Uspedàl da Crèma
L'Uspedal nóf da Crèma (an itàlià: Ospedale Maggiore) l'è 'l püsé 'mpurtànt presìde sanitàre da la cità.
 |
Quest articol chì l'è in la Vedrina de la Wikipedia |
|
Stòria
ModifegaPröma dal 1800
Modifega
Al dùdes da giögn dal 1351 an da la butìga da pàgn che la 'partenìa a Giàcom Osio, che l'éra viźì a la piàsa dal Dòm, i sa truàa quatòrdes persùne che le sa ciamàa (isé l'è scriìt sö le carte da chi témp là): Ziliolus Bellavista, Carnevalus Ceriolus, Lantelmus Draco, Marchinus Mandula, Jacobus Morantonus, Jacobus De Oxio, Pavarolus Pavanus, Ruggerinus De Pergamo, Guglielmus De Roberga, Lantel.s De Rovate, Albertinus Codelotus Turtae, Rajnaldus De Vairano e Petrus De Vicomercate,
Ansèma a lur i gh'éra pò i nudàr Giuàn Da Vairà e Giuachì Civèrch e i testimòne Giàcom Castèl, Puźino Vimercàt e Gabriél Tèrni.
Chèste persùne i cumpràa 'n tòch da teré 'n dal Borgo San Piero che l'éra da vü che al sa ciamàa Pusino De Brexhana e da sò fiól Bartolino.
L'intént l'era chèl da trà sö an uspedàl per i puarècc e i l'ha ciamàt Opus Dei.
An da i pröm agn dal quatreźént 'na dóna che la sa ciamàa Savia Milanesi (Savia de Melanisis) la regalàa 'na cà viźì a Porta Riólta che l'éra püsé grànda da l'uspedàl e alura i g'a pensàt da spustàl ché. An dal cinchcént, pò, i l'ha slargàt fóra cumè sa 'èd amò adéss sö via Kènnedy.
Sempre 'n dal cinchcént gh'è ignit al vèscof Castelli che al gh'a truàt l'uspedàl mia tant bé: l'éra töt spùrch e gh'éra mia póst per i malàcc; al vèscof Regassoni, 'n quai agn dopo però, al l'ha truàt püsé mèi.
A tègn l'uspedàl adèss gh'éra quatòrdes nòbei: dùdes i sa ciamàa depütat e du i sa ciamàa sìndech.
Tànte famée le g'a tegnìa a daga sòlcc a l'uspedàl: i Claèi, i Guidoni, i Martinénch, i Benźù e ótre.
An dal 1717 gh'éra pó l'uspedàl 'n du sa metìa chèi che i guarìa pö e i éra cüracc dai fràt capüsì.
Dal 1800 al 1900
ModifegaQuanta gh'è ignìt Napuliù 'n Itàlia 'l g'a 'urìt fà nàs la Repöblica Cisalpina e töte le istitusiù i a metìde 'nsèma 'n da la Congregasiù da la Carità: gh'éra déte: l'«Ospedale degli Esposti e mendicanti» (l'urfanotròfe), al «Conservatorio delle Zitelle» (le pöte), la «Casa delle Ritirate» (le ritiràde), la «Commissaria Lupi», le «Commissarie Penaro ed unite», 'l «Istituto per i carcerati» (i carceràcc), al Munt da Pietà e (a cumincià dal 1809) la Cà di puarècc.
Al cunt Giuàn Andrea Martini 'n dal 1799 al gh'ia lasàt 'n pó da solcc per tègn dervìt al manicòme; dòpo i solcc i è cuminciàt a rià pò dal guèrno da l'Austria e, quand la sa furmàda l'Itàlia, da le pruincie.
An da i pröm agn dal vòtcent i g'a seràt sö al cunvént da Sant'Üstì e i g'a dàcc töcc i béni a l'uspedàl, meno che al cunvént stès e la céza. Töcc i quadre che gh'éra déte la céźa adèss i sa tróa 'n dal muźéo da Crèma, meno vü che i l'ha metìt 'n da la capèla da l'uspedàl nóf; l'è 'na pitüra 'ntitulada San Tommaso da Villanova fàcia da Felice Boscarati.
An dal 1822 i g'a separàt l'aministrasiù: da 'n banda gh'éra i «Luoghi pii elemosinieri» (al Munt da Pietà, le pöte, i puarècc, le comisàrie) e da l'ótra gh'era l'uspedàl e l'urfanotròfe.
De le persune che cünta gh'è ignìt ad 'èt l'uspedal: l'arciduca Francèsch Carlo d'Asburgo Lorena co' la sò dóna Sufia, an dal 1825; e pò an dal 1838, l'imperadùr Ferdinando e la sò dóna Marìa Ana.
An dal 1845 i g'a slargàt fóra l'uspedàl sö via Teresine sura 'n disègn da Giuàn Masàri.
An da la metà del vòtcent gh'éra 'n diretùr che 'ministràa, 'n dutur, centsédes lècc e gh'éra 'n repàrt per chèi che i era cuntagiùs (da sòlet i gh'ia le aróle, le fèrse, la févra o 'l coléra).
Söl sügerimént dal vèscof Giüsèp Sanguettola 'n dal 1852 i è ignìde a servése le sóre da le Ancèle.
An dal 1863 i g'a creat al «Consiglio degli Istituti ospitalieri» per aministrà l'uspedàl e l'urfanotròfe, mentre töcc i ótre i a separàt (al Munt da Pietà e la Congregasiù da la Carità).
An dal manicòme gh'era vint persune, mia tant a pòst co' la cràpa, ma quasi mai catìf e quasi töcc co' la pelàgra.
Vers al 1861 i lècc i éra dientàt céntquaranta e gh'éra pò 'na sala per uperà; dopo i gh'a slargà sö amò 'n pó e g'a truàt pòst per amò 'n pó da lécc e 'na secùnda sala uperatòria.
-
La stràda che la ména a Piaźénsa (ancó la sa ciàma via Kènnedy) e l'uspedàl vècc 'n da 'na cartulina di princépe dal nófcent -
La stràda che la ména a Piaźénsa 'n da 'na cartulina di princépe dal nófcent. Söla 'nvèrsa gh'è l'uspedàl vècc, söla 'ndrécia la Misericòrdia
Dal 1900 al duméla
Modifega
An dai pröm agn dal nófcent gh'è stàcc 'n pò da stüde sö i macc e 'l manicòme al 'nàa pö bé tànt che an dal 1910 sa pensàa adiritüra da seràl sö e da spustà i macc a Cremùna. Dòpo i g'a pensàt diersamènt, da druà al cunvént da Santa Maréa e i g'a spustàt i macc 'n dal chèl post ché 'n dal 1923: gh'éra déte fino a nuànta òm e nuànta dóne: i ricueràa chèi che i gh'ia le convulsiù, i ciuchetù, chèi che i éra pròpe macc, chèi che dópo la guèra dal quindes i stàa mia pö bé da cràpa, argü, ma póch, che i gh'éra fat ròbe bröte a le dóne; gh'era pó bagai sbandàt che i gh'ia nisü al mùnd. Al manicòme da Santa Maréa l'è stat seràt sö 'n dal 1977.
Dòpo la guèra dal 1940-1945 i gh'éra 'm pó da problémi: mancàa i lècc, gh'éra apéna due repàrt e par che l'era mia tegnìt tant nèt. Al cümü 'l pensàa da sbàt źó le müra vénete per slargàl fóra e pò sö i giurnài sa parlàa sura cuźa gh'éra da fà.
A capo da l'uspedal i g'a metìt an dal 1958 l'aucàt Ugo Duséna che 'nsèma a töte le persune dal Consilio 'l pensàa che l'éra mèi fa sö l'uspedal da nóf 'n da n'ótra banda, anca perchè 'n dal fratémp la Suvritendensa la gh'ia décc che sa pudìa mia tucà le müra vénete. Duséna e i sò óm i g'a viźitàt 'n pó da uspedài 'n Lumbardìa, ma i g'a truàt che l'éra mèi cupià chèl che i gh'ia fat co' l'uspedàl nóf da Brèsa: an fabricàt gròse, an per lü, fóra da la cità, fàcel da riàga 'iźì cò le màchine. Isé i g'a tòcc 'n teré pròpe grànd 'n via Macalè, viźì a la Paüleźa (l'éra da Michelàngél Geléra, 'n amìs da Duséna, che al l'ha fat pagà 'm pó meno), e i g'a cumisiunàt 'l prugèt a d'an stüde da Milà (Braga e Ronzani) che quand l'è ignìt prùnt i g'a fat vèd a töcc an dal 1961. I pensàa da mètiga déte tra i quatreźéntvint e i quatreźéntcinquanta lècc.
Sempre an dal 1961 l'è cambiàt al nóm: èco al decréto dal Presidént da la Repöblica (an italià):
« Decreto del Presidente della Repubblica 18 dicembre 1961, col quale, sulla proposta del Ministero dell'Interno, il fine Opera Pia “Ospitale Maggiore ed Uniti” di Crema (Cremona), viene parzialmente trasformato e viene approvato il cambiamento di denominazione in «Ospedale Maggiore di Crema», nonché il nuovo statuto. »
Quant i g'a facc al preentìf i g'a pensàt che l'uspedàl 'l custés an miliard e 50 miliù da frànch ma dópo gh'è ignìt sö amò 'n pó da spéźe è l'è ignìt a la fine a custà du miliarc e 400 miliù da frànch. Alura i g'a 'endìt 'n po' da casìne e an pó da teré che l'uspedàl al gh'ia a Muntóden e a Credéra. Gh'è riàt sö 'n pó da solcc traèrs le dunasiù da tànta źént generuza.
Al vintü da aprìl dal 1963 i g'a metìt źó la pröma préda: gh'era al sìndech Archiméde Catàne, al vèscof da Crèma Placido Maria Cambiaghi e al senatur Ennio Zelioli-Lanzini. Chèsta l'è la scrìda che i g'a metìt sö la pergamèna (an italià):
« FONDATA DA QUATTORDICI CONCITTADINI IL 12 GIUGNO 1351 QUALE OSPIZIO PER I MALATI POVERI L’ANTICA DOMUS DEI GIÀ DIVENUTA ATTRAVERSO I SECOLI L’OSPEDALE MAGGIORE DI CREMA OGGI PER ADEGUARSI AI PROGRESSI SCIENTIFICI E ALLE ESIGENZE SOCIALI DELL’EPOCA NOSTRA RISORGE IN QUESTA NUOVA SEDE AFFIDANDO IL PROPRIO INCREMENTO PERENNE AL CENSO TRADIZIONALMENTE MUNIFICO E A QUELLE OPERE DI CARITÀ ONDE VERSO CHI SOFFRE SI ATTUA LA PRESENZA E L’ASSISTENZA STESSA DI GESÙ AMORE. 21 APRILE 1963. »
An dal 1967, calmént 'l laurà al 'naa 'nanc, i g'a pensàt da sbàt fóra 'n band per fa püsé bèla l'entràda: i ga 'inźìt i prugèt da Ercol Priùr e Gian Paol Zaltron che dópo i g'a preparàt le scültüre.
Al Guèrno an dal 1968 'l scrìia 'na Lége che la diźìa che i uspedài i gh'ia da ès pö priàcc, isé al dutùr pruincial da Cremùna clasificàa l'uspedàl da Crèma cum'è uspedàl pruinciàl e sura 'n Decréto dal Président da la Repöblica i scrìia che l'uspedàl adès l'éra dientàt «Ente ospedaliero». L'aministrasiù la 'ignìa separàda da töcc i otre istituti.
Al 28 da utóbre, sémpre an dal 1968, l'uspedàl nóf l'éra prùnt e 'l vignìa inaügürat, sémpre co' 'l sìndech Catàne, al vèscov Carlo Manziana, al depütat Narciso Franco Patrì e al senatùr Ennio Zelioli-Lanzini che an chèl perìod lé al l'era al minìstre da la sanità. Póch dé dòpo sa cuminciàa a spustà i repàrt.
An di pröm agn setànta i sa furmàa di nóf repàrt e al siur Bruno Manént - an benefatùr - regalàa an pó da solcc (céntvint miliù da franch) per trà sö un céntro da rianimasiù che 'l vegnìa intitulàt a so cügnàt Francèsch Agello. An dal 1973 al Manént 'l regalàa amò 60 miliù da franch per l'àula magna intitulàda a 'n ótre cügnàt, Michél Pulénch,
An dal 1978 gh'è stacia tràcia 'm pé l'«Unità Socio-Sanitaria Locale» che la gh'a comunciàt a laurà 'n dal 1981.
An da la secunda metà dai agn setanta i g'ha tirat sö la Palasina, tacàda al fabricàt principàl con 'an curidùr per metà sóta tèra.
La Lumbardìa la trasfurmàa la Ussl 'n da la «Azienda Sanitaria Locale (ASL)» nömer vintiquatre an dal 1992; gh'è ignìt l'informàtica i gh'a alestìt i poliambülatòre, al centro per prenutà le 'ìźite e i eźàm e gh'è riàda la TAC.
An da 1998 la Lumbardìa la decidìa da cambia sö amò e i g'a metìt ansèma la Asl da Crèma con chèla da Cremuna (an pràtica le dientàda öna sula) e i g'a trac 'm pé l'«Azienda Ospedaliera» che la cumandàa i uspedài da Crèma, Riólta d'Àda, Sunsì, Castigliù e Suresìna.
Dópo al duméla
Modifega
An dai pröm agn dal duméla i gh'a tiràt sö la Piàstra per le ürgénse, veramént atresàda, che l'è custàda pò tant, 30 miliarc e nofcént miliù da franch.
'N da 2004 al piasàl che porta a l'entràda l'è stàt 'ntitulàt a Ugo Duséna, chèl che 'l sa batìt per tirà sö l'uspedal nóf an di agn sesànta. Dòpo i è 'nacc 'nancc a rimudernà i repàrt e a 'mpiantà da le machine püsé mudèrne per cürà la źént.
Ed èco, rìa che la Lumbardìa la decìt da cambià amò, la fa nàs la ATS Valpadana (che an italià vól dì «Azienda Territoriale della Salute» e la cuùrdina le ASST (an italià: Aziende Socio-Sanitarie Territoriali) da Crèma, Cremuna e Mantua. Adès la ASST da Crèma la cumànda sura i uspedài da Crèma e da Riólta d'Àda, i poliambülatore da Sunsì, Castigliù, Crèma e Riólta d'Àda. L'uspedal da Suresina l'è stàcc metìt sóta la ASST da Cremùna.
Sura cus'è che i cüra a Crèma
ModifegaA Crèma gh'e:
- Chèi che i cüra 'l stómech.
- Chèi che i varda perchè ü l'è mórt e i fa l'automéa.
- La rianimasiù.
- Chèi che cüra 'l cór.
- Chèi che i preléa al sànch.
- Chèi che cüra le persune che le sta mia bé a cà.
- Al «day surgery» che l'è 'na parola ingléźa che vól dì che i cüra töte le magàgne an apéna 'na giurnàda.
- Al laburatóre da anàliźi.
- Chèi che i cüra l'intestì.
- Chèi che i cüra i réni.
- Chèi che i dèrf, i mèt a pòst e dopo i cüs sö, cum'è fa al seröźech.
- Chèi che i cüra i nèrf,
- Chèi che i cüra i réni.
- Chèi che i varda cuma i sa cumpórta i picén e i granc quanta i fa le ròbe stràne ('na ólta la źént l'éra püse 'gnuranta e i a ciamàa i dutùr di macc, ma adès l'è pö isé, an italià l'è al «Psichiatra infantile» e al «Psichiatra»).
- Chèi i cüra i òcc.
- Chèi che i cüra i mai bröt (i tumùr).
- Chèi che i cüra ce sa rump 'na brass, 'n gamba, i oss.
- Chèi che i cüra le ròbe da le dóne.
- Chèi che i fà nas i bagài.
- Chèi che cüra la góla e i urège.
- Chèi che i cüra le malatìe d'i bagài.
- Chèi che i fa i ràgi.
- Chèi che i vöta le persune che le stà mia tant bé con la cràpa perchè i g'a di problèmi (an italià l'è al «Psicologo»)
- Chèi che i cüra le persune che i g'a problèmi a pisà e töte le ròbe che sta 'nturne.
- La riabilitasiù.