Val d'Aosta

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

La Val d'Aosta (frances: Vallée d'Aoste; italian: Valle d'Aosta; arpitan: Val d'Outa; walser: Augschtalann o Ougstalland; piemontes: Val d'Osta) l'è ona vall, ona region e ona provincia autonoma italiana.
La confina a nord con la Svizzera (Canton Valles), a ovest con la Francia (region de Roden-Alp) e a sud-est cont el Piemont (provincc de Versej, Biella e Turin).

A l'è la region pussee piscinina de tutta l'Italia, e la gh'ha ona popolazion de apena 128.021 abitant. El sò capploeugh a l'è Aosta.

Geografia

La Val d'Aosta l'è intregament quattada di montagn, i pussee alt d'Italia e de l'Europa ocidental: in tra de lor a poeudom cità el Mont Bianch, el Mont Roeusa, el Cervin e 'l Gran Paradis.
L'è tutta traversada de la Dora Baltea, on afluent del Pò. Dent a la Val d'Aosta nassen tanti sotta-vai, tra i quai a gh'è la Val del Lys, la Val del Gran San Bernard e la Valdigne.

Storia

L'Arch de August

Abitada fin de la Preistoria, l'è stada la terra di Salass, ona popolazion celtega. Poeu l'è stada conquistada di Roman, che hann fondaa la città de Augusta Prætoria Salassorum (incoeu Aosta), in onor de l'imperador August. In de la città de incoeu resisten anmò i vegg mur roman, l'arch trionfal, el tester e vari port.

Dopo la fin de l'Imperi Roman, l'è passada ai ostrogott, ai longobard e poeu ai burgund, che l'hann portada per la prima voeulta in de l'orbita francesa. Al temp di Franch l'è devegnuda vun di sit per indè che la passava (e la passa) la Via Francigena che la mena de l'Inghilterra fina a Roma. Despoeu de vess partegnuda al Regn d'Italia, l'è passada anmò 'na voeulta al regn de Borgogna. In 'sta manera, la vall l'ha scominciaa a ciappà i caratter de coltura francesa che resisten anca incoeu.

In del 1032 l'è finida in di man di Savoia, e inscì l'è staa fina a l'Unità d'Italia. In del 1861 l'era on circondari de la Provincia de Turin, e l'unega area a conservà la lengua francesa comè lengua ofizial.

Al temp del fascism, gh'è stada ona campagna de italianizazion bella forta, che l'ha portaa a mudà el nomm a tucc i comun. Dopo la fin de la II Guerra Mondial però l'è staa portaa tusscoss a la situazion precedent. La Val d'Aosta, inoltra, l'è stada deciarada region a statutt special, e destaccada del Piemont.

Lenguagg

Per savenn pussee, varda l'articol Dialett valdostan.

In Val d'Aosta el frances l'è lengua ofizial arent a l'italian. El frances l'è semper staa doperaa storegament tant 'me lengua de coltura, e le troeuvom in la gran magioranza di toponem.
La lengua local l'è l'arpitan, che l'è recognossuu 'me lengua regional. In di paes de la Val del Lys a l'è parlaa (semper manch) el walser, ona lengua germanega. In de la bassa vall el s'è spantegaa el piemontes canavesan.