Leonhard Euler

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Leonhard Euler, cunusìt apò col nòm de Euléro (nasìt a Basilea ai 15 de bril del 1707 – mórt a San Pietroburgo, ai 18 de setèmbe del 1783), l'è stat en matemàtich e fìzich svìser.

Leonhard Euler, endèn quàder de Johann Georg Brucker

L'è cunsideràt el piö 'mportànte matemàtich de l'Ilumìnismo. Aliévo del Johann Bernoulli, l'è famùs per véser stat giü dei piö prulìfich de töcc i tép e 'l g'ha furnìt cuntribüsiù fondamentài en divèrsi setùr: anàlizi infinitezimàla, funsiù speciài, mecànica rasiunàla, mecànica dei còrp celèscc, teorìa dei nömer, teorìa dei gràf. Par che 'l Pierre Simon Laplace el g'hàpe dit 'na ólta "Lizì l'Euléro; lü l'è 'l maèstro de töcc nóter ".

Euléro l'è stat sens'óter el piö gran furnidùr de "denominasiù matemàtiche ": el g'ha dat el sò nòm a 'na quantità 'mpresionànte de fòrmule, teorémi, métodi, critéri, relasiù e equasiù. En geometrìa: el sércol, la rèta e i póncc de Euléro relatìf ai triàngoi, piö la relasiù de Euléro, che la riguardàa 'l sércol circuscriìt a 'n triàngol; endèla teorìa dei nömer: el criterio de Euléro, l' indicadùr de Euléro, l' identità de Euléro, la congetüra de Euléro; endèla mecànica: i àngoi de Euléro, el càrich crìtich de Euléro (per l'instabilità); endèl'anàlizi: la costànte de Euléro-Mascheroni; en lògica: el diagràma de Euléro-Venn; endèla teorìa dei graf: la relasiù de Euléro; en àlgebra: el método de Euléro (relatìf a la sulusiù de le equasiù de gràdo quàrt); endèl càlcol diferensiàl: el método de Eulero (per le equasiù diferensiài).

Sèmper al Euléro gh'è ligàt dei óter ogècc matemàtich: el cìclo eulerià, el graf eulerià, la funsiù euleriàna de prìma spéce o funsiù béta, e chèla de segónda spéce o funsiù gàma, la cadéna euleriàna de 'n graf sènsa ànse, i nömer eulerià (diferèncc del Nömer de Euléro).

Aisebé che l'ìes suratöt en matemàtich, el g'ha dat dei contribùti 'mportàncc apò a la fìzica e 'n particolàr a la mecànica clàsica e a chèla dei còrp celèscc. Per ezèmpe, el g'ha svelöpàt l'equasiù de le traf de Euléro-Bernoulli e le equasiù de Eulero-Lagrange. E pò amò, el g'ha determinàt le òrbite de divèrse cométe.

Euléro el g'ha mantignìt relasiù con divèrsi matemàtich del sò tép; in particolàr el g'ha ìt 'na corespondènsa prulungàda col Christian Goldbach col quàl el g'ha confrontàt i sò rezültàcc. El g'ha cuurdinàt apò 'l laurà de sèrte óter matemàtich ghe 'l gh'ìa vizì: i sò fiöi Johann Albrecht Euler e Christoph Euler, i mèmber de l'Académia de San Pietroburgo W. L. Krafft e Anders Johan Lexell e 'l sò segretàre Nicolaus Fuss (che l'ìa apò 'l spus de sò niùda); a töcc i sò colaburadùr el g'ha recunusìt i sò mèrecc.

Töt ensèma, se conós 886 püblicasiù de Euléro. 'Na bùna part de la simbologìa matemàtica amò 'ncö 'n üzo l'è stàda introducìda de l'Euléro, per ezèmpe i per i nömer imaginàre, Σ come sìmbol per la somatòria, f(x) per indicà le funsiù. El g'ha difundìt l'üzo de la lètera π per indicà 'l pi gréco.

Òpere

La fìrma de l'Euléro.

• Mechanica, sive motus scientia analytica exposita (1736)
• Tentamen novae theoriae musicae (1739)
• Solutio problematis ad geometriam situs pertinentis (1741)
• Dissertatio de magnete (1743)
• Methodus inveniendi lineas curvas maximi minimive proprietate gaudentes sive solutio problematis isoperimetrici latissimo sensu accepti (1744)
• Introductio in analysin infinitorum (1748)
• Institutiones calculi differentialis Arqiviad qé: [1] (1787)
• Theoria motus corporum solidorum seu rigidorum (1765)
• Institutiones calculi integralis (1768-1770)
• Vollständige Anleitung zur Algebra (1770) (traduzione in francese)
• Lettres à une Princesse d'Allemagne (1768-1772) (t. 1 Arqiviad qé: [2] , t. 2, t. 3 Arqiviad qé: [3] )
• Theoria motuum lunae (1772)

Bibliografìa

• Filippo Di Venti e Alberto Mariatti. Leonhard Euler tra realtà e finzione. Bologna, Pitagora, 2000. ISBN 88-371-1202-5.
• John Derbyshire. L'ossessione dei numeri primi: Bernhard Riemann e il principale problema irrisolto della matematica. Torino, Bollati Boringhieri, 2006. ISBN 88-339-1706-1.
• Carl Boyer. Storia della Matematica. Milano, Mondadori, 1990. ISBN 88-04-33431-2.
• William Dunham. Euler, the master of us all. The Mathematical Association of America, 1999. ISBN 0-88385-328-0. (EN)
• Ioan Mackenzie James. Remarkable Mathematicians: From Euler to von Neumann. Cambridge, Cambridge University Press, 2002. ISBN 0-521-52094-0. (EN)
• John Simmons. The giant book of scientists: The 100 greatest minds of all time. Sydney, The Book Company, 1997. (EN)