant ca sa 'l dis, al lassa i rém, al brànca sè arch, al pica un sált sül sass e cun 'na tremenda peáda al manda la barca in mèzz a l li óndi, e lü l'é franch e libar. Cuél l'èra curacc e fòrza, véra? Dal sass al sálta a tèra e 'l sa pòsta a vedé la fín da la barca. Ma 'l Ghesslar al gh'éa la furtüna da la sua; as s'é cuetú li óndi e 'l s'é salvú. Al Tell ilura l'ha cumenzú a gavé fastidi e 'l pensáva: chi ma giòval d'èsa líbar mi, sa anca 'l Ghesslar al s'é salvú? Mi, al ma braca plü, ma mia féma e mi creatüri ij'èn in si man e chi sa chi teríbel vendéta ca 'l fa: a ògni cóst bégna⁴³ impedì. Al Tell al sa pòrta sur la via, indónt ca 'l Ghesslar l'éa da passà, al sa placa dadrö d'una planta, decìs da la fa finída una buna vòlta. Ilò d'un pò l'é sciá 'l Ghesslar a caval cun si angégar. L'èra róss da la ràbia e fò da ij öj sa ga vedéa la séit da la vendéta. Al Tell, cura⁴⁴ ca 'l l'ha vüdüü vignì, al dìs: isa ga sém, oh Ghesslar, al Signúr al giüdichia tra mi e ti: nóma lü 'l sa li urendi angossi ca tu m'as fait sufrì a mi, ai méi, a nösc paés e a tüta la nòssa gént. Ti tu m'as töit la libertá, cuéla cara libertá ch'éum eriditú dai nösc bón vécc; ti tu m'as tratái cumé bèsti e miga cumé óman; ti t'èras mandú chilÒ par fa giüstizia, e nu t'as fait chi ingiüstizi üna sura l'altra; nualtri vivéum pacifich e cuntént; ti tu m'as implenüü al còr da velén. Car al mè arch, sbaja miga sta vòlta, ca ti t'as da èsa la salvéza da stu paés, ti t'as d'al libarà da la plü teribila da li opressión. E ti, oh Signur, ti tu sas ca mi pòrti miga indil còr intenzión da vendéta, ma ca méti vita par vita par defenda nösc dirit, nòssa libertá, nösc paés, nossi famiji, nòssa vita. In cuéla l'é sciá 'l Ghesslar, ca 'l sfelunava da la ràbia. Al Tell al mira, la fréza la part, al Ghesslar l'è culpüü in mèzz a 'l còr, al cròt da cavàl e 'l crida: ah la fréza dal Tell! E 'l spira. Al Tell al sálta sü un sass e 'l crida: viva la libertá, nösc paés ij'én líbar, li famiji ij'han furnüü da tremà, l'inucenza l'é sügüra, al Signúr l'è grant e giüst in si giüdizi! Da cuél dí l'ha cumenzú la libertá da la Svízara, cuéla libertá ca gòdum anca nualtri al didincö e ca godaràm par l'avignì fin ca 'l ga la Svízara óman giüst e curagiús. Séf pö cumé ca l'é mòrt al Tell? In dil 1354 l'é saltú gió in dal flüm par salvà 'na creatüra chi negàva; l'èra vécc, al gh'é mancú li forzi e l'é mòrt vítima da sè bón còr.

1 Un om che 'l gh'ha un gran fidegh.
2 dua Grifi = Do Manùn.
3 Ciatón = Sciampùn.
4 Bar = Bagùt.
5 Valét = Quij de la Valtulina.
6 Pagà = Chinscí "pagà" 'l vör dì "pagà i tass".
7 Grinta = Grinta, ma chinscí "cera grintusa, cativa".
8 Despér = Arent, apröf, li tacaa, li vesin.
9 Camüfia = Presùn.
10 Nar da la futa = Negher de la ràbia.
11 Tananái = rob (sensa nissün valur), barlafüs.
12 Ida = andáda, del verb ì = andà.
13 Spagurantél = Spaventòss, spaventapasser, vün di rob metü li in di camp a tignì ij üsej delunsg.
14 Momói = speter, fantasma, babau, etc.
15 Barnüsc = capèlasc.´
16 Baitòcul da legn = betulín de legn, capanín de legn.
17 Int = dent, in de la.
18 Placái = piassaa li.
19 Sgöz da Giüdéi = tèpa brüt e catif cuma Giüdee, sgöz = tèpa, tepista.
20 Angégar = Landjäger, ciuè gendarm austriech.
21 Par tüt = departüt.
22 Ramà = radünà.
23 Scunfola (da gent) = mòta (de gent).
24 Fatüra = aveniment.
25 Ungla = ungia.
26 Brica = minga.
27 Ghigna = sunris, di völt anca facia ridenta (in sens malefegh).
28 Penzú = pensaa.
29 Ascà = asardà, permètes el risc'c. A Milan però se dis "ascàss", möd reflessif.
30 Fófa = fifa, gran pagüra.
31 Strintóira = strècia, "mèta in üna strintóira" = "mèt ai strècc".
32 Giüntà = in chel cas chi "perd" (però, di völt el vör dì anca giuntà).
33 Pliscia = pèl ("giüntà la pliscia" = "lassàgh la pèl").
34 Budán = bagaj.
35 Isa = 'dess.
36 El Ghesslar l'è cunsideraa 'l neud del Diaul!!
37 Ilò/chilò = linscí/chinscí. A Milan però ilò/chilò se senten asquas pü.
38 E drö, drö = e dree, dree, ciuè "e giò adoss".
39 Al gh'é saltú 'l cataranín = el gh'è soltada la musca al nas, disarium a Milan.
40 Vèrgna = Urgöj.
41 Bloch = Lüzifer, Belsebü.
42 Sghétula = sgàgia.
43 Bégna = bögna.
44 Cura = quand, cumpagn del Rumanc Engadines cur/cura.