Nibal

Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda

El Nibal (anca Nibol o Nibel; 247-183 a.C) l'è stad on condoter cartasgines. L'è considerad coma vun di pussee grand condoter e statista de l'Età antiga, nemis sgiurad de la Republega Romana e ultem leader de grand valé de Cartasgin pruma de la soa toma in di guerre puneghe.

El Bust del Nibal in del musee nazzional de Napolis

El Nibal l'è nassud in del 247 p.d.S. in la fameja del condoter cartasgines Amilcar. Sgiamò a noeuv agn l’ha sgiurad de vesser nemis de Roma. L’è vegnud el capo pussee important di armade cartasginese in Hispania, l’ha fad partù la Seconda Guerra Punega, quand che l'ha tacad Saguntum. Ind el 218 a.C l'è ruvad in Italia e l'ha inferid ai roman di desconfite, tra i che la gh'era anca quella de Canne. Nepunemanch i roman inn stad boni de reciapà l’inizziativa e de tacà su el contratach pruma in Hispania e despoeu in Africa. L'è stad batud a Zama, despoeu la che a Cartasgin la restava nò oltra possibilità che firmà la pas con Roma. In del 196 p. C. l’è stad acusad de vesser contra i roman e l’è stad forzad d’andà via. El s'è copad in del 183 p.d.C. desgià che el voeureva mìa dàlla vinta ai roman.

El Nibal l’è considerad coma vun di pussee grand stratega de la storia de l’Oeuropa e anca vun di pussee grand condoter de l’Età antiga insema al Lissander Magn, el Sgiuli Zesar, el Scipio e el Pirros d Epir. E a la fin l’è anca considerad on grand stratega militar, compagn del Napoleon Buonaparte.

Origin del nom

El nom Nibal in de la lengua fenizzia l'era scrivud senza vocai, o ben “ḤNBʻL”. El vocalism de questa parola chi in de la lengua parlada l’è motiv de discussion. I esisten deferent version in su l’etimolosgia.

1. Ḥanniba che el voeur dì Baal misericordios
2. Ḥannobaʻal, cont l'istess signifegad,
3. ʼDNBʻL ʼAdnibaʻal, che el voeur dì «Baal —me Segnor» ; in grech Ἁννίβας, Hanníbas.

Infanzia e sgioventù

El Nibal l'è nassud in del 247 a. C. a Cartasgin in de la fameja del condottier Amilcar Barca. El nom de la soa mader l'è mìa cognoeussud. Lu l'era el prum fioeul de la fameja e poeu de lu inn nassud an'mò du magat (Asdruball e Magon). El Nibal el gh'haveba anca dò sorelle pussee grand ma nissun el sa el lor nom. El se sa che vuna de lor in del 238 p. C la s'è maridada cont el Bomilcar e la gh'haveba sgiamò on fioeul che 'l se ciamava Anon. L’oltra sorela de l’Annibal la s'è maridada cont l’Asdruball el Bell. On’oltra sorela, forsi pussee piscinina, la s’è maridada cont el prinzep numidegh Naravas.

A l età de 9 agn, el pader l'ha ciapad con lu in Hispania, indova el voeureva rimedià ai sconfite de la soa zità, subide durant la Pruma Guerra Punega.

El se sa mìa de segur se l’Amilcar l’è andad in Hispania de soa inizziativa opura se l’è stad mandad dal governa de Cartasgin. Pruma de vesser partid per questa spedizzion chi el pader el faseva i sacrifizzi ai Dee e despoeu vun de quist sacrifizzi chi l’ha ciamad el Nibal e el gh’ha rezedud se el voeur partì per la campagna anca lu. Quand che el tos l’ha respondud de vesser d’acord, el pader el gh’ha did de sgiurà inanz a l’altar de vesser per tuta la vita el nemis de Roma senza se e senza ma. Da quell che el diseva el Polibius e on quaj d’olter storegh, l’è stad del franch l’istess Annibal ad havegh cuntad su questa storia chi al re de Siria Antioch III.

L’Amilcar el voeureva che el so fioeul el segutava i batasg contra Roma desgià che el sperava che l’Annibal el se sariss mètud a tegnì adree i sò march. Poeu de vesser ruvad a Gades (Cadiz), la colonia cartasginesa in Hispania, l’Amilcar l’ha tacad su i sò spedizzion de conquista. La soa mission pussee importanta l'era quella de “mejorà i affar de Cartasgin in Iberia”.

Lu el viveva in d’on camp militar, el cresseva e el vegniva educad tra i guerrer. In Hispania el Nibel l’è vegnud amis del Magon el Sannita, de l’Annon e l’Annibal, soranomenad el Monomakhos, i che hann tegnud adree lu durant la campagna d'Italia. Poeu in Hispania insema a lu, inn ruvad i sò fradej Asdrubal e Magon.

El gh’ha havud ona larga istruzzion. Tra i sò maester i gh’eren di cartasgines e anca di grech che inn stacc assumud. Per esempi el spartan Sosilius el ghe insegnava la lengua greca. A part de quest el par proeupi che l’era ancasì ben bon de parlà di dialecc d’on quaj de tribù ibereghe.

Cont el temp el Nibel l’ha tacad su de partezipà ai spedizzion militar del sò pader dal che lu el toeuvava l’esperienza necessaria. El prum affar de l’Amilcar l’è stad quell d’havegh conquistad i deposet d’or e arsgent de Sierra Moren e l’ha restabilid el doperà de la moneta d’arsgent, necessaria per pagà i contribuzzion a Roma. Pu o manch in del 230 p. C. l’ha fondad ona noeuva zità, Arca Levca, cont l’obiettiv de creà on grand insediament de cartasgines per renforzà l’influenza de Cartasgin. Durant l’inverna 229-228 p. C. l’Amilcar l’ha tacad su l’assada de la zità de Elica. Al prinzipi la situazzion l'era a favor per i cartasgines e grand part de la soa armada l’è stada mandada insema ai elefancc ad Arca Levca per passagh l’inverna. Poeu però el cap de la tribù di oretan el che al prinzipi l'era liad de Cartasgin, l’è vegnud a jutà l’Elica de stich e i armade de l’Amilcar i gh’hann mìa havud oltra scerna che tornà indree. Per salvà l’Annibal e l’Asdrubal i che i eren tra i member de l’armada, l’ha tirad versa de lu i oretan e el gh’ha mandad i fioeù cont l’oltra part de l’armada in su on’oltra strada. Tegnud adree da i oretan, l’Amilcar l’è negad in del fium ma i sò fioeù inn stad boni a ruvà ad Arca Levca san e salv.

Despoeu de la mort de l’Amilcar, l’Asdrubal che per sossen temp l’è stad la soa man drecia, l’è vegnud el cap prinzipal di armade cartasginese. L’Asdrubal l’ha segutad la conquista de l’Iberia. Coma prum lavor l’Asdrubal el gh’ha havud ona vensgiuda schiscianta contra i oretan e inscì l’ha anca vendegad la mòrt del pader. I dominion cartasgines in Hispania i s’inn slargacc fina ai aves del fium Anas. L’Asdrubal el s’è maridad cont la tosa de vun di soran d’ona tribù iberega e l’è stad proclamad da quiste tribù chi el so rè. Seconda el Titus Livi, l’Annibal insema ai sò fradei, despoeu la mòrt del pader l’ha lassad l’Hispania e l’è tornad a Cartasgin. El se cred che lu l’ha passad a Cartasgin pussee o manch zinch agn e in del 224 p. C. l’è tornad in Hispania. L’Annibal l’ha tacad su el servizzi de cap de cavalleria sota el comand de l'Asdruball.

Durant el sò servizzi per l’Asdrubal, l’Annibal l’ha tirad a ca la reputazzion de grand guerrer e de comandant coeurasgios. L’Asdrubal l’ha fondad la zità de Noeuva Cartasgin che l’è vegnuda la capitala de l’Iberia cartasginesa. In del 223 p. C. in de la zità de Sagunt inn tacacc su i rebejon e el sò goveren l’ha rezedud el jut a Roma. I armade romane hann mandad foeura da la zità i sostenidor de Cartasgin. Inscì, Sagunt l’è vegnud protetorad roman. All’inizzi del 221 p. C. l’Asdrubal l’è stad mazzad dal sò servidor el che l’ha dezidud de vendegà el sò vegg scior, copad per l’orden de l’Asdrubal.

Condoter di armade in Hispania

Despoeu de la mort de l’Asdrubal i soldacc hann scernid coma noeuv condotier l’Annibal. Questa scerna chi l’è stada stabilida dal consei popoler cartasgines e despoeu d’on quaj de mes dal consei di vegg.

Durant i du agn (221-220 p. C) l’Annibal l’ha slargad i domini cartasgines a nord-ovest de la Peninsola Iberega. In del 221 p. C. lu l’ha menad la campagna contra la tribù di olcacc e l’ha ciapad d’assalt la lora capitala Altalia. El sucess di cartasgines l’ha forzad anca i olter zità di olcacc de recognoeusser el poeuder de Cartasgin. Despoeu d’havégh passad l’inverna a Noeuva Cartasgin l’Annibal l’ha dezidud de moeuvés an’mò pussee in inanz e poo an’mò l’ha sotamètud i vacee cont l’havegh conquistad i so zità Salamantica e Arbocala.

Durant el retorn travers Guadaramma, l’Annibal l’è stad atacad dai carpetan i che inn stacc invidacc a combater dai refusgiacc di vacee e di olcacc. L’Annibal l’ha savud coma liberàss de lor e l’è stad bon de inferì a lor ona desconfita menter i carpetan i eren adree a traversà el fium Tago. Poeu de quest anca i carpetan inn stacc sotamètud. Tucc i territori a Mezdì de l’Ebro inn vegnud part di domini de Cartasgin. In de l’istess ann el s’è maridad cont on’iberega de Custolon che la se ciamava Imilca.

I abitancc de Sagunt, preocupacc per l’espansion cartasginesa e la provocazzion di popoi iberegh vesin, i gh'hann mandad i so embassador a Roma. E poeu a Sagunt l’è tacad su el conflit tra i particc filoroman e quei filocartasgines. Da Roma l’è stada mandada l’embassada in Hispania. Poeu de vesser ruvacc a Sagunt a la fin de l’estad del 220 p. C. i roman hann ordenad de muchela cont i conflicc interen e hann mazzad on quai de member del partid filocartasgines. Durant l’inconter cont l’Annibal i embassador roman hann rezedud de trategniss dai azzion ofensiv in di confroncc de Sagunt. L’Annibal l’ha rezevud i embassador de Roma in d’ona manera arroganta e el gh’ha did che i cartasgines i defenden da semper i dricc di oprimud. I embassador i gh’hann mìa havud ona responduda direta da l’Annibal e inscì inn andacc a Cartasgin. L’Annibal l’ha tentad de provocà la violazzion de la paz da part de Sagunt per fà inscì che a tucc el poeudeva parè che inn stacc quei de Sagunt a descadenà ona guerra.

L’Annibal l’ha mandad a Cartasgin i novei seconda i che i sagunticc i sarissen adree a oprimer i suddicc de Cartasgin. El governa de Cartasgin el gh’ha permètud a l’Annibal de agì coma lu el cred de mej. In de l’inverna del 219 p. C. despoeu el faliment di acord, l’Annibal l’ha comenzad i sò azzion militare. Durant l’inizzi de l’assada, l’Annibal l’è stad ferid al basin poeu de vessess tirad inanz senza atenzion versa i mur de la zità. Sagunt el se defendeva cont coeurasg. In de l’estad del 219 p. C. da l’Annibal inn vegnud i embassador roman, nepunemanch lu l’ha refusad de rezevei e inscì i embassador inn andacc a Cartasgin. Passacc vott mes d’assada, Sagunt l’ha cedud in otugn. I omen madur inn stacc copacc per orden de l’Annibal e i fomne e i s’cecc inn stacc vendud coma s’ciav. Sagunt l’è stad repopolad dai cologn fenizz. A Cartasgin i embassador roman hann rezedud l’estradizzion de l’Annibal e poeu d’havegh mìa rezevud la responduda dal consei di vegg, hann deciarà guerra.

Despoeu la toma de Sagunt l’Annibal l’ha menad adree la soa armada ai abitazzion invernai de Noeuva Cartasgin. L’è stad alora che lu l’ha escogitad on sò pian de coma invader l’Itaja. A la fin lu l’haveva mìa oltra scernida: i roman hann mandad i proeupri consoi in Hispania e in Sizilia per poeu invader l’Africa. Lu el gh’haveva de destrà l’atenzion di roman da l’Africa per havegh ona sciansa de vensgiuda. L’Annibal l’ha mandad i soldacc reclutacc dai tribù ibereghe in Africa per renforzà i garnison che eren la. Durant l’inverna l’Annibal l’ha trad foeura i sò capazità de diplomategh. Inn stacc mandacc di embassador dai gai. Sossen de lor hann acetad de sostegnì Cartasgin.

Nepunemanch el fad che i roman hann deciarad guerra a Cartasgin a marz, l’Annibal l’è mìa andad in spedizzion per l’Itaja subet. In de la Gallia Zisalpina lu l’ha provocad la rebejon di gai boi contra el poeuder roman, rebejon tacada su a magg. La flotta cartasginesa l’ha atacad la Sizilia e l’Itaja de Mezzdì e donca el consol Tiberius Sempronius Long l’è stad forzad de deransgià l’invasion de l’Africa.

La campagnia de Itaia

La carta de la campagnia Itaianna de Anniball

Da la Spagna a l Itaia

El Niball l'è partid da Cartasgin a la fin de avril o per i prum de Magg de l'ann 218 p. C. , forsi anca in di prum de lui. Second el Polibius la soa armada l'era fada de 90 mila fantazzit, 12 mila cavajer e da 37 elefancc. Però i storegh d’incoeu i disen che da Noeuva Cartasgin inn sorticc 60-70 mila soldacc.

Poeu, semper seconda el Polibius, l’Annibal l’ha menad adree travers i Pirenee, 50 mila fantazzit e 9 mila cavajer. I 9 mila fantazzit e 1mila de cavajer cont a cap l’Annon, l’Annibal el ja lassad in Catalonia e al medem numer di soldacc el gh’ha dad el permètud de tornà a ca. El vegn foeura donca, che tra l'Ebro e i Pirenee lu l'ha perdud 21 mila soldacc, cosa che l'è poeugh probabela. Tra l'Ebro e i Pirenee l’Annibal el s’è scontrad cont la resistenza di ilerghecc, i bergus, i avsetan i erenos e di andosit. I cartasgines hann traversad i Pirenee cont l'havegh passad Serdagne e poeu travers el pass de Perche e la Vall de Tete. On quaj de poppoi che viveven in de l’atual Roussillion, hann dezidud de oponer resistenza a la vanzada di punegh e hann formad ona proeupria armada a Ruscino (Castel Roussillion incoeu). L’Annibal però l’ha dad sossen cadò ai cap de tribù e l’ha ciapad da lor el permètud de segutà ad andà inanz.

Versa la fin d’ogust l’Annibal l’è ruvad fina al Rodan. Zirca durant l’istess period el consol Publi Còrnelli Scipion l'era adree ad andà longh i coste de l'Etruria e de la Liguria per poo fermass a Massalia, d'in dova el sariss poo partid per l'Hispania. El Nibal l'ha traversad el Rodann poeugh pussee a Mezzanocc de la soa confluenza cont el Durance. La tribù di volcae l’ha tentad de fermà la soa traversada ma l’Annibal el gh’ha mandad la soa cavalleria hispanega che l’ha forzad i volcae de retirass. Subet despoeu la traversada, l’Annibal el gh’ha mandad on regiment de cavajer numidegh cont l’obietiv de descovrì i pian di roman. I numidegh hann incontrad i cavajer roman mandacc la cont l’istess obietiv e inscì hann tacad su a dass batasg. In del sconter i hann vensgiud i roman che hann forzad i numidegh a retirass. El Scipio che l'era in de la Vall del fium Creau l’ha dezidud d’andà incontra a l’Annibal. L’Annibal el s’è retirad cont el renà su la riva de manzina del Rodan. El Scipio l’ha dezidud de lassal andà e cont ona part de la soa armada el s’è dirisgiud in de la Vall del Pò per preparass a la soa defenduda, menter l’oltra part l’ha mandada in Hispania.

L’Annibal per on quaj de dì l’andava su longh la riva del Rodan fina a ruvà a la soa confluenza cont el fium Isère e poo an’mò l’ha svoeultad a Matena. Lu l’andava longh l’Isère fina a la soa confluenza cont l’Arc in dova i tachen su a vessegh i Alp.

Durant i batasg contra i tribù di moncc, l’Annibal el traversava i Alp. In del noeuvesem dì despoeu l’inizzi del sò viagg longh l’Isère, a la fin de vottober, l’Annibal l’era sgiumai in del punt pussee olt del pass. La descenduda la durava zirca 6 di e a la fin l’Annibal el s’è retroeuvad in de la Vall de la Morienne. A lu inn restacc 20 mila fantazzit e 6 mila cavajer.

La guerra-sbarlusc cartasginesa

I schem del battasg in sul Trebbia, el lagh Trasimeno e a Canne

Poeu de vesser andad sgiò da i Alp, i cartasgines hann conquistad la capitala de la tribu d i taurit (l'atual Turin) poo on assada de 3 di. L’apparizzion di cartasgines in Itaja l’è stad on imprevidud per i roman. Lor hann subet reciamad el second consol Tiberius Sempronius Longus da Lilibeia. On quaj de tribù gallegh hann tacad su de passà da la part di cartasgines nepunemanch el fad che la presenza di roman l’ostacolava el voeurè di olter tribù de sgiontass a l’Annibal. El Scipio el che in quell period li l'era a Placentia l’ha traversad el fium Pò e el s’è moeuvud incontra a l’Annibal. Anca l’Annibal el prevideva on batasg e el sperava che despoeu la vensgiuda i gai i sarissen passacc da la soa part. I cartasgines e i roman s’inn incontracc arent la riva de Mezzanocc del Pò tra i fium Sesia e Tessin. Pruma del batasg l’Annibal l’ha organizad per i sò guerrer di “combat da gladiador” durant i che i combateven i prisoner ciapacc despoeu del sconter cont i tribù di moncc. Cont quest l’Annibal el voeureva fa vidè che despoeu el batasg i ghe speciarà o la vensgiuda opura la mòrt.

In del battasg cont i roman i cartasgines hann vensgiud. Quest chi l'è stad on sconter tra i cavallerie, in del che partezipaven anca i sfronzador roman. I numidegh hann attaccad i retrovardie de la cavalleria romana e hann forzad lor a scapà. El Scipion el s'è subet retirad a Placentia. In de la soa armada i gai hann fad su on rebelott e inn passacc da la part de El Niball. El Niball el segutava el so moeud de comportass ind i confront di liacc italegh de Roma, e inscì l'ha ordenad de tratà ben i prisoner, ciappacc a Clastidium.

In de la metà de dezember l’armada del Tiberius Sempronius Longus l’è ruvada al fium Trebia. El Sempronius el voeureva el batasg desgià che el sperava de desconfì l’Annibal vuna voeulta per tute pruma de la fin del period in del che lu l’era an’mò consol. El Scipio inscambi el credeva che el s’haveva nò de fà cont pressa desgià che per lu el temp l’andava inanz a favor di roman. Nepunemanch el Scipio el s’amalad e el Sempronius l’è vegnud de facto el vunegh comandant. L’Annibal l’ha forzad i roman de traversà la Trebia. L’è tacad su on batasg crudel che el segutava fina a quand che da ona trapola l’è sortid on regiment de cavajeria sota el comand del Magon che l’ha atacad i retrovardie de l’armada romana. El batasg l’è finid cont ona desconfita schiscianta per i roman. La vensgiuda in su la Trebia l’ha segurad a l’Annibal la Gallia Zisalpina e l’ha permètud de tirà da la soa part tute i tribù che popolaven questa region chi. Despoeu questa vensgiuda chi l’Annibal l’ha traversad la Trebia e l’ha segutad el sò camin per Bologna in dova el gh'ha passad l'inverna.

Cont la vegnuda de la prumavera de l’ann 217 p. C. l’Annibal e s’è moeuvud versa i Apenit e i l’ha traversacc travers el pass de Porretta per poo sortì a Pistoia. A Roma inn stacc elesgiud coma consoi el Gaius Flaminius e Gnaeus Servilius Geminus. Durant l’inizzi de la campagna de l’ann 217 p. C. i dò armade romane (quella del Flaminius e del Servilius) inn stacc mètud in su la strada de la vanzada versa Roma. El prum a Arretium (Arezzo), el second a Ariminium (Remin). Ma lu l’ha eludud da l’ala manzina l’armada del Gaius Flaminius e l’è ruvad a menassà lee insema a i sò vie de comunegazzion cont Roma. Quest perchè l’Annibal l’ha scernid la strada pussee curta travers Parma e i litton de Clusio slargada durant la piena del fium Arno. Durant la traversada di litton l’Annibal l’ha ciapad on’infiamazzion ai oeugg sossen greva e de consequenza l’ha perdud vun de lor, motiv per el che per el rest de la soa vita el gh’ha havud de menà su ona faseta. Dai litton de l’Arno l’Annibal l’è sortid in di press de Fiesole. Lu l’ha fad di incursion in su la region de Chianti. Savud quest, el Flaminius l’è andad incontra a l’Annibal el che l’ha finsgiud de retirass. Cont el dovrasg del sbaj del sò nemis l’Annibal l’ha organizad ona trapola in d’on sit arent al Lagh Trasimeno e durant el batasg sanguinos in dova el Flaminius medem l’è moeurud per man del gall insuber Ducari, l’ha inferid al nemis ona desconfita. Pussee o manch in de l’istess moment el Gnaeus Servilius l’ha mandad 4000 cavajer comandacc dal propretor Gaius Centenius. Poeu d’havegh savud el resultad del batasg del Lagh Trasimeno el Centenius l’ha mudad la direzzion per l’Umbria. L’Annibal el s’è moeuvud travers l’Umbria, l’ha traversad la Via Flaminia per poo girà a Matena versa el Mar Adriategh cont l’andà longh i sò coste fina a la Puja. Poo la vensgiuda del Lagh Trasimeno l’Annibal el se troeuvava domà a 80 mija da Roma e tra de lu e la “zità eterna” i gh'eren mìa di forze romane de grand signifegad. La soa armada la cuntava 50-55 mila omen. A part quest, in Etruria, mìa lontan dal camp de l’Annibal l’è vegnuda la flotta cartasginesa de 70 nav. L’è probabel che l’obietiv de quest ruv chi l'era quell de atacà Roma. Nepunemanch quest però l’Annibal l’è mìa andad a Roma. I storegh modern sostegnen l’ipotesis seconda la che l’armada de l’Annibal l’era mìa assee numerosa per atacà ona zità inscì granda e fortifegada e regoeurden ancasì ben l’impossibelità de blocà Roma per el fad che la flotta romana la faseva da padrona in sul mar. Forsi l’Annibal el credeva che se lu l’havariss fad l’assada lu el sariss stad el bersai per i olter armade romane.

Per el pericol in del che la se troeuvava la lora Patria i roman hann cedud el poeuder ditatorial a Quintus Fabius Cunctator. Lu l’è stad scernid dal senat. El sò jutant, el cap de la cavajeria l’è stad scernid in del consei popoler anca lu. El sò nom l'era Marcus Minicius Rufus. El Fabius l’è ruvad in Apuja. Savud de la soa vegnuda l’Annibal l’ha fad andà via la soa armada dal camp in de l’istess dì e l’ha dezidud de organizà on noeuv batasg. El Fabius però el s’è fad mìa tentad da questa provocazzion chi.

El ditador roman l’è passad ad ona noeuva tattega, cioè quella de fà stracà el nemis cont di incursion e cont l’atacal in sossen ocasion ma in de l’istessa manera fal combater per poeugh temp ciascheduna voeulta. Seconda quell che el scriveva el Titus Livius, l’Annibal el sera preocupad per el fad che i roman i voeureven mìa combater e inscì l’ha tentad de forzai a tacà su el batasg cont i cartasgines cont el roba adree e mèter a fer e foeugh l’Apuja. Nepunemanch el Fabius el segutava a fa coma mej el credeva lu medem. A quell punt li l’Annibal l’ha dezidud de moeuvess a Mezzdì. Poeu de vesser ruvad in del Sannio, despoeu d’havegh robad adree i terre de Benevento e d’havegh ocupad la zità de Telesia, l’Annibal l’è andad in campagna per invid di campan che eren ostij ai roman.

Per on sò sbai l’Annibal el s’è retroeuvad in d’on sit atornad da tute i part dai moncc e dai fium. Durant l’istess period el Fabius l’ha ocupad tucc i passagg di moncc ma l’Annibal grazzie a la soa furbizzia l’è sortid da la trapola e l’è riussid a conquistà Eronium. El Marcus Minucius Refus l'era pussee dezidud e el voeureva el batasg contra i cartasgines. Quand che el Fabius l’è partid per Roma per partezipà ai rituai relisos, l’Annibal l’ha atacad lu ma poeu el s’è retirad per fagh creder d’havegh vensgiud. A Roma i sostenidor del Minucius hann rezedud di drizz iguai per el ditador e el cap de la cavalleria, e a la fin l’è stad fad del franch inscì. L’armada romana l'era partasgiada in du: l’armada del Fabius e l’armada del Minucius. El Minucius l’ha ciapad part al batasg contra l’Annibal e l’è borlad sgiò in de la soa trapola desgià che el condotier punegh l’ha scondud di cartasgines che hann atacad i retrovie de l’armada romana.

El Niball el cunta i anell d i cavajer roman mazzad durant el battasg. Statua de Sébastien Slodtz, 1704 Louvre

A quell punt li però l’è vegnud el Fabius in jut a Minucius e l’Annibal l’è stad forzad de desmèter el combat. Quest event chi l’ha salvad Roma an’mò ona voeulta per el fad che el Fabius l’è riussid a tirà a ca del temp. Poo a la fin del termen de la ditadura del Fabius,i consoi Gnaeus Servilius Geminus e Marcus Attilius Regulus hann ciapad an’mò el mandad de comand di armade. Durant i azzion de combat arent Eronium, lor dovraven i tatteghe del Fabius. I cartasgines hann tacad su de soeufrì per ona fòrta mancanza del pacià. In del 216 p. C. inn stacc elesgiud di noeuv consoi, cioè el Gaius Terentius Verro e Lucius Aemilius Paulus. L’armada de la Republega Romana la cuntava su tra i 87 mila e i 92 mila omen. I armade de l’Annibal eren strache fess per i sossen spedizzion e da Cartasgin inn ruvad i renforz. Versa la fin de l’estad, el pacià per i punegh l’è finid e l’Annibal el s’è moeuvud a Canne. El batasg de Canne l’ha mudad in manera radegala el rapport di fòrze. I cartasgines eren desponud in sul territori a forma de falch, in del zenter del che la gh’era la fanteria e in de la periferia la cavalleria africana. I fantazzit roman hann tacad su de desfondà la defensa in del zenter in manera lenta quand che la cavalleria de l’Annibal l’ha desfesciad del tut quella di nemis. El grup di soldacc roman atornacc l’era squas del tut fad foeura. Durant el batasg i roman hann perdud zirca 50 mila omen menter i cartasgines 6 mila.

Despoeu el batasg el cap de la cavalleria cartasginesa Magarbal l’ha did che tra quater dì l’insoeugnava de festesgià al Capitoli de Roma. L’Annibal el gh’ha respondud che el gh’haveva de pensagh su. A quell punt li el Margabal el gh’ha did: “Te seet bon de vensger, ma te seet mìa bon de dovrà a tò vantasg la vensgiuda”. Per l’Annibal l’obietiv de la guerra l’era mìa quell de desfescià l’averser ma quell de spantegà l’egemonia de Cartasgin in del Mediterranee de Sira e quell de reconquistà la Sizilia, la Còrsega e la Sardinia. A part quest Roma l'era ona zità sossen fortifegada e per mètela sota assada el ghe sariss stad el busogn de la tecnega che l’Annibal el gh’haveva mìa. Nepunemanch l’è probabel che i insgenier punegh i eren bon de fa su i machiner d’assada, anca perchè in di olter parcc lu i l’ha sgiamò dovracc. Lu el speciava la rezeduda de la paz da part di roman, rezeduda che a la fin l’è mìa ruvada. L’Annibal l’ha proponud al senat el ranson per i prisoner e cont quest tacà su la preparazzion per i acord de paz. Nepunemanch el senat el gh’ha respondud de nò. A quell punt li l’Annibal l’ha dezidud de vesser an’mò pussee ativ a nivel diplomategh e inscì da la soa part inn passacc i apulegh, i sannicc, i lucan e i bruzz.

Dal prum batasg de Nola fina a la toma de Capua

Despoeu d'el batasg de Canne el s'è moeuvud versa Napoli, ma inscambi de lu l’ha dezidud de atacà Capua. A Capua i faseven da padron i sentimencc antoroman e donca i abitancc de la zità inn passacc da la part di cartasgines. Poo d’havegh fad restà el presidi a Capua el condotier cartasgines l’ha conquistad Nuceria e l’ha tentad de ciapà Nola. Nepunemanch el Marcellus l’ha savud defender la zità e l’ha inferid a l’Annibal ona desconfita. Poo an’mò i cartasgines senza sucess hann tentad de fà ceder Acerri ma quand che i sò abitancc hann refusad, i punegh hann robad adree e brusad la zità. Despoeu del tentativ senza esit positiv de conquistà Casalin, l’Annibal l’è andad via a reposà per l’inverna a Capua. In del 215 p. C. el Marcellus, el Gracius e el Fabius che eren a cap di trè armade, gh’haveven d’atornà Capua in dova el gh'era l’Annibal. I cartasgines hann conquistad Casalin, Petelia e Consenza. I bruzz hann conquistad inscambi la zità greca de Croton e poo de lu anca Locri in dova cont el passà d’on poo de temp,inn ruvacc i renforz da Cartasgin. In de la prumavera opura in de l’estat, in del Bruzzi l’è desbarcada l’embassada de la Macedonia cont el fin de firmà on acord cont Cartasgin. Quest acord chi el vegniva presentad coma jut corespondud: jut per el Filip da part de l’Annibal in Grechia e dal Filip per l’Annibal in Itaja. El re de Siracusa Geronim, sota pression del sò ambient,l’ha mandad i sò embassador da l’Annibal e a Cartasgin el gh’ha firmad cont lu ona lianza. A la fin de l’estat l’Annibal l’ha tentad an’mò de conquistà Nola ma l’è stad desconfid per ona seconda voeulta e alora l’è andad in Puja, in de la peninsola del Gargano a restà li per l’inverna despoeu d’havegh lassad ona part de la soa armada per segutà l’assada de la zità. L’havegh passà l’inverna, per i armade cartasginese a Capua l’è semper stada considerada da la tradizzion analitega romana coma vun di eror stratesgegh pussee grand de l’Annibal, eror che l’havress contribuid al desfescià de la soa armada. On quai de storegh d’incoeu inn mìa d’acord cont questa tesis chi e argomenten cont el fad che l’Annibal el gh’ha havud di vensgiude in de l’Itaja de Mezzdì anca despoeu d’havegh passad l’inverna a Capua. In de la prumavera del 214 p. C. l’Annibal l’è tornad al sò camp militar in sul mont Tifata, mìa lontan da Capua. Poeu l’ha robad adree Cumae e senza sucess l’ha tentad de fà l’istess cont Peteoli e Napolis. Nola l’è stada defenduda an’mò dal Marcus Claudius Marcellus. Ona delegazzion de sgiovin aristocrategh de Tarentum l’è vegnuda da l’Annibal cont l’obietiv de proponer de ceder la zità a Cartasgin. L’Annibal el s’è moeuvud versa Tarentum ma el consol Marcus Valerius Laevinus l’ha fad in temp de preparass per la defenduda. In de l’otugn l’Annibal l’è tornad in Apuja e el gh’ha passad l’inverna in de la zità de Salapia. Seconda el Gaius Plinus Secundus l’Annibal el gh’ha havud on rapport cont ona baldròca del pòst. Ona bona part de l’estat del 213 p. C. l’è stada passada in Salent. A sgener del 212 p. C. l’Annibal cont astuzzia l’ha ciapad Tarentum. Despoeu mìa sossen de temp a l’Annibal hann cedud i zità Metapontum e Sibaris. In Campania la guerra l’era menada adree cont sucess regoler. Capua l’era ciapada d’assada dai roman. L’Annibal el gh’ha inferid ona desconfita ai roman a Herdonia. Poeu de quest lu l’è vegnud a Capua e l’ha trad via l’assada. Ma proeupi quand che l’Annibal l’è andad via in Apuja, la zità l’è stada ciapada d’assada an’mò. El condotier cartasgines l’ha passad l’inverna 212/11 in del Bruzzi. In del 211 p. C. l’Annibal l’ha tentad de tra via l’assada da Capua ma questa voeulta chi l’è stad desconfid da i armade romane che eren adree a assedià la zità medema. A quell punt li lu l’ha dezidud de fa ona manoeuvra de distrazzion versa Roma desgià che el sperava che i roman i gh’harissen trad via l’assada da Capua. Arent Roma i cartasgines hann tacad su de menassà la zità cont l’invasion. L’Annibal l’ha dezidud de atacà mìa Roma per el fad che quest’ultema chi l’era ona zità fortifegada fess e per el fad che la preparazzion de la soa assada l’hariss rezedud pussee o manch vun ann. Despoeu de vesser restad on poo de temp arent a Roma l’Annibal l’ha dezidud de tornà indree. La fras “L’Annibal el se troeuva ai uss (Hannibal ante portas)” l’è vegnud on motto. Capua a la fin l’ha cedud ai roman. Questa chi l’era stada ona granda perduda per l’Annibal. El massacher che i roman hann inferid ai abitancc de Capua el gh’ha fad vegnì pussee scagg ai abitancc di olter zità passade da la part di roman. La toma de Capua l’ha dimostrad l’impotanza de l’Annibal el che l’è mìa stad bon de evità la desconfita del liad italegh pussee fort e influent. La soa autorità tra i liacc italegh la s’è sbassada in manera sensibela. In sossen de quiste zità chi inn tacade su i rebejon filoromane.

Dal second batasg de Herdonium al retorn de l’Annibal

In del 210 p. C. l’Annibal l’ha inferid ona desconfita ai roman durant el batasg de Herdonium e poeu la guerra l’è segutada in Apuja cont sucess periodegh. Salalia, vuna di prum passada da la part di cartasgines l’ha tradid i punegh e l’è inscì tornada da la part di roman. In de l’inizzi de l’estat del 209 p. C. el Quintus Fabius Maximus l’ha assadad Tarentum. L’Annibal che in quell moment li l’era in del Bruzzi el ghe voeureva dà fastidi. El Marcellus l’ha ciapad l’orden de distrà l’Annibal. Lu l’andava adree a l’Annibal fina a l’Apuja in dova arent Canusium el ghe stad on batasg in del che hann vensgiud i roman. Quand che l’Annibal l’è vegnud a Tarentum la zità l’era sgiamò conquistada dal Fabius cont el jut d’on tradiment. A quell punt lì lu l’ha tentad de ciamà el Fabius a combater aproeuv a Metapontum ma Fabius l’è mìa borlad sgiò in de la soa trapola. In del 208 p. C. el consol Titus Quincius Crispinus l’ha tentad de conquistà Locri ma l’Annibal el gh’ha mìa permètud quest. A quell punt lì el Crispinus el s’è sgiontad al Marcellus. Tucc i du i consoi voeureven dà a l’Annibal el batasg dezisiv. L’Annibal l’ha organizad ona trapola per i roman in de la che l’è mòrt el consol Marcellus e l’è stad ferid in manera greva el Titus Quincius Crispinus. Despoeu de quest l’Annibal l’ha tentad de conquistà d’astuzzia Salalia ma el gh’è mìa riussid: el sò pian l’è stad descovrid. Poeu de vessess moeuvud versa Locri i cartasgines hann atacad i roman che eren adree a tegnigh l’assada cont l’havegh forzad lor de tornà indree. L’Annibal el fondava i sò speranze in sul segutà i sucess in de la campagna d’Itaja, in su el sgiontass cont el sò fradel Asdrubal che l’era adree a ruvà da l’Hispania. El consol Gaius Claudius Nero el s’è moeuvud versa l’Annibal e el gh’ha havud ona vensgiuda a Grumentum. Durant l’istess period l’Asdrubal l’è ruvad in Itaja ma la soa lètera adressada al fradel l’è finida in di man di roman. Nero el s’è giontad cont on olter consol Marcus Livius Salinatòr e el gh’ha inferid ona desconfita a l’Asdrubal el che l’è moeurud in del batasg. I cartasgines gh’haveven pu i possibelità de mandà i sò armade in jut a l’Annibal el che a soa voeulta el gh’ha mìa havud oltra scernida che lassà l’Apuja, la Lucania per poo retirass in del Bruzzi. L’estat del 205 p. C. l’è stada passada da l’Annibal arent el templi de Sgiunona in del Lazzio. Li el gh’ha fad su on altar cont ona scrivuda in de la lengua fenizzia e greca in di i che l’elencava i sò pecacc. In del medem ann el senad el gh’ha mètud in carega al consol Publius Cornelius Scipio de preparass a desbarcà in Africa. Locri l’era perduda a favor di roman. Proeupi li l’è ruvad anca el Scipio che l’era adree a moeuvess per la Sizilia. L’Annibal l’ha dezidud de atacà mìa Locri e inscì el s’è retirad. In del 204 p. C. el Scipio l’è desbarcad in Africa e l’ha inferid di desconfite ai armade cartasginese. Durant l’istess period l’Annibal el menava adree ona guerra de defensa contra i roman in del Bruzzi. Cartasgin l’ha firmad l’armistizzi cont el Scipio per reciamà l’Annibal.

La guerra in Afriga

Cornelius Cort. "Batasg de Zama" 1567

Poo d’havegh ciapad l’orden de tornà in Africa l’Annibal l’ha menad adree i soldacc in su la nav a Croton. In de l’otugn del 203 p. C. lu l’è ruvad senza troeuvà ostacoi per strade e l’ha ciapad Leptis cont la soa armada de 24 mila omem despoeu d’havegh mètud la soa armada a Hadrumet. Lor hann passad l’inverna a Bisazzia. Durant l’inverna lor eren adree a preparass in manera dura per l’inizzi de la campagna. Lu el troeuvava i providude de pan, el crompava i cavai e el faseva i lianze cont i tribù numidegh. La campagna del 202 p. C. l’è tacada su cont la violazzion de l’armistizzi da part di cartasgines. El Scipio l’ha subet reciamad el soran numidegh Massinissa in di momencc in del che lu l’ha fad on incursion in de la vall del fium Bagrdad (Meggiera) e l’ha ocupad i strade de ruv de terra per Cartasgin. El consei de Cartasgin l’ha mandad ona delegazzion a l’Annibal e l'Hadrumet cont el rezeder de fà subet contra el Scipio. Nepunemanch, la lenta retirada l’era mìa part di pian de l’Annibal desgià che lu l’è stad forzad de sortì in de la region de la zità de Zama che la se troeuvava a zinch dì de viagg a pè da Cartasgin. Despoeu de vesser ruvad arent Zama l’Annibal l’ha mandad di sò spion al camp di roman. Quist spion chi però inn stacc fermacc dai roman e forzacc d’andà dal Scipio. El proconsol l’ha ordenad al tribun de compagnà i spion e de fagh vidè el campament roman. Despoeu de quest el Scipio l’ha lassad andà i cartasgines e el gh’ha conseiad de cuntà su tusscoss ai lor superior. In questa manera chi el Scipio l’ha repetud l’azzion de l’imperador persian Xerxes in su la che lu el gh’haveva la possibelità de lensger dal Herodotos. Quest coeurasg e segurezza chi hann incuriosid l’Annibal e lu l’ha proponud al Scipio de organizà on inconter. Durant l’istess moment Massinissa l’è ruvad al camp roman. Durant l’inconter l’Annibal l’ha proponud al Scipio de acetà i sò condizzion nepunemanch el Scipio l’ha did de nò. In del prossem di l’è tacad su el batasg. In del batasg i elefancc cartasgines che eren quatacc dai flecc hann descordenad la cavalleria greva punega. La fòrta cavalleria numidega de Missinissa l’ha forzad de correr via la cavalleria cartasginesa. Poo de vesser tornada a combater, la cavalleria numidega l’ha colpid i retrovardie di cartasgines. L’Annibal cont ona division mìa granda de cavajer l’ha corrud a Hadrumet. Quand che l’Annibal l’è stad reciamad cont ursgenza a Cartasgin lu l’haveva sgiamò perdud la speranza de segutà la guerra cont sucess e inscì l’è andad cont l’obietiv de fa la paz. I member de l’organizazzion di Barchid che eren adree a sostegnil i credeven mìa che la guerra l’era perduda. In de l’istess moment el Scipio l’ha tacad su de preparass a l’assada de Cartasgin ma proeupi alora da lu inn ruvacc i embassador cartasgines cont la demanda de paz. A Tunet inn tacacc su i descors per vegnì a on acord. El Scipio l’ha proponud i condizzion de la paz: Cartasgin el refusa i territori che inn mìa in Africa, el gh’ha de ceder tute i nav da combat, manch de des, Cartasgin el poeudeva mìa moeuver guerra senza el permètud di roman e el gh’haveva de dà indree a Massinissa i sò havegh e dominion. L’Annibal l’ha dezidud che el s’haveva de acetà quiste condizzion chi. El par del franch che lu l’era adree a pensà che se i cartasgines i havressen segutad la guerra, Cartasgin el sariss stad desfesciad del tut, menter inscambi el period de paz l’havress poeudud de vesser utel per recovrà i forze. A Cartasgin inn pizzacc su i debacc tra quei che eren favorevoi a la paz e quei che gh’eren contra. La situazzion l’è anca ruvada al punt che on descognoeussud de nom Ghiscòn el parlava inanz ai embassador de la sgionta popolera in sul fad che el se poeud nò acetà la paz. L’Annibal l’ha forzad lu de vegnì sgiò da la tribuna, azzion che a quej temp li l’era considerada coma ona granda sfasciadonza e mancanza de respet. Azzion per la che poo l’Annibal medem el s’è stremid e l’ha demanda scusa. I embassador cartasgines inn andacc a Roma e el senad l’ha mètud in carega el Scipio de fa su la paz. In del camp roman l’acord el sera segnad cont i firm e i march. In questa manera chi la seconda guerra punega l’è finida.

El politegh cartasgines

El se sa mìa cosa el faseva l’Annibal durant i agn che inn vegnud subet despoeu la firma del tratad de paz. Grazzia al Scipio l’Annibal l’è riussid a restà in libertà nepunemanch el fad che i roman an’mò in del 218 p. C. hann rezedud la soa estradizzion coma colpevol de la guerra. Da quell che l’era adree a dì el Dionus Cassius, lu l’è finid al tribunal per el fad che l’è riussid a ciapà el control in su Roma e l’ha atribuid a s’istess la vensgiuda in de la guerra. Nepunemanch la desconfita l’Annibal el segutava a vesser considerad on eroi nazzional. Lu l’è mìa stad mètud in punizzion desgià che el clan di Barchid l’è stad bon de mantegnì la proeupria influenza despoeu de la fin de la Guerra Punega. El Cornelius Nepot el scriveva che l’era an’mò a cap de l’armada coma pruma. Nepunemanch, el vegn remarcad che el sò fradel minor Magon el che probabelment l’era al servizzi de l’Annibal (informazzion mìa confermada), l’era mòrt in de l’ann 203 p. C. Quest fad chi el rend mìa vera la fras del Nepot. El Nepot el scriveva anca che l’Annibal el segutava a fà la guerra in Africa fin al 200 p. C. però el se capiss mìa contra de chi. El scricior roman Secstus Aurelius Victor l’ha spantegad la lesgenda seconda la che l’Annibal l’havress forzad i sò soldacc a lavorà in su i piantason de olive desgià che el voeureva mìa che durant el period de paz i sò combatencc se sarissen degradacc a nivel moral. El par che l’Annibal l’è ufizzialment vegnud el cap de la soa armada in del 199 p. C.

Antiocch III el Grand

In del 196 p. C. l’Annibal l’è stad elesgiud coma sufet che l’era l’autorità pussee prestisgiosa de Cartasgin. El nom del sò camerad l’era mìa cognoeussud. La gh’è ona suposizzion per la che l’Annibal in quell ann li el sariss vegnud el vunegh sufet. Pruma, grazzia a l’Assemblea Popolera l’è riussid a ciapà la lesg per la che i sgiudes i gh’haveven de vesser elesgiud ciaschedun ann, e coma olter lavor el sgiudes medem el poeudeva ocupà l’istess titor de lavor per du period de mandad consecutiv. Pruma de questa reforma chi el mandad de sgiudes l’era per tuta la vita e el vegnì part de la class di sgiudes l’era on vergot che el poeudeva vesser otegnid domà despoeu l’ocupazzion del sit de lavor, ciamada dal Titus Livius, compagn che in de l’analogh roman, questor. La reforma la gh’haveva l’obietiv d’andà contra i oligarch per toeugh el poeudè real. Questa reforma chi l’era ona vensgiuda in de la politega interna de l’Annibal. A Cartasgin i mancaven i danee per pagà i contribuzzion a Roma e inscì el governa el voeureva istituì ona noeuva tassa. A quell punt li l’Annibal l’ha dezidud, despoeu d’havegh controlad i spese di danee, l’ha troeuvad ona granda quantità di violazzion e artefizzi che lassaven ai oligargh la possibelità de ciapà i danee del stat per lor medem. Denacc a l’Assemblea Popolera l’Annibal l’ha deciarad che l’havress forzad i oligargh de redà indree i danee robacc da lor. El par che i oligargh gh’hann mìa havud oltra scernida che redà indree ona part di danee. Cont quist azzion chi l’Annibal el s’è fad sossen nemis. I member de la fazzion nemisa di Barchid hann acusad l’Annibal d’havegh di raport segrecc cont el soran siriagh Antioch III, l’obietiv del che el sariss stad el descadenà la guerra contra Roma. El senat roman l’ha ciapad la dezision de mandà l’embassada da l’Annibal per fal sgiustifegà inanz al Consei di Vegg. L’Annibal el prevideva la probabelità che lu el sariss stad forzad de correr e l’è riussid a fa in temp a preparass. De nocc l’Annibal, setad a cavall, l’è sortid versa la soa residenza arent al mar in dova la gh’era sgiamò la nav preparada. In su questa nav chi l’è ruvad in su l’Isla de Cherchena. Per quell che el revarda i rezedude demandade a lu l’Annibal el respondeva de vesser adree d’andà a Tir per ona mission importanta. Da Cherchena l’Annibal l’è andad via a Tir che in quell period li el faseva part del stat di Seleuchid.

L'esili

La repubblega romana e l'imperium d i Seleuchid in del 200 a.C.

A Tir l’Annibal l’ha fad di cognoeussenze i che despoeu i s’inn revelade utele. Poo l’è andad a Antiochia in dova el voeureva videss cont el soran Antioch III, però el rè siriegh l’era sgiamò andad a Efes. In de l’otugn del 195 p. C. l’Annibal l’ha finalment incontrad l’Antioch a Efes. In quell period li l’Antioch l’era adree combater ona guerra “freggia” cont Roma. Lu el menava adree ona politega de conquista e el ruvava semper arent a la Grechia che l’era alora sota el protetorad roman. L’Antioch el gh’haveva scagg de la cressuda de l’influenza de l’Annibal, roba che la sariss suceduda de segur in del cas che l’Antioch l’havariss nomenad l’Annibal coma cap di sò armade. In de l’inverna di agn 194/193 p. C. l’Antioch l’ha tacad su a tratà cont Roma cont el sperà de forzà i roman de recognoeusser i sò noeuve conquiste territoriai. Nepunemanch quiste tratative chi hann menad a nagota. In de l’otugn de l’ann 193 p. C. i tratative inn recomenzade ma inn finide cont la lit. L’embassador roman Publius Vilius Tappulus l’ha tentad de descovrì i pian de l’Annibal e de danesà la soa reputazzion ai oeugg de l’Antioch. El Titus Livius e poo de lu anca l’Appian e el Plutarch i cunten in su el randevoo de l’Annibal e del Scipio che l’è sucedud a Efes a la fin de l’ann 193 p. C. Inscì l’era quest mitingh chi ai oeugg del Plutarch:

“Disen che a Efes i s’inn incontracc an’mò vuna voeulta quand che lor eren adree a tapascià, l’Annibal l’andava inanz nepunemanch el fad che la posizzion pussee de prestisg l’era pussee sgiusta per el vensgidor Scipio. Nepunemanch el Scipio l’è restad cit e el segutava a fa inscì coma se el saris sucedud nagota”.

L’Annibal l’ha proponud a l’Antioch de mandà in Africa on corp de spedizzion che el gh’hariss havud de spensger Cartasgin a la guerra contra Roma. Lu l’ha mandad a Cartasgin el sò asgent, el mercant de Tir Ariston che el gh’haveva de spantegà la tension. Nepunemanch i roman hann descovrid el sò pian che donca l’è falid. Despoeu el randevoo de Efes la situazzion de l’Annibal in del palazz del soran de Siria l’è pesgiorada. L’Antioch l’ha tacad su de sospetà l’Annibal d’havegh di simpatie proromane. L’Annibal el gh’ha rassegurad e el gh’ha cuntad su del sò sgiurament, ma nepunemanch quest i lor rapporcc inn mìa mejoracc fess. A l’inizzi del 192 p. C. l’Annibal l’ha proponud a l’Antioch de concentrà i sò armade in de l’Epir e de tacà su la preparazzion per l’invasion de l’Itaja.

In del 192 p. C. l’è tacada su la guerra de Siria: l’Antioch l’ha menad adree la soa armada in Grechia però l’è stad desconfid ai Fermopil e el gh’ha mìa havud oltra scernida che tornà indree in Asia. Coma olter lavor la flotta siriana l’è stada danesada fess durant i batasg contra la flotta romana. Per quest motiv chi l’Antioch l’ha mandad l’Annibal a Tir e el gh’ha fidad de fa su e de preparà on noeuv batajon. L’Annibal l’ha formad la flotta e el s’è moeuvud versa el Mar Egee. Arent la boca de fium Eurimedont la flotta de Rodos l’è vegnuda incontra a la flotta de l’Annibal. In del batasg i rodosit hann inferid ona desconfita ai fenizz e hann blocad el lor pòrt Corachessia. Pussee o manch durant el medem period anca i armade siriane sota el comand de Antioch i gh’hann havud ona desconfita aproeuv Magnesia in del sgener del 189 p. C. El soran el gh’ha mìa havud oltra scernida che firmà la paz sota i condizzion di roman, vuna di che l’era la consegna de l’Annibal.

I ultem agn de vita

Despoeu d'havegh savud questa roba chi El Nibal el par che l'è andad via per la zità de Gortina a Creta. Domà el Cornelius Nepot e Sgiustin i gh'hann menzionad el fad che El Nibal el se troeuva a Creta. Proeupi per quest motiv chi la gh'è ona lesgenda in sul coma El Nibal el scondeva el sò or dai sciaton cretes: "Chi l'om pussee furb de la Terra l'ha fad notà che el finirà in d'ona granda desgrazzia per la sciatonanza di cretes se el se farà nò vegnì in ment ona soluzzion. El fad l'è che lu l'ha menad adree sossen danee e el saveva che i vos in su de lor i s'inn sgiamò spantegade. A quell punt li lu l'ha dezidud de fa inscì: l'ha ciapad sossen amfor e el gh'ja infolzid de piomb per poo quatai d'or e arsgent. Quist contenidor chi inn stacc mètud da lu in del templi de Diana sota i oeugg di zitadit pussee respetabei cont el fa finsgiuda de fidà i sò danee a l'onestà del popol. Poeu d'havegh sconfondud i sò ment, lu l'ha versad i sò danee in di statoe de ram, menade adree da lu medem e poo an'mò i l'ha butad in del sgiardin de ca soa. E inscì i cretes hann tacad su de fa la vardia al templi ma mìa sossen per defendel dai forester, ma da El Nibal, desgià che i gh'haveven scagg che lu i l'hariss ciapad per poo menai adree cont lu medem".

Poo de quest El Nibal l'è andad in Armenia che l'ha deciarad l'independenza dai Seleuchid. El soran armen Artasces despoeu d'havegh scoltad el consei de El Nibal, l'ha fondad la zità de Artacsat e el gh'ja incaregad de condusì i lavor per tralla in pè. Pussee o manch in del 186 p. C. El Nibal el s'è moeuvud versa Prussi, el soran de la Bitinia, el che in quell period li l'ha comenzad la guerra contra el soran de Pergam Eomenos, vun di leacc di roman. I gh'hinn mìa di facc scertifegacc in su la partezipazzion de El Nibal, nepunemanch el Cornelius Nepot el cuntava in su l'astuzzia del condotier punegh durant el batasg contra la flota de Pergam. Quand che tucc i du i escadron s’inn mètud a preparass per el sconter però quand che an’mò el gh’era mìa el signal per tacà su el batasg, l’Annibal l’ha mandad inanz el sò messasger cont l’asta per fagh savè ai sò om in dova l’è che el se troeuvava l’Eomen. Poeu de vesser ruvad arent ai nav del nemis, l’embassador el gh’ha consegnad la letera e el gh’ha did che el gh’ha de dalka al soran. Desgià che nissun el gh’ha havud di dubi in sul fad che la letera la gh’haveva de contegnì di rezedude de paz, l’è stada subet menada adree per consegnala al soran e despoeu d’havegh troeuvad el comandant per i sò nav, l’è tornad d’in dova l’è vegnud. Eomen inscambi l’ha dervid la letera però el gh’ha troeuvad domà di insulcc. Poeu de vesser restad a boca dervida per el fad che capiva mìa l’obietiv de questa letera chi lu l’ha dezidud de perder mìa temp e de tacà su el batasg. Durant el sconter di nemis bitiniegh che eren adree a eseguì i orden de l’Annibal, hann atacad tucc insema la nav de l’Eomen. L’Eomen el s’è troeuvad in d’ona situazzion de poeudè mìa defendess da la lora incursion e donca l’ha tentad de salvass cont el corer via e el ghe sariss mìa riussid se el se sariss nò scondud in d’on vun di port fortifegacc, situacc in su i coste li arent. I olter nav de Pergam inscambi, seren adree atacà semper cont pussee gramizzia fina a che inn tacade su de borlà in su i lor coo i vas de terra di i che el se parlava sgiamò menzionacc chi. Quist vas chi pruma hann fad ghignà i soldad pergames per el fad che el se poeudeva nò capì el motiv per el che i nemis i faseven inscì. Ma poeu, quand che lor hann vidud che i sò nav eren sgiumai impiegnide de serpencc, eren tucc terorizad da la noeuva arma e per el fad che i saveven nò da che salvass coma prum lavor inn scapacc in di sò porcc. E inscì l’Annibal cont l’havegh dovrà la soa astuzzia l’ha vensgiud l’armada de Pergam. E mìa domà in quest batasg chi ma anca in di olter batasg de terra el bateva i sò nemis cont tateghe compagne a quiste chi.

El ghell cont su el Prussi, el soran de Bythinia

In quest period chi el Prussi el voeureva fondà ona noeuva capitala del sò ream che la gh’haveva de vesser pussee a Mezzdì de quella veggia. El se sa mìa de chi l’era l’idea de fa su la zità ai pè di moncc Olodagh. La zità l’ha ciapad el nom del Proza e incoeu la se ciama Broza. El se dis che el prum ploch de la soa fondazzion l’è stad mètud da l’istess Annibal.

In del 183 i.e.v. l’Eomen l’ha mandad i sò embassador a Roma. I embassador i gh’hann did che el soran de Bitinia l’ha rezedud jut al Filip de Mazedonia e donca lor hann dezidud de fa l’istess. El senad l’ha dezidud de mandà el Titus Quinctius Flaminius in Bitinia. El Plutarch Apian e el Titus Livius i scriveven che i roman i saveven nò che l’Annibal l’era in del palazz ma inscambi el Flaminius l’ha savud sgiamò in Bitinia. In Bitinia el Flaminius l’ha rezedud al Prussi l’estradizzion de l’Annibal. L’è possibel che l’istess Prussi l’ha consegnad l’Annibal ai roman desgià che el voeureva tirà a ca la lora simpatia. I soldacc de Bitinia hann atornad l’Annibal a Libizza, on poo pussee a Sira de Nicomedia. Tute i sortide i eren serade dai guerrer del Prussi. A quell punt li l’Annibal l’ha bevud el velen da l’anel che el menava semper adree.

Personalitaa

Statua de Anniball, visin al palazz de Schönrbrun, Vienna

L'istoregh roman Titus Livius el dis:

"L’è mai sucedud che l’anema de l’istessa persona l’era inscì adatada a tut i du i dovè de naciura inscì deferenta, cioè el comandà e el vesser comandad; l’è malfad donca deferenzià per chi lu el gh’era pussee a coeur, se per el comandant opura per l’armada. L’Asdrubal l’ha mai nomenad nissun coma cap de la division per i che eren necessari el coeurasg e la capazità de molà mai, cont pussee desideri; però anca i guerrer i eren mai stacc inscì segur de lor medem e coeurasgios sota el comand di olter cap. El coeurasg cont el che l’andava semper inanz incontra al pericol l’era igual domà a la prudenza cont la che el combateva el pericol medem. L’esisteva nò ona dificoltà denacc a la che lu el vegniva strach de corp opura inanz a la che l’andava sgiò de moral. Lu el suportava el cold e el fregg cont l’istessa pazzienza; el paciava e el beveva domà perchè el ghe rezedeva la naciura, mai per svagass; l’organizava el sò temp per restà dessedad o per andà a dormì, nepunemanch el prestava sossen atenzion se foeura l’era dì o la nocc, lu el dormiva domà in di quele ore che eren libere dal lavor e coma oltra roba el dovrava mai di lecc molzit e el rezedeva mai el silenzi per indormentass; despess el vegniva vidud quatad dal mantel militar in del mezz ai soldacc che faseven la vardia durant el turn de nocc. I sò vestid i eren iguai a quei menacc da i sò compagn, el poeudeva vesser recognoeussud domà da i sò arm e dal sò destrer. In cavaleria e in fantozzeria l’era semper de vun pass inanz ai olter: l’era semper el prum ad andà in batasg, el lassava el camp da guerra semper da ultem. Però nepunemanch tut quist presg chi el gh’haveva anca di defecc terribei. La soa crudeltà la tocava soeuje de inumanità, el cognoeusseva nò la verità e gnanca la bontà, el gh’haveva mìa pagura di Dee, el restava mai fidel ai sgiuramencc e el gh’haveva gnanca el respet per i santuari”.

Quest chi a l’è el retrat de l’Annibal presentad dai storegh roman. Lor i descriveven la personalità de l’Annibal in manera parziala e poeugh obietiva. Nepunemanch el fad che recognoeusseven el sò talent militar, lor i eren semper adree ad havegh pressa in del mèter in luz i sò defecc. Questa chi la poeudariss vesser la consequenza del tradizzional conservatorism roman. I storegh roman mèteven semper in evidenza i presg di roman e la mancanza de lor in di nemis.

In de la storiografia romana gh’hinn di determinacc stereotip in su l’Annibal i che se viden in manera ciara in quell che el scriveva el Titus Livius. El storegh grech Polibius l’ha tentà de desmentì in di so scrivud i acuse moeuvude dai autor roman.

Quiste acuse chi inn la sciatonanza, la crudeltà, la catività sessuala e anca el canibalism. El Polibius l’ha scrivud che i acuse de sciatonanza lu el j’ha sentide dai averser politegh cioè i Barchid e i Massiniss. In su la crudeltà el Polibius el diseva che el se poeud mìa sgiudegà la crudeltà del condotier cont el fa finsgiuda de analizà nò i situazzion in di che l’è stada aplicada. Sossen espression de crudeltà de l’Annibal, descrivude dai storegh roman inn domà di ridicoi artefizzi contraditori anca se on quai de quist chi el gh’ha on toch de verità. Coma olter lavor el s’ha anca de dì che i autor ghe dann nissuna atenzion ai episodi de crudeltà da part di сondotier roman.

Vita privada

In su la vita privada de l’Anniball el se sa poeugh. Qui Livius l’ha did che durant el period in del che lu l’era in Hispania, l’Annibal el s’è maridad cont on’iberega de casad de Costolon, senza però fa el sò nom. El poeta Slius Italicus el ciama lee cont el nom de Imilca. L’Annibal l’ha lassad lee in Hispania quand che l’è partid per la campagna d’Itaja e da alora lu l’ha viduda pu. Tra i acuse fade dai storegh roman in di confroncc de l’Annibal la gh’è ancasì ben l’acusa in de la cativeria sessuala. L’Apian per esempi l’acusava l’Annibal del fad che el s’è atornad de amor e fastosità in Lucania e inscambi el Pilinius el scriveva che in Puja la gh’era ona zità de nom Salapia, cognoeussuda coma zità in de la che l’Annibal el gh’haveva ona sguansgia particolera.

El talent de condotier

L’Annibal l’è vun di talencc pussee grand del mond andegh, cosa che l’ha contribuid fess in del develup de l’art guerrera. La stratesgia de guerra de l’Annibal l’era prinzipalment quella de varudà la situazzion politega-militara e de dovrà a sò vantasg i partasg dent di armade del nemis; el fad inscì che i poeuden esister di vie de comunegazzion e di bas de fornidure segure; ona bona organizazzion di esplorazzion e on studi afiond del camp de batasg e del tajater di azzion da guerra; ona preparazzion globala cont el segurass di longh moeuvemencc di armade. L’Annibal el considerava coma fondament de la soa armada i armade de terra, la forza d’atach guidada da la cavaleria . I carateristeghe tipeghe de la tattega de l’Annibal i eren i bone cognoeussenze del nemis e el savè coma dovrà i sò puncc deboi; on’atenta preparazzion per el batasg; el tegnì cunt di particolarità d’on determinad sit. L’espression pussee granda de l’art guerrera de l’Annibal l’era stad el batasg de Canne, che l’è vegnud ona noeuva tapa del develup de la tattega, el prum esempi de l’atornà di grande forze del nemis e de la soa desfesciada.

Orientament relisos

I storegh roman i acusaven l’Annibal de l’infidelità e de la mancanza de respet per i Dee. Coma olter lavor el Titus Livius el par contraditori desgià che el descriveva coma l’Annibal l’adorava i Divinità fenizzie. El Livius, donca el scriveva che pruma de lassà l’Hispania l’Annibal l’è stad a Gades, per consegnà i cadò per el sgiurament del Milk-qart e apò per fa on olter sgiurament. El Milk-qart l’ocupava on sit particoler in del panteon di Barchid. El storegh D.Picard el credeva che el Livius che el remarcava soven la relisosità de l’Annibal, l’havariss domà repetud l’acusa nassuda in del gir di sò rivai cartasgines senza donca riussì a varudal in manera obietiva desgià che el se intendeva poeugh in di specifescità di discussion teolosgegh di punegh. Seconda l’oltra version el Livius el repeteva l’acusa spantegada tra i storegh roman, de vesser on senza Dee. In di tratacc di storegh roman i ghe vegnen dacc anca olter esempi de la relisosità de l’Annibal. Despoeu la traversada di Alp l’Annibal l’ha parnunziad i preghiere de recognoeussement. In Itaja lu l’ha dimostrad respet per i santuari relisos e per pussee de vuna voeulta l’ha salvad i templi dal destrugà da part di sò soldacc. In su l’altar del templi de Giunona Lazzinia a Croton, l’Annibal l’ha lassad ona scrivuda cont i sò imprendude elencade.

Eredità leteraria

In sul period de vita de l’Annibal, passad in Bitinia, el Cornelius Nepot el scriveva:

“ Considerom el fad che quest grand om chi, ocupad in sossen campagne militare, el sparagnava nò el temp per el studi desgià che despoeu de lu inn restacc di poem in lengua greca, comprendud el liber ai rodesit in su i azzion del Gnaeus Manlius Vulson in Asia”

El prum poem cognoeussud l’è stad del franch el messasg de l’Annibal ai rodesit in su la politega del Gnaeus Manlius Volson in Asia Menora. El messasg el poeudeva nò vesser scrivud sossen pussee tard del 189 p. C, quand che el Vulson l’ha tacad su la guerra de Galazzia. L’Annibal in del sò messasg el par proeupi che el voeureva mèter in vardia i rodesit dai azzion crudele di soldacc roman. El test el s’è conservad nò fina al dì d’incoeu. Nepunemanch la s’è conservada la falsa letera de l’Annibal ai atenies in su i papirus, tegnud incoeu a Amburgh. Li l’autor, a nom de l’Annibal el se presentava ‘me “soran di cartasgines” e i ghe invidava a tacà su la rebejon di tucc i grech contra Roma. I studios modern inn ruvacc a la conclusion che quest document chi l’è stad scrivud tra el 190 e el 185 p. C. El poeud vesser che questa letera chi l’è stada scrivuda per poo spantegass subet despoeu la mòrt de l’Annibal.

Memoria

El Plenius Masgior el scriveva che ai sò temp (metà del prum secol) mìa lontan dal sit in dova l’Annibal el s’è suizzidad, el se poeudeva an’mò vidè el brich cont la soa tomba. El storegh bizantin Tsetsus el regoeurdava che durant la dominazzion del Lucius Septimus Severus i origene del che i eren in Africa, el brich a l’è stad quatad da foeura dal marmor gianch. Quest event chi el poeudeva de bon vesser sucedud desgià che el Septimus Severus in di agn 193-195 p. C. el se troeuvava del franch arent quist sit chi, cioè menter lu l’era adree a tegnì l’assada a Bisanzi in dova i se troeuvaven i liacc del sò rival Pescenius Niger.

I storegh roman i descriveven la personalità de l’Annibal in d’ona manera fazziosa e poeugh obietiva. Anca se i recognoeusseven el sò talent militar i gh’haveven semper pressa de sotalineà i sò defecc. In de la storiografia romana i s’inn formacc di stereotip de la descrizzion de l’Annibal, i che i poeuden vesser notacc in manera ciara in de la descrizzion del Titus Livius. A tacà su dal Livius la storiografia romana l’ha refusad de recognoeusser la figura sgiamò formada a quei temp li e donca la figura de l’Annibal da alora l’ha comenzad a regoeurdà in manera caricaturala quella d’on “criminal de guerra”. In de la soa descrizzion on rol particoler l’è rivestid da la soa perfidia la che seconda l’opinion di roman, la se conzijava ben cont i qualità tipeghe de tucc i fenizz (“la perfidia punega”). Questa denominazzion chi poeu l’è stada sosciada proeupi a l’Annibal e del franch per questa reson chi l’Ovidius che el viveva in di temp de l’Ogust el gh’haveva mìa el busogn de fà el nom per fa inscì che i lensgidor i poeuden capì in su chi l’è che el se scriv. Coma olter lavor on sit important in de la descrizzion de l’Annibal l’è ocupad da la soa crudeltà. El Ciceron che el paragonava l’Annibal cont el Pirros e el mèteva in contrast la crudeltà del prum cont el coeur dolz del second. In de l’istess secol p. C. i scricior roman i paragonaven i temp di guerre zivile cont i guerre de l’Annibal. El Florius el diseva che i invasion del Pirrus e de l’Annibal hann menad adree a l’Itaja manch desgrazzi e desfescià de la guerra sociala. El Ciceron el paragonava la campagna de Zesar a Roma in del 49 p. C. cont la campagna de l’Annibal e el definiva el Marcus Antonius coma el second Annibal el che l’havress causad a l’Itaja pussee robe negative del sò predecessor. El Lucan inscambi l’ha mètud a confront la traversada di Alp da part de l’Annibal cont la traversada del Rubicon da part del Zesar, cioè coma dò imprendude degne de quest nom chi. El Goracius el scriveva che l’Annibal l’era manch pericolos in confront ai guerre zivile i che segutaven a vessegh.

Cont el tacà su del prinzipad l’imasgin de l’Annibal la comenzava de vegnì semper pussee torbeda. La zità de Cartasgin l’era stada refada su da l’inizzi in del I secol p. C. Quand che l’imper roman el viveva l’epoca del sò aposgee el gh’era pu el busogn de la figura terribela del condotier cartasgines, però i stereotip inn restacc l’istess. Sgiamò el Juvenalis el descriveva la storia di spedizzion de l’Annibal in manera ironega e da fa ghignà. In de l’epoca del classicism l’imasgin de l’Annibal l’era mìa sossen popolera. La figura leteraria de l’Annibal la s’è retroeuvada serada in di confit d’ona vunega funzion, cioè la funzion de l’eroi epegh che el moeur in di ultem acc. Lu el vegn regoeurdad in de l’oeuvra del Pierre Corneille “la mòrt de l’Annibal”. Ancasì ben el Marivaux l’ha tentad de descriver el trasgism interior del condotier punegh, però quest tentativ chi l’è mìa andad a bon fin. Tra el XVIII e el XIX secol el suced ona neta mudazzion in de l’interpretazzion de la personalità de l’Annibal. Sgiamò el Montesquieu in di sò reflession revard i motiv de la grandezza e del borlà sgiò di roman l’ha troeuvad di somejanze tra Cartasgin e l’Inglandia, contemporanea a lu. El Chateaubriand l’ha negad quest confront chi cont l’havegh fad di paralelism tra l’Annibal e el duca de Malboro. Ona revision concreta del rol del signifegad de l’Annibal l’è vegnuda durant l’epoca del Napoleon. Questa revision chi l’ha troeuvad terra fertila in di penser spantegacc fess in di quei temp li. El pitor David in del canton de manzina del sò quader “Napoleon durant el passasg di Alp travers el San Bernard” l’ha scrivud el nom de l’Annibal e del Carl Magn. El Vincenzo Monti in “Prometee” (1797) l’ha definid el Napoleon “el second Annibal e liberador d’Itaja”. L’istess Napoleon, quand che el se troeuvava in su l’isla de Sant’Elena el paragonava s’istess a l’Annibal. Domà in de la seconda metà del XIX secol i storegh i s’inn interessacc de l’Annibal.

La letteratura artistega

L’Annibal l’ha lassad on grand march in de l’art e la cultura, coma om l’ha influid in su la storia de l’Oeuropa. La soa traversada di Alp la resta vuna di imprendude militare pussee monumentai de l’Età Andega, cosa che l’ha ispirad sossen persone (compendud anca i artist). A l’Annibal inn dedegacc di romanz storegh coma “Annibal” del Jack Lindsey, “Annibal el fioeul de l’Amilcar” del Gheorghii Golia, “I elefancc de l’Annibal” del Aleksander Nemirovski, “Annibal” del Ross Leckie e anca “mi andavi cont l’Annibal” del Hans Bauman.

Alter proget

Altri progetti

• Wikiquote
• Wikimedia Commons

• Wikiquote el gh'ha dent citazzion de o su Anniball
• Wikimedia Commons el gh'ha dent imagin o alter archivi su Anniball