Cremasch Quest articul chì l'è scriìt in lumbart, grafia cremàsca.

La Pòrta Sère (an italià Porta Serio), l'è 'na pòrta da Crèma.

Pòrta Sère

Stòria Modifega

 
Porta Sère cuma la aparés 'nda 'na càrta dal 1681/1682

Sa 'l sa mia bé cusa gh'éra an princépe, forse gh'éra 'n 'acès 'ndu adès Via Mazìni la sbóca an piàsa Garibàldi calmént da fóra sa furmàa al burgh da San Benedét[1].

Piéro Tèrni scriìa che la gh'éra bèa quand i ga tiràt sö le müra an dal 1199 e apéna da fóra gh'éra di mülì[2].

 
L'àrea dal castèl e da Pòrta Sère an da 'na càrta da Pierre Mortier dal 1708

A partì dal Quatresént la pòrta l'éra afiancàda dal castèl e da föra i cüstruìa an bastiù a furma da còrgne, an po tròp picèn per quercià töt dù[3].

La pòrta l'è diźegnàda 'an da 'na càrta sensa data ma prubabilmént dal 1681 o dal 1682[4] e i éra adré a fabricàla; anfàti gh'è na scrìda che la dìs: «Prospetiva della Porta che si va facendo alla Porta del Serio»[5].

 
Pòrta Sère an dal1896, con i casèi dal dòse, tracc da «Le cento città d'Italia», süplemént mensìl dal «Secolo», Sonzogno Editore, 1896

Al guèrno da la Repöblica Cisalpina an dal 1803 la stabilìa che Crèma la dués ès «cità vèrta» e la cumincià isé a smantelà le so diféźe[6]. A partì dal 1804[7] i cuminciàa a scambiàs parér l'aministrasiù cümünal e l'architèt cremunìs Faustìno Rodi per ristrüturà le dó pòrte püsé 'mpurtànte, Pòrta Sère e Pòrta Umbrià. Al Rodi, però, al pensàa che le dó pòrte i éra bröte, malandade, töte da mèt a pòst e tròp picène[6]. Al pensàa che l'éra mèi tràle sö da nóf, cumè dópo i g'a facc, e i g'a metìt a fianch i caźèi dal dàse.

An dai pröm agn da Nófcent i abulìa i dàse, isé i sbatìa zó i caźèi an dal 1919 e la pòrta adès l'è am per lé[8].

Própe viźì a la pòrta ch'è stacc an bröta vicénda, an princépe dal'ocüpasiù di tudèsch a Crèma; al 15 da setémbre dal 1943 an car «Contras 47» al riàa e al sa fermàa an piàsa Garibaldi e dèle persùne, curiùźe da 'èdel, i'è 'ndace iźì; i militàr alùra i sparàa 'quai culp da pistóla e i cupàa al gióen Mènech Pizzochero. Cuma sa lès an da le càrte di Carabinér nisü i gh'ia pruucàt i tudèsch ma i dicidìa che l'éra mèi serà lé la facénda sensa 'anterugà nisü[9].

Descrisiù Modifega

Pòrta Sère la sa tróa sö la bànda a matìna da piàsa Garibaldi.

Architetüra Modifega

 
La bànda da déte

La pòrta da fóra l'è furmàda da dó culùne con al furnés an mès e la ménsula che la vé 'mpó an fóra. Déte ch'è 'n arch a töta mónta[8]. Le bànde i è fàcie a bögnàt con dó ùrden[10]. Sùra da töt gh'è l'edìcula e dó statüe.

Da déte la pórta la sümèa a fóra ma dadré le culùne gh'è 'n vód; al par che al sümèa an pó a la pòrta Ticinésa da Milà da Luìs Cagnóla[11]. Da sùra gh'é quàtre statüe. Al Francèsch Sforsa Benvenüt al scriìa che le statüe i è stàciè truàde an dal castèl[12].


Le statüe che le àrda da fóra Modifega

Le statüè i è dó, an màrmor da Butizì e le rafigüra dó dóne[13], l'Itàlia e la Frància, che con 'na mà le tègn al vistìt e con l'ótra le pòrta fòie e fiór[13]. Al sèm mia ce gh'è stàt a fàle, ma le sümèa a le statüe dale scóle francés e a chèla da Tòne Canòva[13].

Le statüe che le àrda da déte Modifega

I è quàtre e i è statüe da militàr[13].

La pröma la rafigüra an militàr an paràda e la g'a la sigla H.M.B.O., ché ól dì che l'è stàcia fàcia da Uràse Marinali[14].

La secùnda, l'è 'n militàr co' 'l mantèl, la curàsa e 'n pedàgn pié da decurasiù, co' la fìrma HORAT MARENALIS BASSANI OPUS[15].

La tèrsa la sümèa a la secùnda, ma la g'a 'na mà seràda a pögn, cumè a tègn an bastù che adès al gh'è pö; al g'a la fìrma HORATIJ ET FRAN FRATR V DE MARENALI BASSANENSI VOPUS[16].

Chèste trì statüe i è fàcie an màrmor da Caràra[17] e l'è stàcie facie dalla faméa Marinali da Basà dal Gràpa an dal Ses-cént[13].

L'óltima statüa l'è am pó dièrsa, la g'a mia la fìrma e l'è an pédra arenària[17]. L'è sémpre an militàr, am pó ruinàda e la ga mànca an bràs[17].

Riferiméncc Modifega

  1. Edallo, p. 79
  2. Racchetti, p. 82
  3. Filippo Verneda, “Relatione della città di Crema”, Bibliotèca da Treìs
  4. Tosato, p. 54
  5. Càrta dala cità da Crèma, sensa nóm, 1681/1682 ca, cunservàda an da la bibliotèca da Treìs
  6. 6,0 6,1 Morandi, p. 70
  7. Ermentini/Ceserani, p. 157
  8. 8,0 8,1 Ermentini/Ceserani, p. 160
  9. EPISODIO DI PORTA SERIO, CREMA, 15.09.1943 nell'Atlante delle stragi naziste e fasciste in Italia. URL consultad in data 27 agosto 2017.
  10. Morandi, p. 79
  11. Morandi, p. 80
  12. Sforza Benvenuti, p. 189.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Ermentini/Ceserani, p. 1641
  14. Ermentini/Ceserani, p. 166.
  15. Ermentini/Ceserani, p. 165
  16. Ermentini/Ceserani, p. 168
  17. 17,0 17,1 17,2 Ermentini/Ceserani, p. 169

Lébre Modifega

  • Giuseppe Rachetti, Storia di Crema raccolta per Alemanio Fino dagli annali di M. Pietro Terni, ristampata con annotazioni di Giuseppe Racchetti, vol. primo, Milà, Luigi Rajnoni librario, 1849.
  • Francesco Sforza Benvenuti, Storia di Crema, vol. 2, Milà, Giuseppe Bernardoni, 1859.
  • Mariella Morandi, Porta Serio e Porta Ombriano an dal lébre Insula Fulcheria, Crèma, Leva Artigrafiche, 1991.
  • Ermentini/Ceserani, Crema, Piazza Duomo e le porte della città, Crèma, Leva Artigrafiche, 1993.
  • Dado Edallo, Crema, la formazione del tessuto urbano in L'immagine di Crema, Crèma, Leva Artigrafiche, 1995.
  • Stefano Tosato, Fortezze veneziane dall'Adda all'Egeo. Le difese della Repubblica di Venezia nei disegni della Biblioteca Comunale di Treviso (secoli XVI-XVIII), Venésia, Marco Polo System g.e.i.e, 2014.