Dialet regian

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quell articul chì l'è dumà un sbozz. Se violter sii bun de metegh dent un queicoss de pü, preocüpeves minga e provegh. Insì de vegh un'idea de tücc i olter sbozz, vardii chì.

El dialet regian (nom nativ: arzan) l'è una variant de l'Emilian parlada a Reggio Emilia e in la püpart de la sua pruvincia.

Zona quatada e diferenz in di parlà de la pruvincia

L'è parlaa in d'una zona che pü o manch l'è cumpagna a quela che incö l'è la pruvincia de Reggio Emilia. Però se pò minga parlà d'un sul dialet regian per tüt el teritori pruvicial. Se pensa che fin a la Segunda Guera Mundiala, in del sul centru de Reggio eren parlaa ben quater dialet diferent: quel del centru, quel de San Peder, quel de San Steven e quel de Santa Crus, duve l'era parlaa anca un segund dialet ciamaa regian arsavè. In del ghetu, faa fà sü in del centru storigh de la cità de la Laura Martinozzi (veduva de Alfuns d'Este) in del 1669, el vegniva parlaa di Giüdee un dialet che l'era un mistürun de Ebraigh e Regian, ma quand l'è staa saraa sü (in del periud napuleonigh), cunt el temp l'è staa bandunaa e quasi scurdaa ai prim del '900. In pruvincia, a part un bel poo de cumün e paes del circundari, el regian püssee 'l se sluntana del centru de Reggio e püsseee se messeda cunt i alter dialet. In la bassa regiana, i che hin in sü la riva del Pò senten in manera pü o manch marcada (a segunda del sit) el pes del Mantuvan. L'è inscì a Boretto e Gualtieri, duve se mantegnen i son ö/ü duperaa in Lumbardia, e inscì el süced anca a Guastala, Lüzzera e Regiö, duve l'è parlaa, cun poch sfumadür de paes in paes, el guastales, sotagrüp del Mantuvan e un bel poo diferent del Regian. In de la zona de Correggio el dialet l'è quasi cumpagn del dialet carpesan, menter in de la zona de Montecchio e in general in de la Val d'Enza l'è forta l'impurtanza del dialet parmesan. Diferent a l'è 'l cas in de l'Apenin regian, in möd particular de la ligna Vetto-Baiso vers el crinal, duve hin parlaa un insema de dialet che se vesinen anca al lumbard ucidental (e anca chì presenten carateristigh diferent de paes a paes). El civaghin parlaa a Civago l'è un cas a part perchè 'l paesin l'è restaa isulaa dal rest de la Pruvincia fina ai an '50 del Növcent (quand l'è stada finida la strada che l'üniva el paes a la Val d'Asta e a Villa Minozzo). Per quel che 'l riguarda 'stu dialet se pò dì che a gh'è un bun ligam cunt i parol e i prunüncc duperaa in Tuscana. Civagh, vista la sua pusiziun de cunfin in sü l'Apenin, l'è semper staa ligaa 'me üs e 'me scambi d'ogni gener, püssee cun la Tuscana (Garfagnana) che cun l'Emilia. Se andem a fà di cunfrunt tra i parol del dialet a vedum che un bel poo de quei del civaghin vegnen minga duperaa in di dialet di paes inturna, anca s'hin luntan dumà poch chilometer.
Se pensa che circa la metà de la gent de la Pruvincia de Reggio la sia bona de capì el dialet parlaa.

Carateristigh

Insema al Mudenes el Regian el furma el grüp emilian central.
Tra i vari carateristigh a trövum:

Trasfurmaziun de la "a" toniga in "e" averta (föra che in pusiziun nasal, cume in -an o -am).
Cumpusiziun de ditungh in -ou e -èi.
La gh'è la z dulza, cumpagn del tisines ziu.

I verb

Verb vess

Indicativ present: mé a sun, té t'é, ló l'é, nuäter a sòm, vuäter a sii, lor j'inn.
Indicativ imperfet: mé a j'era, té t'er, ló a l'era, nuäter a j'eren, vuäter j'erov.
Indicativ fütür: mé a sró, té 't sree, ló 'l srà, nuäter a sròm, vuäter a srii, lor i sran.
Cungiüntiv present: che mé a sia, che té 't sia, che ló 'l sia, che nuäter a sòma, che vuäter a sidi, che lor i sien.
Cungiüntiv imperfet: che mé fóss, che té 't fóss, che ló 'l fóss, che nuäter a fóssen, che vuäter a fóssov, che lor i fóssen.
Cundiziunal present: mé a sré, té 't sréss, ló 'l sré, nuäter a srèn, vuäter a sréssi, lor i srénn.
Infinii present: ésser.
Participi passaa: stä.

Verb avèggh

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

I cuniügaziun

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

II cuniügaziun

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

III cuniügaziun

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

IV cuniügaziun

Indicativ present:
Indicativ imperfet:
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal present:
Infinii present:
Participi passaa:

Esempi de dialet

El Pader Noster

Päder noster, che t'é int al cel,
ch'al sia santificä al tó nom,
ch'al vegna al tó regn,
ch'la sia fata la tó volontä,
cme in cel, acsé anch in tera.
Dass incó al noster pan,
e scanzela i noster debit
cmé nuäter e 'j scanzlom ai noster debitor,
e an lassär mia ch'e cascom in tentasioun,
e lebres dal mäl.
Amen.

La parabula del Fiö Strasun

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 234

Un zért òm avì dù fió.
Al più pznén 'd 'sti dù diss a sò päder: "Papà, däm la mé purzión dla ròba che 'm sta a mé!" e al 'gh dividè al sò.
E 'n passò miga tant dé che, muciä sù tut, al fiól più cich andò int un paés luntàn luntàn, e là 'l strussiò la sò ròba, vivènd ind i vìzzi.
E quànd l'èb consumä tut, a véns in cól paés una gran caristìa, e lù cminzipiò a patìr la fam.
E l'andò e 'l s'afermò con un zitadén 'd cól paés, ch'el mandò a una sò pussësión a pasclär i nimä.
E l'avìva vòja d'impìrs la pànza 'd chèl giànd ch'a magnäva i pòrch: e nsun gh'i 'n däva.
Alóra, turnànd in sé, al diss: "Quànt servitór in cà 'd mè päder e sguazzn int al pan, e mé ché m'in mór 'd neclénza!
E 'm turò sù, es j'andarò da mé päder es egh dirò: Papà, mé i hò pecä dnanz al zél e dnanz a vó
E 'n son ormäi più dègn d'èsser ciamä vóster fiól; tgnìm cóme un di vóster servitór".
E, tuléndes sù, al véns da sò päder. Mò quànd incòra l'éra luntàn, sò päder le vdì e 'l 's mòss a cumpassión e, sbalzàndegh incóntra, a 'gh trò i brazz al còl e al le basò.
E 'l fiól gh'diss: "Papà, mé i hò pecä cóntr'al zél e cóntra 'd vó; mé 'n són più dègn d'èsser ciamä vóster fiól".
Alóra 'l päder dsì ai servitór: "Prèsti, cavègh fóra 'l più bèl àbit e vestìl, metìgh un anèl in dii e del scärp in pee;
E mnè ché un vidèl apastä e mazzèl, e che magnèm e fèm un prans;
Perché 'st mè fiól éra mòrt e l'è risussitä; al s'éra pèrs e l'è stä catä!" es prinzipiòrën a fär prans.
A 's da mò che sò fiól più grand éra pr'i camp e, vëgnénd in zà, al sintì l'orchèsta e 'l bal.
E 'l ciamò un servitór e 'l ghe dmandò còsa vrìva dir 'st täl còss.
Al quäl gh'rispós: "L'è rivä vóster fradèl, e vóster päder ha mazzä un vidèl apastä in gràzia d'avérel turnä san e sälev".
E ló s'instizzò e 'l ne vrìva brìsa andär dénter. Dònca sò päder, sènd vgnuu fóra, al 's fò a pergärel.
Ma ló in rispòsta 'l diss a sò päder: "Èco, tant an ch'e 'v sèrev e mäi i hò mancä d'ubdìrev, e mäi che m'issi dä un cavrèt da magnär con i mè amìgh;
Mò da dòp che 'st vóster fiól, che ha magnä tut al sò con del zamàr, è vgnuu, j'avii mazzä per ló un vidèl apastä".
Ma ló 'gh diss: "Al mé fiól, té t'iè sèmper mégh, e tut quèl ch'i hò mé l'è anch tò;
Mgnäva bén fär un prans e fär alegrìa, perché 'st tò fradèl éra mòrt e l'è risussitä; al s'éra pèrs e l'è stä catä".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag.234

Una nuvela del Bucasc

Dialet de Brescello

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 381

A degh donca che in chegli epochi dal prom re ad Sipri, dop l'aquist ch'i han fat dla Sante Tere da Gotifré ad Buglion, una volte una sgnore ch'la 'gnive ad Guascogne, e a l'andäve al Sepolcher Sant, e intant ch'la tornäva, dop ch'l'è 'gnude a Sipri, da di omass cativ e brut l'è städa insultäda. Intant che 'sta sgnore la gh'eve 'st gran dispiaser, l'ha pensä d'andär dal re. Ma a gh'è stä quälch d'on ch'al g'ha det acsè: ch'la gh'andarè sensa otgner gnent, perchè col re l'era molt indiferent par 'stel cose, ansi al n'en lassäva andär tant ch'a gh'even fat a ló; e a 'sta manere, ché a gh'eve dla rabie contre quälch d'on, al sa sfogäva e al gh'feva di li ofesi e a l'oltragiäva. Cla sgnore, quand la senté acsè, tute arabide parché la 'n posseve mighe fär al sò vendet, intant ch'la podess tores vie da doss cla noie ch'la gh'aveve, a gh'è 'gnû in ment ad morder la miserie da col re; e l'andè davanti al re e la gh'ha det: "Cär al mè sgnor, mé an vegn meghe da té par fär quälch vendete parchè i m'ha ingiuriäde, ma parchè a posse sopurtärle, at dmand par piaser ch'at m'insegn la manere ch'a la posse sopurtär; che al Sgnor al sa quant vlontere, s'a potess, at la darè a té, ch'at ja sofr acsé ben".
Al re, che fin d'alora l'ere stä longh e pigher, come s'al s'fuss dessdä da une bone dormide, comensand de l'ofesa ch'even fata a 'sta dona, ch'la 's vendiché, l'è 'gnû rigorosissim persecutor ad coi che, contra l'onor dla sacra corone, al fäss quälch cose ad mäl.
Giovanni Papanti, I Parlari Italiani in Certaldo, 1875, pag. 381

Dialet de Correggio

A digh donca che int i temp dal prim re 'd Cipro, dop la ciapäda fata ed Terasanta da Gufredo Bujoun, a suzzess che una sgnureina ed Guascogna l'andé in pelegrinagg al Sepolcher, e int al turnär indrei, ariväda a Cipro, la fu da zert baloss d'om sgarbedament strapazzäda. E lê, lamentandes senza cunsulazioun de 'sta birbunäda, la pensé d'andärsen a ricorer dal re; ma 'gh fu dit da quälch d'oun ch'la perdré la fadiga, perchè ló l'era 'd 'na vita acsé sbiossa, e acsé poch boun, che ló inveiz ch'al vendicass con giustizia ägli ufeis di äter, a l'in tuleräva coun 'na vigliacheria imperdunabil del più grossi fati a ló; intant che quî ch'i aviven quälch dispiaseir, i al sfugäven fazenden i coren a ló. Sintend 'sta cossa la dona, despräda ed vendicäres, per cunsulärs dal só magoun, la 's miss in meint ed vleir pzigär la balurdagin ed 'ste re; e, andäda da ló pianzend, la 'gh diss: "Al mé sgnour, mé an vegn miga dednaz a vó per vendeta ch'a m'aspeta dl'ingiuria ch'i m'han fata, ma per cumpeins ed quela, mé av preigh che vó a m'insignädi cuma fê a sufrir quili ch'i 'm disen ch'i 'v fan, perché imparand da vó, mé a possa purtär pazintiment la mia; zaché Dio al sa (e al psissia pur fär), vlunteira 'v la dunarev, tant siv boun mincioun a purtärli".
Al re, che fin aloura l'era stä lungagnan e pigher, cmé s'al 's desdäss da la son, prinzipiand da l'ingiuria fata a 'sta dona, che ló al vendiché teribilmeint, al dvinté severissem castigadour ed quî che, countr'a l'unour dla só curona, i fässen quälch mäl andand inanz.
ibidem, pag. 382

Dialet de Novellara

A digh donca che int i temp dal prim re 'd Cipro, dop la conquista dla Tera Santa fata da Goffredo 'd Buglione, avens ch'na sgnora 'd Guascogna l'andì 'n pelegrinagg al Sepolcher 'd Gerusalem. E tornäda de 'd là e ariväda a Cipro, zert omera da forca i 'gh finn un brut tir, s'a s'intendem. Tuta despräda per quest e zó com il cros di pozz, la pensì d'andär dal re a dären querela. Ma un quelchidun al ghe dsì ch'l'era temp pers, perchè al re l'era tant martuf e acsé bon da gnint, che non solament lù al 'n s'in toleva per i äter, ma, vigliach e senza riputazion, al se vbeva tut il mil birbonädi ch'i 'gh fevn a lù; e acsé chi 'gh l'aveva segh, al se sfogäva con färegh tut i improperi ch'al vreva. La dona, sentend acsé e vdend ch'an gh'era speranza d'arfärsen, pr'aver se non äter la consolazion di adanä, la pensì ed tor un po' in gir la mlensonera ed col re. E mocland la gh'andì dednanz e la ghe dsì: "Al mé sgnor, mé a 'n t'vegn miga davanti per la speranza d'aver giustizia dla figura ch'i m'han fat; ma, pr'aver un po' 'd dolz in boca, at pregh a insgnärm com t'fê tì a ingognär tut quili ch'a sent a dir ch'i 't fan; intant ch'imparand da tì, a possa anca mé mandär zó al mé magon; e Dio al sa lù s'an t'al zedrê lontera, zà che 't gh'ê un sì bon stomegh".
Al re, che fina a col moment l'era stä acsé incojonî, desdands alora cmé da un insoni, al prinzipì da la disgrazia 'd cla povra dona, medgand benben chî melnät, e al dventì un flagellum Dei ed tut quî ch'i s'atentissn a fär anch sol un cvlin contr'a l'onor dla só corona.
ibidem, pag. 383-384

Dialet de Poviglio

Donca a digh che int i teimp dal prim re 'd Ziperia, dop fat l'aquist dla Tera Santa da Gotifrè 'd Buglion, a sucess che 'na siora nobla 'd Guascogna l'andì pelegrinand al Sant Sepolcher, e tornand de 'd là, quand la fu ariväda in Ziperia, di omeri, ch'i 's pölen dir schelz ed galera, i la tratinn cmè s'la fuss 'na slandrona. E per cost, lamintandes da despräda, la pinsì d'andärsen a ricorer dal re; mo agh fu dit da un queicadon che l'arè fat un bus int l'aqua, perchè al re l'era un om tant indolent, trascurä e acsì poch da bein, che non sol al ne castigäva miga giustameint il birbonädi ch'i fäven ai äter, che anzi, da sonaj, al soportäva tut culi ch'i 'gh fäven a lù, intant che cui ch'even un quäich fastidi per testa, al la sfogäva con al färegh un quälch dispet o 'na quälca balossäda a lù. La siora, sintend 'sta cosa, arabida de 'n s'posser vendicär, e per consuläres un bris int la sò malinconia, la 's miss in meint de vrer sboghir al re dla sò poca considerazion. E, andäda dednanz a lù, la ghe dsiss con il leghermi ai occ: "Al mè sior, mì an vegn miga a la sò preseinza perchè a pretenda una vendicazion dla bruta figura ch'm'è städa fata, mo in sudisfazion d'costa al pregh a vrerom insgnär cmè 'l possa sufrir culi ch'a seint a dir ch'i 'gh fan a lù, e ch'al sa beversli acsì bein, che alora, imparand da lù, anca mì a possa procurär da smintgärm la mia; che, e Dio 'l sa, se a possiss fär 'sta cosa, agh farè lontera un regal da sò päri".
Al re, che fin alora l'era stä pigher e leint, cmè s'al s'desdiss da l'insoni, prinzipiand da la bruta azion fata a 'sta siora, ch'al voss castigär cmè la meritäva, andand inanz al s'fì dessoniä int al perseguitär tut cui 'ch s'azzardäven de vrer desonorär lù o la sò corona.
ibidem, pag. 384-385

Dialet de Regg

Ä digh donca ch'ai temp del prim re 'd Zipri, dop l'aquist dla Tera Santa fat da Gotifrè 'd Bujon, una nobil dona 'd Guascogna l'andò in pelegrinagg al Sepolcher; d'indov tornand, ariväda a Zipri, la fu da zert bricon senza legg nè fed infamement oltragiäda. Dla quäl cosa lé, adolorandes senza mai därs päs, la pensò 'd ricorer al re. Ma 'gh fu dit da quelcun ch'la srev 'na fadiga butäda, perchè l'era d'un'indol acsì flossa e tant da poch, che ben luntan dal vendicär cun giustizia i tort di äter, a in soportäva anzi cun una viltä da ebrei, di fat a lù un'infinitä. Tant che chi l'iva un po' cun lù, al se sfugäva cun al färgh quälch afront o vergogna. E la dona, sentend quest smiss la speranza dla vendeta. Per consolärs in quälch manera dla sò aflizion, la 's propos de vler där una scartazzäda a la vigliacaria 'd col re. E, andäda davanti a lù pianzend, la diss: "Sacra Curona, än vegn miga a la tò presenza asptand vendeta dl'ingiuria ch'm'è städa fata; ma pr'un po' 'd sodisfazion ät pregh che 't m'insegn comé 't soport té queli ch'ä sent dir che t'hin fati, perché, imparand da té, ä possa cun pazinzia soportär la mia; che Dio sa come 't la donarev luntera, (s'a fuss possibil), post che té 't li port acsì ben".
Al re, ch'era stä fin alora una gata 'd piomb, come s'al s'desdäss da durmir, al s'miss (prinzipiand da l'ingiuria fata a cla dona, ch'al vendicò severissimament) a perseguitär a späda trata tut quî che da col dì inanz cometessen quälch cosa contra l'unor dla sò curona.
ibidem, pag. 386