Ortograféa orientàl ünificàda

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

L'ortografìa orientàl ünificàda l'è 'n tentatìf de dàga 'na rispòsta al bizògn de 'n sistéma de scritüra bù per töte le varietà piö parlàde del Lombàrt Orientàl, en particolàr el Bergamàsch, el Bresà e 'l Cremàsch.

De l'ótra bànda, chèsta ortografìa la g'ha mìa la pretéza de sudisfà pròpe töte le varietà del Lombàrt Orientàl perchè per rià a tègner dét le divèrse particolarità de le parlàde piö perifériche ghe sarès vülìt en laurà de stüde che 'l và aldelà de le pusibilità e de le finalità de la wikipedia stèsa.

Ortografìa ünificàda e tradisiù

Chèsto sistéma de scritüra 'l se bàza sö divèrse tradisiù atestàde. Suratöt söl sistéma adotàt del Àngel Canòssi, el piö 'mportànte poéta de la tradisiù Bresàna, ma apò a söi disiunàre del Melchiori per el Bresà e sö chèl del Zappettini per el Bergamàsch, sènsa desmentegà la tradisiù ligàda al Dücàt de Piàsa Puntìda.

En pràtica le régole prupunìde de chèsto sistéma de scritüra i è le stèse de chèle doperàde 'ndèla Ortografìa bresàna modèrna e 'ndèla Ortografìa del Dücàt Semplificàda, co le sùle ecesiù de la -ch finàl per el suòno [k] (che per l'ortografìa bresàna modèrna l'ìa rindìt col sègn -c) e la distinsiù 'ntra i fonémi /s/ e /z/ che 'ndèl'Ortografìa del Dücàt Semplificàda l'ìa rindìt en maniéra diferènta.

Régole ortogràfiche

Le régole i è le stèse che se dopèra per scrìer en Italià föra che per le ecesiù riportàde ché sóta:

Vocài

Le régole per rènder le vocài i è le stèse doperàde da töcc i autùr piö modèrni (Canossi, Dücat de Piassa Puntìda, ecc.) e le inclùde le diérezi per rènder le vocài srotondàde e i acèncc gràve e acùto per destènguer le vocài deèrte de chèle seràde.

En particolàr: se dopèra l'acènto gràve e acùto per tègner separàt el fonéma /e/ del fonéma /ɛ/ e 'l fonéma /o/ del fonéma /ɔ/ 'ndèle sìlabe acentàde.
En piö, se dopèra la diérezi per reprezentà le vocài srotondàde /ø/ e /y/.

Graféma	Fonéma
a	/a/
é	/e/
è	/ɛ/
i	/i/
ó	/o/
ò	/ɔ/
u	/u/
ü	/y/
ö	/ø/

Üzo del acènto

L'acènto gràfich el g'ha dò funsiù:

• Destènguer le vocài deèrte (è e ò) de chèle seràde (é e ó).
• Indicà la sìlaba che la pórta l'acènto tònich endèle paròle che i è mìa monosilàbiche.

L'è importànte che 'na paròla la na pórte apéna giü de acènti gràfich sedenò se pöl mìa capéser quàla che l'è la sìlaba col acènto tònich.

Töte le paròle mìa monosilàbiche le g'ha de ìga 'na sìlaba col acènto gràfich, sedenò pöl vésega dei döbe sö 'ndoche méter l'acènto tònich e chèsto 'l pöl creà cunfuziù e fa confónder le paròle. Per ezèmpe, se se scrìf fiochel sènsa acènti se sà mìa se se völ dì fiòchel (it.: nevica?) o fiochèl (it.: falcetto).

Sicóme che le vocài àtone (mìa acentàde) le g'ha en valùr distintìf minùr, l'è mìa nesesàre discriminà tra vocài deèrte e vocài seràde. Chèsto 'l völ dì che la paròla vedèl la pöl véser prununciàta tat [veˈdɛl] come [vɛˈdɛl] sènsa compromèter la comprensiù.

Chèsto 'l völ dì che se troarà l'acènto gràfich (acùto o gràve a secónda del valùr de la vocàl) apéna sö la sìlaba che la pórta l'acènto tònich.

Quan che l'acènto tònich el stà söndèna vocàl srotondàda (ezèmpe: ödela [ˈødela]) ocór mìa segnàl perchè gh'è zà la diérezi, però quan che 'la capèta söndèna sìlaba con 'na vocàl mìa srotondàda ma la paròla la g'ha dét 'na quach vocàl srotondàda (ezèmpe: rödèla [røˈdɛla]) alùra bizògna segnàl sedenò se pöl pensà che 'l nàghe söla vocàl srotondàda.

Con chèste régole restarès föra póche paròle che le pödarès fa nàser amò dei döbe, cioè paròle come cümü o bötöm 'ndoche le vocài srotondàde i è dò e giöna de le dò la pórta l'acènto tònich. Per chèste gh'è mìa ótra sulusiù che la memória e l'üzo. De sòlit però l'acènto tònich al và söla segónda de le dò vocài srotondàde, compàgn che 'ndèle paròle apéna lüminàde e apò a 'n fügüret [fyˈgyrɛt] (it. figurati) o sügüremel [syˈgyrɛmɛl] (it. assicuramelo). Adognimòdo se tràta d'en nömer picinì fés de càzi.

Consonàncc

Le régole per la prunùncia de le consonàncc i è le stèse de chèle de l'ortografìa de la lèngua italiàna föra che per chèle situasiù che l'Italià 'l conós mìa o adognimòdo i è mìa ambìgue. Per ezèmpe:

• Se dopèra 'l digràma -cc en fì de paròla per reprezentà 'l fonéma /ʧ/ (endèle ótre puzisiù chèsto fonéma l'è rindìt per mès de le régole normài de l'ortografìa de l'Italià). Chèsta régola l'è la stèsa che g'ha doperàt el Dücat e apò 'l Canòssi.

• Se dopèra 'l graféma -z- per rènder el fonéma /z/, compàgn che 'ndèle paròle fazöl (it; fagiolo), zét (it: gente, aceto).

• Se dopèra 'l sègn -s- per rènder el fonéma /s/, compàgn che 'ndèle paròle fasöl (it; fazzoletto), sét (it: sete). Chèste dò régole i è le stèse che g'ha doperàt el Melchiori e 'l Zappettini 'ndèi sò disiunàre.

• Se dopèra 'l digràma -ch- per rènder el fonéma /k/ quan che 'l capèta a la fì de la paròla, compàgn che 'ndèla paròla sorèch. Chèsta régola l'è la stèsa adotàda del dücàt e dei disiunàre del Melchiori e del Zappettini.

• 'Na sequènsa de consonàncc tìpica dei dialècc de la Lombardìa l'è chèla furmàda de 'na fricatìva alveolar con tacàt 'na africàda postalveolar, compàgn che 'ndèla sequènsa -sʧ-. Per reprezentà chèsta sequènsa se dopèra la grafìa s-c. Chèsta sequènsa, la pöl capetà tat en prensépe de paròla (s-cèt /sʧɛt/) cóme en mès a la paròla (brös-cia /ˈbrøsʧa/) come apò a la fì de la paròla, (giöscc /ˈʤøsʧ/, ché 'l tratì l'è mìa nesesàre perchè el digràma -cc el fà che 'l sàpe mìa pusìbol cunfundìs col suòno [ʃ]). 'N ótra maniéra acetàbil per rènder la stèsa particolarità fonética l'è l'üzo del puntì 'n mès a la rìga "·" (s·cèt; brös·cia).

• Endèl Lombàrt Orientàl gh'è apò la sequènsa /-sʤ-/, che la vé reprezentàda có la la grafìa -sg- o -sgi-, come in:
  

bàsgia /ˈbasʤa/ — bàsge /ˈbasʤe/

sgionfà /sʤonˈfa/

Consonànt
Fonéma	Graféma
/p/	p (ez.: scarpù, pà, gróp)
/b/	b (ez.: bócc, sbregà)
/t/	t (ez.: tòc, ströt)
/d/	d (ez.: dit, stràda)
/ʧ/	c deànti a é, è o i (ez.: cél, cèso); ci deànti a a, ó, ò, ö, u, ü (ciar, ciós); cc en fì de paròla (öcc, gacc)
/ʤ/	g deànti a é, è o i (ez.: gèra), gi deànti a a, ó, ò, ö, u, ü (giàca, giü)
/k/	c deànti a a, ó, ò, ö, u e ü (ez.: còl, encö); ch deànti a i, é e è (chèsto) e 'n finàl de paròla (ez.: sorèch); q deànti a u (quat).
/g/	g (ez.: grègia, sórga)
/f/	f (ez.: röfa, féra, catìf)
/v/	v (ez.: servèl)
/s/	s (ez.: servèl, canìster, fés)
/z/	z (ez.: zùen, sgarzì)
/ʃ/	sc deànti a i, é e è (scià [ʃi'a]), sci deànti a a, ó, ò, ö, u e ü (sciòr [ʃɔr])
/m/	m (ez.: mestér, ösmà, póm)
/n/	n (ez.: nas, snazà, pan)
/ɲ/	gn (ez.: gnòc, Gargnà, àzegn)
/l/	l (ez.: löc, slambròt, pól)
/ʎ/	gli (ez.: englià, sbaglià)
/r/	r (ez.: rögnà, engarbià, tòr)
/j/	i (ez.: piat [pjat]; it: piatto)
/w/	u (ez.: quat [kwat]; it: quanto)

L'Ortografìa orientàl ünificàda e le variàncc locài

L'Ortografìa orientàl ünificàda, co la sò empostasiù fonemàtica, la pöl véser dopràda per reprezentà piö o méno töte le variàncc locài del lombàrt orientàl, però en sèrte parlàde gh'è dei fonémi che vé rindìcc en maniéra diferènta respèt a le ótre parlàde de l'àrea e chèsto el podarès fà nàser dei döbe sö come doprà chèsta convensiù ortogràfica. El piö famùs de chèsti suòni l'è la "h" aspiràda, dopràda 'ndena àrea bèla grànda che la ciàpa dét teretóre tat la pruvìncia de Brèsa come chèla de Bèrghem. La "h" aspiràda però l'è mìa óter che 'na maniéra "locàl" de rènder el fonéma /s/ (gh'è nesöna paròla en nesöna varietà de lombàrt orientàl che se diferènsie de significàt apéna per 'na contrapuzisiù [h]/[s]). Per chèsta rizù el suono [h] el vé rindìt ach col graféma <s>. En discórs sìmil el pöl véser aplicàt al suòno aspiràt [h] che 'l g'ha el fonéma /f/ endela parlàda de Bùren quan che l'è 'n prensépe de paròla o en puzisiù intevocàlica e dóca se g'harès de doprà el sègn <f> pò a per chèl. El stès discórs el val per i suoni [ð] e [d] quan che i è fùrme locài del fonéma [z] le g'harès de éser rindìde col sègn <z>. En bùna part del teretóre de Brèsa e Bèrghem el fonema /a/ quan che 'l se tróa en puzisiù finàl de paròla e l'è mìa portadùr de acènt tònich el vé rindìt col suòno [ɔ], ma dàto che se tràta sèmper del fonéma /a/ el vé rindìt co la fùrma gràfica <a>.