Dialett verbanes

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

Quell articol chì l'è domà on sbòzz. Se violter sii bon de mettegh dent on quejcòss de puu, preocupeves minga e provégh.

Cont el termen dialett verbanes intendom i variant ocidentai del lombard che hinn parlaa in su la riva (soratutt piemontesa) del Lagh Magior.

Difusion e variant

Caratteristegh

El dialett de Verbania el s'è semper milanesizaa cont el temp, intant che in di paes del circondari gh'è restaa quaicoss de pussee conservativ.

Fonetega

Respett al milanes, el Verbanes el gh'ha 'sti variazzion:

Conservazzion de [ts], [dz].
Mancanza de metafonesi de la Ŏ latina denanz a A, E:
- mil. foeura, moeula, coeur, verb. fòra, mòla, còr.

Comparazzion fonetega

Lombard	Milan	Intra	Locarn
cantà	[kan'ta]	[kan'taː]	[kan'taː]
cantad	[kan'taː]	[kan'ta]	[kan'tat]
dersett	[dɛr'sɛt]	[dar'sɛt]	[der'tsɛt]
desdott	[dez'dɔt]	[diz'dɔt]	[deʒ'dɔt]
fœura	['føːra]	['fɔra]	['fɔra]
lader	['laːder]	['laːdar]	['laːdar]
lazaron	[laza'rũː]	[ladza'ruŋ]	[ladza'roŋ]
mœula	['møːla]	['mɔla]	['mɔla]
sott	[sɔt]	[sut]	[sot]
teved	['teːvit]	['tevit]	['tevit]
tœu	[tø]	[tɔː]	[tɔː]

Morfologia

L'articol determinativ a l'è ol a Verbania, el o o in di paes intorna.
La formazzion del plural (masculin e feminin) la fonziona in de l'istessa manera del milanes. A bon cunt, in di paes intorna a Verbania a poeudom trovà ancamò di rest de la metafonesi.
La coniogazzion verbal a l'è l'istessa del milanes, cont ona quai ecezzion:
- Tucc i personn verbai a gh'hann on pronomm clitegh.
- El pronomm clitegh de la III persona singolar a l'è o, e minga el; per esempi o canta, o va, o cred, o pensa, inscambi de el canta, el va, el cred, el pensa.
- La II persona plural la gh'ha la terminazzion in -i (foeura che in de l'indicativ present e in del congiontiv present); per esempi, vialter a pensavi, inscambi de vialter pensavov.
Se dis fagh(i), stagh(i), dagh(i) inscambi de foo, stoo, doo. A Verbania però a troeuvom anca i formi "milanes".

Lessegh

El lessegh (soratutt a Verbania) el se deslontana minga tant de quell varesott e milanes. A bon cunt, l'è normal che ghe sia di paroll tipegh del sit, e che gh'hann di relazzion con l'ossolan, cont el tesines e cont el noares.
Chì de sotta, ona quai comparazzion lessical:

Milan	Verbania
bamborin	bombonigh
freguja	fregaja
rudera	rus
stralusc	lòsna

Esempi de lengua

Ona poesia del 1738

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 130

Cumpagnie 'd Fechin dul Lagh Meiuu int ul nà a cà, despò iess stacc a fà 'l Carnevaa chilò a Milan.

Car i nost sür petron, i vöst fevuu
i hen stacc de tal mesüre, che ul pensee
de tücc quancc i fechin dul Lagh Meiuu
a sfegürài numà l'è nut essee.
Nün o restem afacc senza sentuu
vom devrì boche, e 's trövem ben d'indree,
O bogne ch'o füdessem tücc dutuu
par dàv ringreziement, che pür o 's dee.
Baste, o vem, che l'è vure: a revighess!
Al cà de dincc, rivuu lassü 'n Antragne,
narem vusand d'intorne a quel paies
ul lagh, la val, ul pian e la muntagne:
Evive i nost petron, i Milanes!
Vive Milan mijuu dla gran cücagne!"
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, pag. 130

La parabola del Fioeu Trason

Dialett de Intra

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 48

Un omm o gh'eve duu fioeui.
E 'l pussee pinin o gh'ha dicc al soeu pà: “Pà, demm la meja part ch'om tocche!”. E lui o gh'ha spartì fò la sostanze.
Da inò a poch dì, ol pussee pinin l'ha facc su ul fagott, e l'è nacc lontan, e là o s'è mettù a stranaggià, maciand e bevend mej.
Dopo che l'ha bucc facc fò el facc soeu, l'è 'gnù una gran carestie in col pajes, e la 'gh nava maa a la gran putane;
Quand o 'n gh'ha 'vù più 'd danee, l'è nacc da on scior 'd col pajes, ch'o l'ha mandò a ona sova vigne a curà i porscei.
E l'eva tanta la ghèine ch'u pative ch'i saressan stacc bun i giandrògol di porscèi; ma gnanca 'd quil i gh'an davan assee.
U gh'è 'gnüü in ment e l'ha dicc: "Quant servitù in cà dul mè pà i gh'han pan fin ch'in vólen, e mì chì crapi 'd fam!
A tornarò a cà dul mè pà e a 'gh dirò: Al mè pà, a som stacc un gran balossùn!
A 'n mèrit pröpi piü ch'a 'm tegnìghi par fiö; fèm fà ul servitù".
E facc e dicc l'è tornò a cà. Quand l'è stacc a un scert post, ul sö pà u l'ha vist, u gh'ha 'vüü compassiùn, u gh'è curüü incontre, u l'ha brasciò, u l'ha basò sü tüt.
E ul tus u gh'ha dicc: "Car pà, a som stacc un gran balossùn! A 'n mèrit pröpi piü ch'a 'm tegnìghi par fiö".
E 'l pà l'ha domandò i servitù e ul gh'ha dicc: "Prest, nee a tó i pagn piü bèl, vistìl, mitìgh sü i anèi e calsèl;
Corì, mazzee ul vidèl piü grass, macèmal, stèm alégar;
Parchè 'sto mè tus l'eva mört, e l'è risciüscitò; a l'évom perdüü e a l'èm tornò a trovà!". E i han comensò a portà in tavole.
Ul fiö magiór u l'eve in campagne e in dul tornà a cà l'ha sentii a sonà e fà festin.
U gh'ha domandò a un servitù cosse l'eve cól catabül.
E cól u gh'ha dicc: "Cat! L'è 'gnüü a cà sö fradèl e ul sö pà l'ha facc mazzà ul vidèl piü grass, parchè l'è tornò san.
A sentì insì l'è 'gnüü rabiò cume un can, e u 'n voleve mia 'gnì in cà. Ul pà l'è 'gnüü fó lüi e u 'gh nava 'dree com i bunn.
Ma lüi u l'ha rogantò sü: "L'è tancc agn ch'a som in cà, a 'n v'hò mai disübidii ona volta, e 'n m'ii mai dacc ganca un cravèt da stà un po' alegar com i mè compagn.
Ma quand l'è 'gnüü cól, ch'a maciò tüt ul facc sö com i peland, a ii sübit facc past e piantò festin!".
E ul pà u gh'ha rispundüü: "Sent, car ul mè tus, tì te steet sèmpar chilò con mì, tüt cól ch'è mè l'è tö;
Ma l'eva bè di giüst da stà un po' alégar, parchè 'sto tö fradèl che l'eva mört l'è risciüscitò; a l'évom perdüü e l'em tornò a trovà.

(Traa de Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-Italici, pag. 48).

Alter variant

Arona: Gh'è stai 'na volta 'n pà che gh'aveva düü fiö. Vün da 'sti düü chì un dì 'l fa cunt el sò pà: "Dì, pà, dam la part di danee che ma tuca a mì, che vöj nà via". Al sò pà, senza stà lì a cinquantà, gh'ha daa la sua part e 'l fiö, tranquil cume 'n Batista, al tö sü e 'l va via. E 'l va e 'l va, finch s'trova in d'una gran cità.
Belgiraa: Un om al gh'aveva düü fiöi. Al püssee giuvan da lur al gh'ha dii a sò padar: "Dam, al fa mè!" e al padar al gh'ha dai a ciaschedün la sò part. E poch dì dopu al fiö püssee giuvan, messa insema la sò part, l'è andai luntan, duve l'ha mangiaa tüt vivend malament.
Canöbi: Um om u gh'aveva düü fiö. El püssee gioven di düü ugh dis al sò pà: "Dam la part di ben ch'um vegn!" e 'l pà u gh'ha dividüd el sò. E, poch dì dop, el fiö püssee gioven, fai sü tücc i sò rob, us n'è andai in d'un pais luntan luntan, e là l'ha cunsümaa tücc i sò danee in una vita da scapà de cà.