Peider Lansel

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

Peider Lansel (Pisa, 15 agust 1863 - Ginevra, 8 dicember 1943) l'è stàa scritùr, pueta e pulitich svizzer de lingua rumancia. Per gran part de la sò vita se gh'ha impegnàa a difund in gir la sò lingua mama. Per pussee de trent'ann l'ha publicàa ün frach de puesij e de liber e l'ha fàa l'editùr di publicaziùn rumanc. Per il sò gross dafàa in del difùnder el rumanc gh'hann dàa la laurea honoris causa a l'Università de Zürigh e'l Gran Premi de la Fundaziùn Schiller.

Lansel da bagaj

Peider Lansel l'è nasüü in Italia, a Pisa, primm fioeu de Andri Töna Lansel e de Emilia Steiner, tücc düü svizzer. I eren in Italia perchè'l sò pà el gh'ha fundàa üna filiàal a Pisa de la società de famiglia. Fin a quand el gh'eva noeuv ann l'è stàa de ca' a Pisa e d'estàa el nava a Sent, in Svizzera, paes natàal del sò pà. Dopu l'è nà a Sent a finì i scoeul elementàar, a Coira a fà la scoeula cantunàal e a Frauenfeld a fà la scoeula de cumerzi. Dopu ün ann de repos a Rolle, l'è turnàa in Italia per fà il garzùn in de la società de famiglia ad Arezz ed a Livurn. Quand el sò pà l'è nàa in pensiùn e l'è turnàa in Svizzera, Peider Lansel l'ha cuminciàa ad ocupàss de per lüü de la filiàal de Pisa.

El riturn in Svizzera

Minga tanti ann pussee tard, Peider Lansel l'ha lasàa i afar ai so fradej Andri ed Emil. In del 1893 el s'è spusàa cunt Emma Corradini; l'ha avüü quater bagaj, tücc nasüü a Pisa cumè lüü. In del 1906 Lansel l'è turnàa in Svizzera cun la sò famiglia, prima a Sent e dopu a Ginevra, ma per la pussee gran part de l'ann el nava in gir, specialment in Engadina.

I lavurà in favur del rumanc

Dopu che l'è turnàa in patria, Lansel s'è dupràa a difund in gir la cultüra rumancia e a scrif puesij.
Lansel l'a publicàa lavurà sò, ma anca di olter scritur rumanc, cumè Giovannes Mathis e Gian Fadri Caderas; l'ha curàa, cunt i sò dané, anca i antulugij de puesij Musa Ladina e Musa Rumantscha e la Grammatica e Dicziunari de Antoine Vellemann.
In del 1911, cunt el ravarenda Otto Gaudenz, l'ha fundàa el Chalender Ladin, buletin annuàal e uficiàal de l'Uniun dals Grischs, che'l gh'ha sül sò fruntespizi la fràas "Tanter Rumantschs, be rumantsch!" ("Tra i Rumanc, dumà rumanc!"). In de la sò vita l'a culeziunàa ün frach de manuscritt e de liber in rumanc. In del 1914, in de l'Espusiziùn Universàal de Berna, l'ha purtàa ün pö de liber de la sò bibliuteca persunàal.

Lansel cumè culeziunista

Lansel tra'l 1912 e'l 1915 l'ha publicàa anca canzùn e puesij populàar de l'Engadina, de Bravuogn e de la Val Müstair. L'è stàa anca vün di primm a fà documentà cunt i foto la vita e i üsanz di Engadines. L'ha prumoss la reintrudüziùn di vecc custüm tipich in di dì de festa, el s'è ocupàa di ca' engadines per la manera in de la quàal hin stàa fàa sü e per i lur decuraziùn e l'ha culeziunàa möbil vecc d'ün quaj valùr artistich. Dopu che'l foeugh l'ha brüsàa quasi tücc el paes de Sent in del 1921, l'ha dupràa i sò dané per refal sü in del stil classich engadines.

Lansel turna in Italia

In del 1926 Peider Lansel l'è turnàa in Italia per fà'l diretùr de la società de famiglia e l'aministratùr delegàa de la Corradini SA, dopu ch'hin mort el sò bagaj Andr Albert e'l sò cugnàa Oscar Corradini. L'è nàa a vif a Livurn insemm a la miée e a la sò tusa Erica. In del 1927 l'è stàa numinàa consul svizzer de Livurn.

I premi

In del 1933, quand l'ha fàa i settant'ann, l'Üniversità de Zürigh ha dàa a Peider Lansel la laurea honoris causa per i sò lavurà in favur del rumanc e per i sò puesij.
In del 1943 la Fundaziùn Schiller gh'ha dàa el Gran Premi.