Sguizzer Todesch

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Sgüisser Tudesch (Alemàn: Schwyzerdütsch u Schwizerdütsch; Tudesch: Schweizerdeustch; Talian: Tedesco Svizzero; Ingles: Swiss German) a l'è 'l num daa ai dialet Alemàn parlaa int 'l teritori elvetegh de la pupulaziun lucala de l'inscí ciamada Sgüissera Tudesca (Deutschschweiz).

Divisiun di Dialet Alemàn

Situaziun de l'Alemàn int 'l 1950

Bass Alemàn (Niederalemannisch in Tudesch)

Int'l teritori Elvetegh 'l Bass Alemàn l'é parlaa dumà a Basileja (Basel in Tudesch) e l'è ciamaa Tudesch de Basileja (Baseldütsch in Tudesch). La carateristega prinzipala de la parlada de Basileja a l'è la "k" che in prinzipi de parola la resta "k" [kʰ] inscambi de müdass in "ch" [x] u [χ] cumpagn di parlad Volt Alemàn, paresempi vün de Basileja 'l dis Kind inscambi de Chind per dì Bagaj.

El Bass Alemàn l'è parlaa anch in chel toch de tera de'l vegg Baden, ch'al didincö 'l pertuca a'l Baden-Württenberg, che'l se tröa a nord de'l Lagh de Custansa (Bodensee in Tudesch) e a süd de'l fiüm Oos. Anca la püpart de dialet Alsassian pertuchen al Bass Alemàn

Volt Alemàn (Hochalemannisch in Tudesch)

Asquas tücc i dialet Volt Aleman vegnen parlaa int la Sgüizzera e int 'l Liechtenstein. Anch i parlád de l'estrem südvest de'l Baden-Württenberg, de'l Voralberg in Austria, e de'l Sundgau int l'Alsassia de'l süd pertuchen a'l Volt Alemàn.

Voltissem Alemàn (Höchstalemannisch in Tudesch)

I parlad de'l Vales inscí 'ma quij di paesít Walser, de l'Oberland Bernes, de la Sgüizzera Interiura (föra che'l Cantun de Lüzerna), e de'l Senseland (int 'l Canton de Fribürgh) pertuchen a'l Voltissem Alemàn. I caraterestegh prinzipaj de'l Voltissem Alemàn hin parol 'ma schnyyä, nüü(w)/nyyw, buu(w)e/büü(w)ä ch'inscambi in Volt Alemàn se parnunzien schneie/schnäie, neu, boue/baue'. I dialet de'l Valés e quij di Walser che se tröen int la Padania Alpina e int 'l Tesin hin ancamò püssee cunservativ dij olter.

El desvelüp istoregh del Sgüissertudesch

Finn a la prima guera mundiala la situaziun del Sgüissertudesch l'eva pü u manch cumpagna de quela de olter dialet tudesch: in de la vita de tücc i di la gent la parlava 'l tudesch standard semper püssee. Una roba un puu ünega di sgüisser l'eva a bun cünt che i nobilot, e i sciur di citaa püssee gross cuma Berna e Basileja, parlaven cun güst el franzes. Tant parol ciapaa del franzes se senten ancamò al didincö. Pö cunt i do guer mundiaj e ij agn intra i do guer, el Sgüissertudesch l’è vegnüü bun in del trà 'na riga intra la Sgüissera e la Germania.

Al didincö cunt el cress di mass media e cunt la gent che la fa sanmartin pütost despess in paragun al secul passaa, i dialet, süratüt in di center ürban, vegnen inflüensaa semper püssee de la lengua tudesca standard (Hochdeutsch) e de l'ingles. Inscí ij "anglicism" infiltraa in de la lengua tudesca standard, al didincö, se senten anch in di parlad elvetegh, e alura inscambi de l'aleman "Äxgüsi" (pr: "èchscüsi") la gent, suratüt i giuen, l'ha tacaa sü a dì "sori" (ciapaa de l'ingles "sorry"), e pö "schoppe" (ciapaa de l'ingles "shop") u anca "iichauffe" (ciapaa del tudesch standard "einkaufen"), inscambi de "Komissione mache" u "poschte". L'inflüss del tudesch standard l'è minga dumà limitaa al vucabulari, ma bensí anch a la gramatega e perfinn a la parnunsia.

El dialet de Samignun

El dialet de Samignun in Engadina, inscambi, 'l pertuca minga a la fameja di dialet Alemàn, ma bensí a'l Tirules, ciuè a'l Bavares.