Dialet lümelin

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Lümelin (parnunzia lucal: lümlén) a l'è un dialet del Lumbard Ucidental che l'è parlaa in de l'Ümléna, in Pruvincia de Pavia. Al se diferensia tant da tücc i alter dialèt Lumbard a mutif dè la particular pusiziun dè la Lümelina, che la cunfina cunt el Piemunt.

Difüsiun e cunfin lenguistigh

Cume em dit, la zona in de la qual 'stu dialet l'è parlaa la curespund ai cunfin de la Lumelina; però, vist che l'area in quistiun la se tröva a stregg cuntat cunt i pruvincc piemuntes de Lissandria, Vercei e Nuvara e quela de Milan in Lumbardia, l'è dificil assee definìl 'me un dialet ünifurmaa, anca se hin evident i similitüdin del dialet in di vari zonn. In de la zona tra el riaa Terdubi e la spunda de sera del Tisin, se tröven variant cumpagn del Paves de cità e al Milanes arius de la bassa; a nord i similitüdin hin quei cul Nuvares, menter a ovest, suratüt in del teritori sitüaa tra l'Agogna e la Sesia se tröven transiziun cul piemuntes. A süd inveci la gh'è una certa vesinanza cul Dialet de l'Ultrepò, che un quaivün el dis che l'è un dialet emilian.

«Il dialetto Lomellino a mio avviso è il migliore di tutti i parlati che sono tra la Sesia e il Ticino: ha brio, dolcezza ed energia, partecipa di tutti i dialetti che stanno al confine di questa ricca zona, e così nelle voci, nelle contrazioni come nelle intonazioni il dialetto Lomellino sa del Milanese verso il Ticino, del Piemontese verso la Sesia, dell'Emiliano verso il Po: e per la stessa ragione perde delle sue contrazioni e si allarga quanto più si avvicina a Novara. Imperocchè, esattamente parlando, le intonazioni lomelline incominciano subito quasi alle porte di Novara: esse appariscono a Terdobbiate, Vespolate, Cilavegna, Gravellona, Cassolo, d'onde per Robbio, Mortara e Gambolò si spingono sempre più condensandosi ed accentuandosi verso Lomello e la bassa Lomellina, da Pavia a Sannazzaro de' Burgondi ed al Cairo. [...] Quindi il centro del dialetto Lomellino non devesi cercarlo a Mortara, dove domina l'intonazione del Novarese: neppure a Vigevano, dove trionfano le reminiscenze del volgare legionale, come lungo tutta la sponda del Ticino eccettuato Cassolo, e neanco a Pavia, dove l'elemento Emiliano vi è troppo ricevuto. Il centro naturale di questo dialetto lo si deve cercare nella bassa Lomellina, precisamente a Gambolò, a Mede, a Lomello: ivi il dialetto mantiene tutta la forze delle sue reminiscenze delle sue origini, e invece di snervarsi ed ammollirsi riceve perpetua energia dalle razze d'oltre Tanaro ed oltre Po.»

(Antonio Rusconi, I parlari del Novarese e della Lomellina, 1878, pag. XXVIII-XXIX)

El dialet de Vigeven l'è cunsideraa un poo diferent di alter de la zona, perchè 'l gh'avaria püssee vesinanz cunt el Piemuntes.

Esempi de lengua

Una nuvela del Bucasc

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 348

Dialet de Grupel (Bassa Lümelina)

Äv cönti duncä che int i temp däl prim re 'd Cipri, dop la cunquistä che Gutifree 'd Bulión l'ävevä fai dla Terä Säntä, l'è cäpitaa che unä siorä nòblä 'd Guascognä l'è ändai ä piligrinà äl Sänt Sepolcär e che turnändä dä là e ärivändä 'in Cipri l'è stai mälträtaa dä certi bälosson sensä nsün rispet ümän. Lee, avendegh ävüü tänt dispiäsì 'd cust, l'ävevä pinsaa d'ändass ä lümintà däl re. Ma gh'è stai dii che l'erä inütil, perchè lü l'erä tänt un fiacón e dä pòch che non suläment 's vindichévä nò di dispressi fai ai altär, ma äl süportévä äncä si quäi fai ä lü. 'Stä dònä, quand l'ha sentii cust, avendägh nò speransä dlä vindätä, pär cunsulàss un poo däl mal, l'ha pinsaa dä spunz lä viliäcäriä 'd cul re, e ändändä dnäcc a lü, piänzändä, lä gh'ha dii: "O 'l mè car Siur, mì vegni nò dä lü pär fàm fà vindätä dl'ingiüriä che m'han fai, ma pär prigàl d'insegnàm cm'äl fa lü a süportà tüt quäi che senti ä dì ch'ägh fan ä lü, perchè äncä men pössä fà istess dla miä che (äl Siur äl lä sa) mi 'gh regäläriss volonterä, dä già che lü ei j'ha portä insì ben"
Äl re, che fin alórä l'erä stai stai pigär e indorment, cmè ch'äs füss svigiaa äpenä alórä, l'ha cominciaa dl'ingiüriä fai a culä dònä fasendegh giüstisiä, e äl s'è fai ün persecütór tiribil 'd tüti quäi che féven quaicòss conträ l'unur dla sò curunä.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 348

Dialet de Murtara (Alta Lümelina)

Mì 'v cünti dónca cóme int i temp del prim re 'd Cipri, dop che Gütifrè 'd Büglión l'ha vinciüü in Tera Santa, gh'è sücedüü che 'na scióra 'd Guascogna l'ha fai 'l viagg di piligrin fin al Sepólcar. Tornanda da là, l'è arivaa in Cipri, e chì l'ha ricevüü ogni sorta 'd dispressi da di om canaja, Par cust ch' l'era tüta rabiaa e l'ha pinsaa d'andà a lamintàss dal re. Ma gh'è stai dii da quaidün che l'era temp pers, perchè lü l'era tant ün bòn omass e insì da poch che inveci da vindicà da om giüst i ingiüri di altar, 'l soportava da povar cojón tücc i dispressi che 'gh favan a lü; tant l'è vera che se jün gh'aveva quaich dispiasè 'l sfogava la sò passión con fàgh quaicoss a lü. Sintanda insì cla povra dona gh'è cascaa i brass: ma par sfogà 'n poo 'l sò cör, l'ha pinsaa da mincionà cul re; e pianzinda la s'è portaa dadnan a lü e gh'ha dii: "Car 'l mè Sciór, mì vegni nò chì dadnan a tì parchè ta 'm faia giüstisia di ingiüri che m'han fai; ma in paga 't preghi che tì t'abia da mostràm come 't fee a mandà giü tüt cul che senti a dì che 't fan; parchè imparanda da tì pössa anca mì lassà cur tüt cul che m'han fai. E, 'l sa 'l Signór se mì podiss fàl!, volontera 't cedaria i mè dispiasì e magón a tì che 't see insì bòn a mandài giü".
'L re, che fina in óra l'era stai ün dormión, ün pigar, quasi svigiandas tüt int ün bot, comincianda dl'ofesa faia a cula scióra, gh'ha fai giüstisia in regola, e pö l'è divintaa l'om püssee teribil incóntra cui ch'avrian fai quaicoss incontrari a l'onur dla sò curóna.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 348-349

Dialet de Vigeven

Per savenn pussee, varda l'articol dialet vigevanasch.

Antonio Rusconi, I parlari del Novarese e della Lomellina, p 14

A dìla tüta, el dialet de Vigeven l'è cunsideraa quasi un dialet a part. Ma già che Vigeven l'è vöna di cità püssee impurtant de la Lümelina, el metum chì de sota el test in vigevanasch.

Dunca mè digh ca quând j'iva al prim re 'd Cipar, dopo ca Gutifree 'd Bujôn l'ha bvüü guadagnä ra Tera Sânta, j'è capitaa ca 'na nòbla 'd Guascògna l'iva 'ndàcia, vistii da piligrin, al Sapulcar; e 'gnind indree, rivä 'ch l'è stacia a Cipar, serti balussôn 'd brüt vilân a gh'hân facci di scalfüri, ma gross ben. Dopo pö, pina 'd magôn e tüta malincònia gh'è 'gnüü in ment d'andàgra a cüntä al re, gh'è 'gnüü in ment: ma j'è stacc dra buna gent ca gh'hân dicc ch'l'ha risparmiss ra sò strä, perchè 'l re l'iva un mischin insè garganè e ca 'l variva a gnent, ch'inscâmbi 'd jess giüst e da met in parzôn cui ch'i fân 'ma di dispressi ai altar, a 's lassiva sempar fä cun i pee, propi da carògna: ad manera ca quij ch'i ivan dal ghigneôn, s'a 's sfughivan cun dìgan par i pursè, o 'gh fivan ra minee. Quând l'ha sintii insè cula dona là, la siva gnent cuma fä a sburì ra sò rabia, e par sfugäss a gh'è 'gnüü in ment d'andägh a dä 'na mustassä al re. L'è 'ndacia dadnân a lü tüta lürenta e pö gh'ha dicc: "Cär al mè re, mè sun 'gnüü da vü gnent parchè me specia ca vü 'm fii i mè pratansiôn par al mal ca m'hân facc, ma in pagament mè 'v preghi ad dìm cuma fii avèi insè tânta pasiensa par al mal ca 'v fân a vü, par ca pössa anca mè avèin altartânt par al mè ca, 'l sa 'l Signur, sa mè pudiss va 'l dariss par agnent vuluntera, da zà ca vü sii vün ca 'v n'in fa poch o gnent".
Al re, 'ch l'iva stacc fin inlura lòch, e franciss franciss, tüt int un tracc cuma ca sa 's svigiss, cmissipiând dal mal ch'i ivan facc a cula dòna là, ca pö a gh'ha facc ra sò rasôn, s'è miss a dàj adoss, s'è miss, sensa di guarda ca 'd dò, a tücc quij d'urinân i insültivan ra sò curuna.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 350-351

La parabula del Fiö Trasun

Tücc i esempi purtaa chì de sota hin staa tolt del liber I parlari del Novarese e della Lomellina de l'avucat Antonio Rusconi, surtii in del 1878.

Dialet de l'Alta Lümelina

Dialet de Cassö: Un om al gh'eva düü fiö. Al püssee giuvan ad lur gh'ha dii al pà: "Pà, dam la parta dla roba ch'am tuca!" e al pà gh'ha spartii la roba. E poch dì dopu al fiö püssee giuvan, tiraa a riva tüscoss, s'n'è andai in pais luntan, e l'ha trasaa i sò facultà vivenda da disparaa.
Dialet de Gravaluna: Un om al gh'eva düü fiö. E 'l pü giuvan gh'ha dii a sò pà: "Pà, dìm la mè part ch'am vegna!" e 'l pà gh'ha fai la sò part a tücc düü. E 'l fiö pü giuvan, da lì a düü o trii dì, l'ha pijaa sü la sò part e l'è 'ndai in d'un pais luntan, e là l'ha cunsümaa tüt con viv a sò caprissi.
Dialet de Zilavegna: A j'eva un om ch'l'eva düü fiö. Ar püssee giuvan di sii düü fiö a j'ha dicc au sò paà: "Pà, dam ar mè toch ad la roba ch'am tuca!" e ar papà l'ha facc al part e a j'ha dacc la sova. Dopu quai dì, is fiö l'ha pijaa sü tüt cul ch'agh j'eva tucaa e as n'è 'ndacc luntan, e a là a s'è miss a fä u sciur e a trasä tüt.
Dialet de Murtara: Un om 'l gh'aveva dü fiö. E 'l püssee giuvin gh'ha dii al padar: "Papà, dam la part ch'am tuca a mì!" e 'l papà l'ha fai i toch. E poch dì dop, 'l püssee giuvin, fai fagot, l'è andai luntan luntan e chì 'l s'è mangiaa tütcoss, fanda la vita di vissius.
Dialet de Gambulò: Ün om al gh'ava düü fiö. E 'l pü giun gh'ha dit al papà: "Papà, dam la part di beni ch'am tuca!" e 'l padar al gh'ha spartii la roba. Poch dì dop al fiö pü giun, tiraa apress tüta la roba, l'ha futüü 'l can e 's n'è andai in luntan pais: là l'ha strasaa tüt, fandsel mangià dai brubrù e dai pütann; e insì, in cula manera, tüta la sò roba la gh'è sghia via, e l'era sossan-sossan.

Dialet de la Bassa Lümelina

Dialet de Grupel: Dis che 'na völtä gh'eva un om ch'al gh'evä düü fiö. Al sicund da 'sti fiö un dì al ciapa sò padar e 'gh fa: "Pà, dem la part ad la robä ch'am vegnä a men!" e sò padar ga l'ha daiä. Da lì a 'n quai dì cal fiö là l'ha fai fagot ad tütä la sò robä e as n'è 'ndai int un sit luntan luntan: là s'è miss a fà 'l balucen e 'nt un belambot l'è 'ndai in rüvinä.
Dialet de Garlasch: Un om äl gh'iva düü fiö. Äl püssee gion di düü äl gh'ha dit a sò pader: "Papà, dem la mè part!" e lü äl gh'ha dat la sò part a tüti düü. Da lì a poch dì äl püssee gion l'ha pijat sü tütcoss e 's n'è andat int un pais luntan luntan, e là l'ha mandaa in galera tüt äl fat sò, vivend da purcon.
Dialet de Brem: 'Na vota j'era 'n om ch'l'ava dui fiöi. 'L pü giuvu, ch'l'era 'na gioia, a l'ha dicc a sò päri: "Papà, dem cul ch'am toca, che son stüf da stà 'nsema!" e sò päri a 'j l'ha dacc. Da lì poch dì 'st fiö l'ha fai fagot e l'è andacc ün l'in pais luntan, vivind da disperaa.
Dialet de Cambiò: Ün om gh'ava düü fiö. Al pü giun gh'ha dicc a sò padar: "Pà, dem al mè toch!" e 'l padar gh'ha spartii i ter. Dop quaich dì, al pü giun l'ha facc fagot, e 's n'è andacc a luntan e chì, fanda gogla e migogla, l'ha cunsümaa tütcoss.
Dialet de Semiana: Un om al gh'ava düü fiö. Al püssee giuvan ad lur al gh'ha a sò padar: "Papà, dam ad la roba ch'am tuca!" e 'l padar l'ha fai la division. Dop poch dì al fiö püssee giuvan l'ha fai sü al sò fagot e as n'è andai luntan, e là 'l s'è mangiaa tüt la sò roba, da dispraa.
Dialet de Lumel: Un om äl gh'ava düü fiö. E 'l püssee giun gh'ha dii äl padär: "Papà, dam la mè part!" e 'l padär ägh l'ha dai. Dop poch dì l'è andai girà 'l mond e l'ha sgäraa.
Dialet de Med: Un om al gh'iva düü fiö. E 'l püssee giun ad lur düü l'ha dit al pader: "Papà, dam la mè part ch'äm toca!" e 'l pader el gh'ha spartii la sò roba a tüti düü. E poch dì dop el fiö pü giun l'ha tiraa pressa tütcoss, e 's n'è andat a luntan pais, e là l'ha cunsümaa tüt la sò sustansa vivenda da scarus.
Dialet de San Nazar: Gh'era un om cun düü fiö. E 'l pü giovan l'ha dii al padär: "Papà, dam la part ch'äm vena!" e 'l povär padär l'ha divis ai fiö i sò sustans. Da lì a poch dì äl fiö püssee giovan, miss insema tüsscoss, s'n'è andai luntan a sgarà tüt la sò roba vivend da spensieraa, e menand la pü grama cundota.