Lumbard ucidental Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El dialett varesòtt (localment: [vare'zot]), ciamaa anca bosin, a l'è on dialett occidental de la lengua lombarda.
L'è parlaa in del center e in del nòrd de la Provincia de Vares.

Relazzion cont alter dialett Modifega

El Bosin a l'è consideraa compagn del Milanes (anche se ghe confina nò in moeud dirett). In de la zòna de Tradaa el gh'ha di influenz comasch, in quella de Gallaraa gh'è di somijanz col Bustòcch. L'è ligaa de bon cont el Dialett verbanes parlaain sù la còsta piemontesa del Lagh Maggior.

Fonetega Modifega

El varesott (compagn del Brianzoeu) l'è on poo 'na denominazion comun per vari dialett. Donca l'è normal che ghe sia di differenz anca dent ai parlà de la Provincia de Vares. Quei chì hinn vari esempi di ròbb che fann vegnì el Bosin different del Milanes:

  • Passagg [e] -> [a] (alofen: [ə], [ɐ]) in sillaba postonega:
    • LIBER: mil. ['liːber] -> var. ['li:bar]
  • Conservazzion pussee forta del rotacism.
  • Conservazzion di son [ts] e [dz].
  • Elision de la [d] intervocalega, o soa trasformazzion in [v].
  • Presenza del son [o].
  • Passagg, in certi dialett, de la [a] tonega longa a [ɔ]/[ɑ].
  • In certi dialett in tra el Lagh Magior e 'l Lagh de Vares (per esempi Travedona, Ispra e Malzess), la [a] atonega final la se parnonzia [ɛ].

Comparazzion fonetega Modifega

Chì de sotta mettom a confront i dialett de vari comun e paes:

  • Milan, ciappaa 'me standard lenguistegh
  • Galaraa e Casoraa, in del bass varesott ocidental
  • Cislagh, in del bass varesott oriental, al confin con la provincia de Comm
  • Zaa e Vares (in del "coeur" del dialett bosin)
  • Vedan e Tradaa, a ovest de Vares e al confin cont el Comasch
  • Arcumeggia e Cavona, in de la Valcuvia
Lombard Milan Galaraa Casoraa Cislagh Zaa Vares Vedan Tradaa Arcumeggia Cavona
bev [beːf] [beːf] [beː] [beː] ... [beː] [beː] [beː] [bew] [beːf]
biott [bjɔt] [bjot] [bjɔt] [bjot] [bjot] [bjot] [bjot] [bjot] [bjot] [bjot]
bosch [busk] [busk] [bosk] ['bosku] [bosk] [bosk] [bosk] [bosk] [boʃk] [bosk]
cros [kruːs] [kruːs] [kruːs] [kruːs] [kruːs] [kruːts] [kruːs] [kruːs] [kroːs] [kroːs]
fradell [fra'dɛl] [fra'dɛl] [fra'dɛl] [fra'del] [fra'del] [fra'del] [fre'dɛl] [fra'del] [fra'del] [fra'del]
gioven ['dʒuin] ['dʒuin] ['dʒu(v)in] ['dʒuan] ['dʒuin] ... ['dʒuin] ['dʒuin] ['dʒoːin] ['dʒoːin]
la [la] [la] [la] [la] [la] [ra]/[la] [a] ... [ra] [la]
molin [mu'rĩː] [mu'rĩː] [mu'lẽː] [mu'riːŋ] [mu'riŋ] [mu'riŋ] [mu'riɲ] [mu'liŋ] [mu'riɲ] [mu'riŋ]
moron [mu'rũː] [mu'rũː] [mu'rũː] [mu'ruːŋ] [mu'ruːŋ] [mu'ruŋ] [mu'rum] [mu'ruŋ] [mu'rum] [mu'ruŋ]
most [must] [most] [most] ['mostu] [most] [most] [must] [most] [moʃt] ...
nocc [nɔtʃ] [nɔtʃ] [notʃ] ... [notʃ] [notʃ] [nɔtʃ] [nɔtʃ] [nɔtʃ] [nɔtʃ]
ors [uːrs] [uːrs] [uːrs] ['uːrtsu] [uːrts] [uːrts] [uːrs] [uːrs] [oːrts] ...
orzoeu [ur'zøː] ... [ur'dzøː] ... [ur'dzøː] [ur'dzøː] ... ... [or'dzøː] ...
[suː] [suː] [suː] [suː] [suː] [soː] [suː] ... [soː] [soː]
tecc [tɛtʃ] [tetʃ] [tetʃ] ['tetʃu] [tetʃ] [tetʃ] [tetʃ] [tetʃ] [tetʃ] [tetʃ]
vegg [vɛtʃ] [vetʃ] [vetʃ] ['wedʒu] [vetʃ] [vetʃ] [vetʃ] [vetʃ] [vetʃ] [vetʃ]
zoccor ['sɔkur] ['tsɔkur] ['tsokur] ['tsɔkar] ['tsokur] ['tsokur] ['tsokwar] ['tsokur] ['tsokur] ['tsokur]

Morfologia Modifega

  • Articol determinativ maschil ol (la variant el l'è doperada domà in d'on quai dialett in de l'olt Verban, invers el confin con la Svizzera).

On esempi de dialett: el Varesin Modifega

A Vares, oltra i robb ch'emm elencaa, a troeuvom:

  • Se dopera senza criteri ol/or e la/ra, anca in l'istessa fras.
  • El complement de specificazion el pò vess sia dol/dola che dal/da la.
  • Rispett al Milanes, la proncuncia de on quai verb l'è differenta:
    • mil. mì dormi = var. mì doeurmi.
    • mil. vingg = var. vèngg.
  • I terminazion -ecc, -ett, -egg, -emm, -ess, -ezz se pronuncien con la E streccia inveci che 'verta.
    • mil. nun gh'èmm = var. nunch gh'émm.
    • mil. vègg = var. végg (a volt anca vigg).
  • La terminazion in -oo la se pronuncia [o] inscambi de [u].
  • I terminazion in -ost, -osch se prouncien ['ost] e ['osk] inscambi de ['ust] e ['usk].
  • La II coniugazion la finiss in /é/ inveci che /è/:
    • mil. podè = var. podé.
  • El condizional present el finiss minga in -issi ecc. ma in -éssi ecc.
    • mil. mì parlarissi, tì te parlarisset ecc. = var. mì parlaréssi, tì te parlarésset ecc.

I verb a Vares Modifega

Chì de sotta mettom domà i duu verbi ausiliar: i verbi di coniugazion vann proppi 'me in Milanes, anca se cont i differenz ch'emm marcaa de soravia.

Verb vess Modifega

  • Indicativ present: mì son, tì te seet, lù l'è, nunch semm, vialtar sii, lor hinn.
  • Indicativ imperfett: mì sevi/seva, tì te sevat, lù l'eva, nunch sevom, vialtar sevov, lor evan.
  • Indicativ futur: mì saroo, tì te sareet, lù al sarà, nunch saremm, vialtar sarii, lor sarann.
  • Congiuntiv present: che mì sia, che tì te siat, che lù al sia, che nunch siom, che vialtar siov, che lor sian.
  • Congiuntiv imperfett: che mì fuss/fudessi, che tì te fussat/fudessat, che lù el fuss/fudess, che nunch fussom/fudessom, che vialtar fussov/fudessov, che lor fussan/fudessan.
  • Condizional present: mì saria/saress, tì te sariat/saressat, lù el saria/saress, nunch sariom/saressom, vialtar sariov/saressov, lor sarian/saressan.
  • Imperativ present: siat, siom, siov.
  • Participi passaa: stai, staia.

Verb avèggh Modifega

  • Indicativ present: mì gh'hoo, tì te gh'eet, lù al gh'ha, nunch gh'emm, vialtar gh'hii/avii, lor gh'hann.
  • Indicativ imperfett: mì gh'evi/avevi, tì te gh'evat/avevat, lù al gh'eva/aveva, nunch gh'evom/avevom, vialtar gh'evov/avevov, lor gh'evan/avevan.
  • Indicativ futur: mì gh'avroo/avaroo, tì te gh'avreet/avareet, lù al gh'avrà/avarà, nunch gh'avremm/avaremm, vialtar gh'avrii/avarii, lor gh'avrann/avarann.
  • Congiuntiv present: che mì gh'abbia, che tì te gh'abbiat, che lù al gh'abbia, che nunch gh'abbiom, che vialtar gh'abbiov, che lor gh'abbian.
  • Congiuntiv imperfett: che mì gh'ess/avess/avessi, che tì te gh'essat/avessat, che lù al gh'ess/avess, che nunch gh'essom/avessom, che vialtar gh'essov/avessov, che lor g'essan/avessan.
  • Condizional present: mì gh'avria/avaria/avress/avressi, tì te gh'avriat/avariat/avressat/avaressat ecc.
  • Imperativ present: abbia, abbiom, abbiov.
  • Participi passaa: avuu ('vuu), avuva.

Esempi de dialett varesòtt Modifega

'Sto test l'è staa ciappaa de la Wikipedia inglesa.
Ta sa regordat? (de Speri Della Chiesa Jemoli):

Ta sa regordat, ra mè Luzzietta,
ra pruma volta ca s'hemm parlaa?
L'eva la festa dra Schiranetta
S'hemm trovaa insemma là in sul segraa.

Gh'evat ra vesta tutta infiorava
par datt ra mœusta t'ho pizzigaa
set vugnua rossa, mi ta vardava
m'het dai 'na s'giaffa, mi l'ho ciappaa.

Ma la tò sciampa l'eva tant bella
che in su ra faccia l'ha mia fai maa.
Ra pâs hemm faia cont la pommella,
pessit, gazzosa, zuccor firaa.

T'ho tœuj dò zòccor con su ra galla
ra mè parolla ti t'het 'ccettaa
(gh'eva de scorta tre vacch in stalla)
e dopo Pasqua sa semm sposaa.

Mò ti set veggia, ra mè Luzzietta
E mi, a fà 'r màrtor sont giò da straa.
Ma quand ca vedi ra Schiranetta
Senti anmò i stréppit da innemoraa!

Ona novella del Boccasc in di dialett bosin Modifega

Dialett de Castellett (NO) Modifega

 
Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 315

Disi donca nea che al teamp dal prim re da Zipar, dòpo che Gottifredo da Bujon l'ava tòj la Terra Santa, allora gh'è capitaa che 'na sciora nòbila d'in Guascogna l'eva naia, coma a fann i pilligrin, a visità 'l Santo Sapolcar. Quand lea l'è 'nii 'ndree e l'è ruvaa a Zipar, gh'è stai di oman gramm ca gh'hann fai di brutt schearz da villan, e lea l'è 'nia tanta danaa che la podeva mia mandàlla giù, e s'eva miss in meant da nà dal re par mett giù quarella e fàss dà soddisfazion. Ma allora gh'hann dii ch'a l'eva tutt fiaa trai via parchè lù l'eva on pòvar baloeuass e bon da fà nagott; che di fugular ca ga favan i alt, sa 'n parla gnanca, ma fin chii a lua tucc i momeant, lù i lassava passà tucc, ch'l'eva pròppri 'na vargogna. In manera che tucc chii ca 'gh l'evan sù com lua par quaicoss, ga 'n favan vuna e 'nscì sfogavan la soa rabbia. Quand l'ha 'vuu sentii cola sciora e l'ha vist ch'l'eva inutil, ca sa podeva fà nagott par fàgghla pagà a chii oman là; allora lea, tant inscì 'ma fà passà 'l magon, l'ha vorzuu nà da col re là com dì e fàggla capìa ca l'eva pròppri 'na pòvra ciolla. E l'è naia là, s'è miss a piangg e gh'ha dii: "Lù, scior re, mì som mia 'nia chì da lua par fàmm dà soddisfazion da cola figura ca m'hann fai; ma 'nscambi mì 'l preghi d'insegnàmm coma 'l fa mai lua a lassà passà tucc chii fuguar ca mì sinti ca ga fann a lua par podéa 'anca mì 'vè la pascienza, dòpo ch'avarò 'mparaa da lù, da lassà passà anca mì la mea: e 'l sa 'l Signoar comé mì 'gh la dariss a lù par nagott, sa podess, parchè lù i sa mandài giù 'nscì poliat.
Al re, che fin allora s'eva mai diciduu a mòvas e no 'l voreva mai fà nagott, l'ha fai comé col ca dias ca sa disveggia da dormìa, e l'ha comenzaa da la fugura ca ga 'n fai a cola sciora, e si ca 'gh la faia pagà car a chii oman à; e poeua s'è miss a fàgghla a tucc chii che dòpo d'allora an favan 'na quaivuna e ga perdevan l'onoar a la soa corona.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 315-316

Dialett de Gallaraa (VA) Modifega

Hii da savè che ona voeulta, quand gh'eva mò ol prumm re da Zipri, e che Goffrè da Buglion l'eva guadagnaa in guerra la Terra Santa, gh'è succeduu che ona sciora nòbala d'on paes che ga disen la Guascogna, l'è andai par divozion 'me on pilligrin al Santo Sepolcher, e che tornand indree, quand l'è capitaa a Zipri, certi balossoni gh'hann fai di daspresi brutt, tutt comè; e lee, 'sta sciora, par quest piena d'ona tribulazion, e no ghe podeva pròppri passà, la s'è miss in ment da ricorr al re; ma gh'è stai quaichedun che gh'ha dii che la buttava via ol temp e ol fiaa; parchè ol re l'eva on lasagnon senza spirit, che invece de fà giustizia per i òlter, al sa lassava lù mett sott i pee, la piantava; e per quest chi gh'aveva di cruzzi par di tòrt che j'essen fai, ja sfogava cont ol sguargnà ol re. Quella sciora quand, l'ha sintuu inscì, e che l'ha cognossuu che la podeva minga avèggh giustizia, tant per fà passà la so inversadura, la s'è mittuu in coo da spongg 'sto re da picch: e caragnand l'è andai sù e la gh'ha dii: "Oh scioria, mì vegni minga chì da lù par fà che lù al castiga quij che m'hann fai tanto maa: ma vegni par pragàll da fàmm imprend comè ch'al fa lù a soffrì ol maa, che ma disen che ga fenn a lù. E inscì imparand 'sta sò manera, anca mì pòssa sopportà con pazienza i dasprezzi ch'a m'hann fai e che al sa lù, ol Signor, che se mì podessa ga darav a lù, che ja tòllera inscì polid".
Ol re, che fin allora l'eva stai on lumagon e on poltronasc, comè che in d'on bòtt ghe passass ol cocch, al s'è mittuu a castigà comè on can rabbiaa prumma quij che gh'hann fai i daspresi a 'sta dònna, e poeu tucc quij d'allora faven quaicòssa contra i sò legg.
ibidem, pagg. 285-286

Dialett de Vares Modifega

 
Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 189

Disi donca che in di temp dal primm re da Zipri, dòpo che Goffred da Buglion l'ha conquistaa la Terra Santa, è success che ona dònna nòbila dla Guascogna l'ha fai on viagg da divozion al Santo Sepolcar e, in dal tornà indree, rivaa ca l'è stai a Zipri, gh'hann mettuu adòss i man certi canaja e te 'm l'hann disonoraa. Tutta foeura de lee, e no savend come refàss da quell brutt giugh, gh'è vegnuu in ment d'andà a denunzià la còssa al re. Ma quaighedun gh'hann dii che la sarevv stai fadiga buttaa al diavol, perchè 'l re l'eva on òmm tant da pòcch, anzi tant da nagòtt, che altar che castigà a terman da legg e da giustizzia i canajad fai ai altar, al sa lassava fà in bocca da tucc, e da pù al ga fava la ricevuda, con tant da viltà da fà restà sòtt qualunque cagon; de moeud che chissisia che 'l gh'avess 'vuu on quai dispiasè, al sa sfogava a fàggh a lù desprezzi e ingiuri d'ògni sòrt; e inscì tutt i balòss ga davan cojonament dor Re magg. Sentend 'sta pòcca nespola, quella sciora, desperada da podè mia ruissìggh a fàggh pagà 'l fio a quij tòcch da còll, inscì tant par ristoràss on poo dor brutt tir ca gh'hann fai, la s'è miss in ment da dàggh ona bònna morduda a quell Guerin Meschin d'on re; e, ditt e fatt, la ghe s'è presentaa e, piangend, la gh'ha cuntaa sù la rava e la fava dor brutt giughett ca gh'hann fai a lee, e poeu la gh'ha dii: "Maestà, mì son mia vegnuu chì par trovà giustizzia e vess vendicaa dla fattura ca m'hann fai, ma solament perchè ti ma disat come ti feet a soffrì quij ca senti ca te fann a tì perchè, inscì imparand anca mì, pòda mandà giò la mea pinola. Che, sa podess dàggh ona bella ingiottida, la sa 'l Signor quanto volontera te regalress, inscì pien che te seet da bontà e tollerenza!".
Ol re, che fina a quell moment l'ha sempar fai 'l mangia e dòrma, traccata!, coma 'l sa fuss dessedaa allora, l'ha comenzaa dal castigà ma a dover l'ingiuria fai a 'sta dònna, e poeu l'è deventaa 'l pù bravo casciador di canaja, e 'l ga la fava pagà ben cara a chissisia ch'avess mancaa da quell rispett che i suddit hann da portàggh al sò re, al capp dla nazion.
ibidem, pag. 189-190

Pagin in Varesott Modifega

Vos correlaa Modifega

Bibliografia Modifega

  • I Bücòlich - Le bucoliche di Virgilio. Versione in dialetto altomilanese, traduzion de Edoardo Zuccato, 2007, Medusa ed.
  • AA. VV., I nost paroll - Parolario bosino, Vares, ed. Famiglia Bosina.
  • AA. VV., Vint'ann da puesia - composizioni in versi di autori del "Cenacolo dei Poeti Dialettali della Famiglia Bosina, a cura de Tino Rossi, Vares, 1996.

Ligamm de foeura Modifega