Des zornade de Bressa

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Le dés zornàde de Brèsa i è stàde en müimènt de ribeliù popolàr de la zét bresàna cùtra l'ocupasiù austrìaca che gh'è düràt dei 23 de màrs (el dé de la scunfìta dei piemontés endèla batàia de Novara) al prim de bril del 1849. El coràgio e l'orgòi demustràt dei bresà en ocaziù dei combatimèncc de chèsto epizóde i gh'è valìcc a la cità de Brèsa el tìtol de "Leonèsa d'Italia"

Antefacc

'Ntra 'l 18 e 'l 22 de mars del 1848, quan che s'è difundìt la nutìsia de le Sich zornàde de Milà, sèrte cità lombàrde (Cóm e Bèrghem, en particolar), le s'ìa ribelàde ai le guarnigiù austrìache, e le g'ha ubligàt el maresciàl Josef Radetzky a ritiràs. Dopo la libersiù de chèste cità, el Regn de Sardegna l'è entràt en guèra e 'l sò ezèrcit l'è nat a afrontà chèl de Radetzky sóta le müre de Verùna e 'l s'è scuntràt endena série de batàie (Prìma guèra de 'ndependènsa italiàna).

A la fìrma del armestése de Salasch, che l'ubligàa le armàde piemontéze a ritiràs de la Lombardia e de Milà (re-ocupàda ai 6 de óst), miér de sfolàcc i è nacc a riparàs en Piemónt e 'ndèl Canton Ticino.

Ai 12 de mars del 1849 el Regn de Sardegna el g'ha denunciàt l'armestése de Salasch. El Radetzky alùra el g'ha ritiràt i sò òm de 'na bùna part de le pruvìnce, e a Brèsa el g'ha lasàt en castèl en manìpol de 300 soldacc a presidià la cità, poch òm ma 'ndèna puzisiù bèla furtificàda e condena bèla dotasiù de artiglierìa.

El clìma l'ìa ìn pó compàgn de chèl de l'an prìma, aisebé che 'na bùna part dei có piö calcc i gh'ìes duzìt scapà 'n Piemónt o a l'èstero. Endèla cunfüziù generàla, el el municìpio el g'ha ciapàt en mà la diresiù dela ribeliù, de lé a póch sustignìt de 'n cumitàt de diféza furmàt dei sustenidùr de le edèe de Mazzini piö cunvìnti. 'Na sitüasiù mìa tat diferènta la s'ìa nìda a verificà, endèi stès momèncc, a Cóm.

Cronologìa dei facc

I Zornàda El fat che g'ha fat s•ciopà fò la ribeliù l'è stàda la pretéza che fös pagàt 'na mülta, decretàda del marescial Haynau, che gh'ìa stat asegnàt endèl més de zenér del stès an per vìa de l'ostilità dei bresà al regìm austriàco. El pòpol el s'è sbötàt endèle stràde e 'l g'ha tacàt a uzà sö e 'l incitàa a ambià fò 'na ribeliù.

II Zornàda I austrìaci i g'ha regìt sübet e i s'è ambiàcc dré a bombardà la cità coi canù del castèl.

III Zornàda Situasiù de stal: la cità la organìza la diféza e i austrìaci i spèta i rinfórs che g'ha de rià de Màntoa comandàcc del generàl Johan Nugent.

IV Zornàda I mìla òm del general Nugent i vé fermàcc de 'n sentenér de ribèi, comandàcc del Tito Speri. Se férma i combatimèncc e se sérca de fà 'na tratatìva: Nugent el pretènt che se férme la ribeliù, ma i bresà i acèta mìa. Entài i bombardamèncc coi canù del castèl i va 'n nacc.

V Zornàda I bombardamèncc i fa dagn al Dòm, a la Lòza, al teàtro Grant e a tàte abitasiù privàde. Amò 'ncö el salù de reprezentànsa del palàs de la Lòza el g'ha dét i sègn dei bombardamèncc, comemoràcc o cocàrde biànche e celèste (i culùr de la cità). I austrìaci i se ritìra a Sànta Fèmia, dòpo che i è stàcc casàcc endré del Tito Speri a la pórta de la Tór Lónga.

VI Zornàda Divèrsi cechì i sérca de ciapà i austrìaci che gh'è restàt endèl castèl, postàcc söi Ronch e sö la tór del Pegol. 'Na bànda de ribèi l'è ubligàda a ritiràs dòpo éser riàda a penetrà en Santa Fèmia. Ai bresà ghe rìa la nutìsia fàlsa che dis che i austriàci, scunfigìcc, i se sarès ritiràcc de la Lombardìa.

VII Zornàda El cumitàt de diféza, per tentà de difènder la cità enfìna a l'öltem òm, la riciàma dét endèle müre i òm postàcc söi Ronch. I bombardamèncc dei austrìaci i se concèntra sö la baricàda principàla, tiràda 'n pé de le bànde de la pórta de la Tór Lónga.

VIII Zornàda Rìa dei rinfórs ai aistrìaci. La cità l'è acerchìada del töt e sóta le canunàde.

IX Zornàda Rìa de Padova el general Haynau, che 'l se guadegnarà el scötöm de "Iena de Brèsa". El rìa a penetrà 'n castèl conden batagliù per la Via del Socórs e 'l ciàpa 'n mà le operasiù, el domànda ai bresà de arindìs sènsa cundisiù, pena la distrüsiù de la cità. I bresà i ghe respónt col sunà a töte le campàne e i vùza sö "guèra!". Ricumìncia i bombardamèncc e i combatimèncc, endèl cors dei quài rèsta ferìt a mórt el generàl Nugent. Endèla nòt el cunséi de diféza el se reönés, a la fì pàsa la lìnea de arindìs sübet.

X Zornàda Finìde le rezistènse i austrìaci i tàca a sachegià e a copà la zét, entàt sèrte autorità bresàne le sérca de tratà 'na quach cundisiù. Imórcc de part bresàna i sarà presapóch en miér.

La poezìa del Canossi

L'Angilì Canòssi el g'ha celebràt chèsti facc condèna poezìa:

La baraónda la s’è ambiada isé:
öna matina el Comandant dè Piàsa
(l’era la fì de mars, ai vintitré),
el manda ‘n Municìpio a bàter càsa.

El comanda de dàga lé per lé
sentrentamila svànseghe. - Gran ràsa
de cani! – dis la zènt – Ghè n'hóm asé
de pagà mülte a sté gran bröta ràsa! -

Èn chèla, ria i carias chè 'ndàa 'n Castèl
co’ le pröïste per la guarnigiù,
e giü l'éra cargat de saradèl:

ùlega adòs, treàca i caratù,
àrmes töcc quancc d’ön tòch de maranèl,
e zó le prime bòte a sté Sücù.

E ‘ntat chè sté Sücù i è dré ch’i fila
vé zó sóta la Lòza i Comisàre,
chè i éra ignic per fàs mondà la pila
e ghe sbrüzàa d’hì miga fat l'afare.

- A sé?!, 'n vulìef amò sentrentamila?
- uza la zènt – canàe de üsürare!
sanguète, tirapè! volóm finìla! –
E i éra dré per dàga 'l bene-stare,

quand el Maràfio, el capo dei bechér:
- Òho, s•cècc - el dis – fóm miga dele bèrle!
Sté du siòr-ché i va bé per prizunér.

Endré, ve dich, o vùla fiur de sbèrle!
Sté du siòr-ché vè i méne mé a polér:
chèscc-ché i va consegnacc al prét de Sèrle. -

Entat el Capitane del Castèl,
chè 'l vèt a turnà 'ndré i so òm pestacc
e 'l sènt che 'l Municìpio nó 'l dà ‘n ghèl,
el dis: - Ve ‘l daró mé 'l castigamacc. -

Difati vèrs le dò, pròpe 'n del bèl
chè töcc i faa comènti sö 'n sté facc,
sé sènt buhm… bruhm…, e sübit ön bordèl
cóme de cóp e védre sfracasacc.

A parlà co’ la bóca del canù
el Capitane 'l gh'ìa cridìt che Brèsa
la se sarès bötada ‘n zünüciù;

ma l'ha duit capì piö prèst chè ‘n frèsa
che la pégora adès la faa debù
e ché la gh'ìa dei dèncc de leonèsa.

Pènsa dóca se ulìem mocàla lé
per hì sintìt a tra quach canunada;
quant turna, a mezanòt, i s'è mècc dré
e bombardà, te dize chè l’è stada

‘na spéce de 'na fèsta. Salta 'n pé
töcc quancc, tö sö i füzìi e cór en strada…
Gh’éra scür… sé ciamàem: “Él Lü… Sét tè?...
Nómi ‘n Castèl?...”. Èn chèla la Palada

La taca a scampanà, e din dòn rispónt
el Pégol e campane e campanù
de someà vignit la fi dèl mónt.

Miga però a noàlter, ma ai Sücù:
per nó l’éra 'na fèsta: l'éra ‘n fónt
la nòsta Pasqua de Risuresiù.

Fóncc

Felice Venosta, Il martirio di Brescia: narrazione documentata, Carlo Barbini editur, Milà,1863 test en Liberliber.it