Carboni

Chest artícul al è scrivüü in lumbaart, con la grafia LSI.

Ul carbòni a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 6, de sòlit tetravaleent, minga metàlich e sòlit a temperadüra ambieent.
A l'è l'elemeent de baas de la vida in sü la Tèra, inscí cuma la cugnússum, vist ca tütt i mulécul impurtaant per i sisteem viveent g'ann deent ul carbòni, àsca idrògen, nitrògen, fòsfur, ussígen; nissügn de chii elemeent chí al g'à però l'impurtànza del carbòni. I resún de chèsta impurtanza a vègnenn dal fatt ca ul carbòni a l'è bun de ligàss sü cunt quater àtum, e al pöö mètt in pè strutür cumplicaa, ca fann vegní föra fin a 10 miliun de cumpòost urgànich difereent.

Carbonio

6

C

boro ← carbonio → azoto

Aspèt

Diamant (a mansìna) e grafite (a dèstra)

Linea spettrale

Lìnea spetràla de l'elemènt

Generalità

Nòm, sìmbol, nömer atòmich

carbonio, C, 6

Mìa metài

14 (IVA), 2, p

2 267 k g/m³

0,5 (grafite)
10,0 (diamante)

Configürasiù dei eletrù

Proprietà atomiche

Peso atòmich

12,0 107 u^[1]

Ragio atòmich (calc.)

70 p m

Ragio covalènt

75 pm^[2]

Ragio de van der Waals

170 pm^[2]

Configürasiù dei eletrù

[He2s²2p²

e⁻ per leèl energétich

2, 4

Stàcc de osidasiù

4, 3^[3], 2, 1^[4], 0, −1, −2, −3, −4^[5]

Strütüra cristalìna

ezagonàl

Proprietà fìziche

Stat de la matéria

solido (mìa magnétich)

Pont de füziù

3 773 K (3 499,85 °C)

Pont de ebulisiù

5 100 K (4 827 °C)^[6]

Volüm molàr

× 10^{Modell:Val/delimitnum} m³/mol

Entalpia vapurizasiù

355,8 k J/mol

Calùr de füziù

el süblima

Tensiù de vapùr

0 Pa

Velocità del suono

18 350 m/s a 293,15 K

Otre proprietà

Nömer CAS

Modell:CAS

Eletronegatività

2,55 (scala de Pauling)^[2]

Calùr specìfich

710 J/(kg·K)

Condücibilità elètrica

× 10^{Modell:Val/delimitnum} /m·Ω

Condücibilità tèrmica

129 W/(m·K)

Energia de prìma iunizasiù

1 086,454 kJ/mol^[2]

En. de segónda iunizasiù

2 352,631 kJ/mol^[2]

En. de tèrsa iunizasiù

4 620,471 kJ/mol^[2]

En. de quàrta iunizasiù

6 222,716 kJ/mol^[2]

Energia de quìnta iunizasiù

37 830,648 kJ/mol^[2]

En. de sèsta iunizasiù

47 277,174 kJ/mol^[2]

Izòtop piö stàbii

iso	NA	TD	DM	DE	DP
¹²C	98,89%^[7]	L'è stàbil con 6 neütrù
¹³C	1,11%^[7]	L'è stàbil con 7 neütrù
¹⁴C	tràse	5 570 agn^[7]	β⁻	0,156	¹⁴N

iso: isotopo
NA: bondànsa en natüra
TD: tép de smezamènt
DM: modalità de decadimènt
DE: energia de decadimènt in MeV
DP: prodót del decadimènt

Archivi:Element 6.webm

Carboni atòmich

Ul carbòni al g'à difereent fuurm alòtrup: grafiit, diamaant, fülereen a inn quii püssee cugnussüü; in del 2004 n'è staa descuvèert un ólter. Ga vöör dí ca ul carbòni al pö anca esíst cumè mineraal amòorf, a l'öcc símel a la grafiit, e cumè furma isutròpica de la grafiit, cunt i fujètt ca stann minga vün de suravía a l'ólter ma a inn metüü in tütt i direzziun. La fibra de carbòni la sa utègn slüngaant dii fíber urgànich, de manéra ca i piàn del carbòni sa mètenn in línea cunt la direzziun de la fibra; chèll prucediment chí ga dà una resisténza iguaal a l'azzàl.

Aplicazziun del carbòni

L'aplicazziun püssee impurtànta del carbòni a l'è cumè cumbüstíbil e fuunt de energía, cunt i idrucarbüür: gas natüraal, petròli, sciustra. Chii cumpòost chí a inn anca la fuunt de tütt i plàstich.
Ólter maneer de duperà ul carbòni, in dii sò fuurm, a inn:

l'isòtup carbòni-14, descuvèert ul 27 de febraar del 1940 a l'è duperaa per la datazziun radiuatíva;
la grafiit, mis'ciàda cunt l'argíla, la sa dupéra de fà i min dii làpis;
ul carbòni, insèma cunt ul fèr, a l'è duperaa de fà l'azzàl;
de par lü, al dupérenn de fà i barr de cuntròll in dii reatuur nücleaar;
ul diamaant a l'è duperaa in de l'indüstria, de fà i mulètt e i laam perchè l'è ul mineraal püssee düür in natüra; àsca quèst, al sa dupéra uviameent cumè prea prezziusa e cumè bisgiuu.

Ga vöör dí, a la fin, ca ul fülereen al paar c'al g'à un futüür in de la nanutecnulugía.

Fuunt

Un bèll diamaant.

Ul carbòni, cumè gemò spiegaa, a l'è l'elemeent püssee impurtaant de la vida in sü la Tèra, e l'è preseent in quantità in tütt i strutüür urgànich e biulògich. In del muunt inurgànich, ul carbòni a l'è preseent in d'un muntún de mineràj (tütt i carbunaa) e in de l'anidriit carbònica (CO₂).
I diamaant sa trövenn in d'un quaj giacimeent de un mineraal ciamaa kimberliit, specialmeent in Repüblica Südafricàna, Sibéria, Congo, Australia; la grafit la sa cata in quantità in Mèssich, Rüssia, India, Gruenlàndia.
Ul carbòni al sa furma in dii stèll, cunt un s'ciòcch tra trii partisèj alfa (nücli de éli), in d'un prucèss ciamaa defatt prucèss triplu alfa. Una quaj grígula de carbòni a l'è deent in dii meteuriit, suta la furma de diamaant piscinítt.

Cumpòost

I difereent alòtrup del carbòni.

Ul carbòni al furma, cuma gemò dii de suravía, un muntun de cumpòost (10 miliun).
A catà tra i püssee impurtaant, a g'inn:

idrucarbüür, insèma cunt l'idrògen;
aminuàcit, i munòmer dii pruteín, insèma cunt l'azòot;
àcit grass e lipiit;
cumpòost arumàtich;
èster;
zücar, dùma insèma cunt l'idrògen e l'ussìgen;
àlcul, cunt ussígen e idrògen;
plàstich, dùmà insèma cunt l'idrògen o cunt olter àtum.

Perícul

I cumpòost del carbòni, vist ul nümer, a g'ann un bel puu de difereent azziun tòssich: per esémpi, ul munòssit de carbòni (CO), preseent in dii scàrich dii mutuur a cumbüstiun intèrna, e ul cianüür (CN^{-) a inn tòssich per i mamífer.

I cumpòost cumè i idrucarbüür (per esémpi ul metàn, la benzína, l'acetileen a tàchenn fööch a svèlta, in d'un atmusféra de ussígen.

Ga vöör dí, a la fin, ca anca ul metàn a l'è vün dii gas sèra, e anca püssee puteent de la CO₂ u del vapuur de aqua.}

Isòtup

Ul carbòni al g'à dü isòtup stàbil, dispuníbil in natüra: ul ¹²C (98.89%) e ¹³C (1.11%); ul carbòni-12 a l'è staa ciapaa da la IUPAC cumè baas per la misüra de la màssa atòmica. Ul ¹⁴C a l'è un isòtup radiuatiif, c'al sa dèsfa in, a stèmm, 5.730 ann e al vègn duperaa per datà lègn, fòssil, sítt archeulògich.

Stòria

Ul carbòni (dal latín carbo, c'al vöör dí sciustra) l'è staa, uviameent, vün dii primm elemeent c'inn staa descuveert, in de la preistòria, quand i òmen s'inn curgiüü c'al sa furmàva quand sa gremàva ul lègn.
In de la furma del diamaant a l'è staa cunsideraa da sémper una prea de valuur; ul sò ültim alòtrup, ul fülereen, l'è rivaa dumè in dii ann '80, ma al paar c'al g'à un gran futüür.

Riferiment

↑ (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Eror de sintassi: Eror in l'utilizazzion del marcador <ref>: a l'è stad indicad nissun test per el marcador rsc
↑ Fourier Transform Spectroscopy of the System of CP. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
↑ Fourier Transform Spectroscopy of the Electronic Transition of the Jet-Cooled CCI Free Radical. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
↑ Carbon: Binary compounds. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
↑ (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon, Phase change data
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Vohler, cap. 1.

[1] (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon

[rsc-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 ^2,6 ^2,7 ^2,8 Eror de sintassi: Eror in l'utilizazzion del marcador <ref>: a l'è stad indicad nissun test per el marcador rsc

[3] Fourier Transform Spectroscopy of the System of CP. URL consultad in data 6 dicembre 2007.

[4] Fourier Transform Spectroscopy of the Electronic Transition of the Jet-Cooled CCI Free Radical. URL consultad in data 6 dicembre 2007.

[5] Carbon: Binary compounds. URL consultad in data 6 dicembre 2007.

[6] (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon, Phase change data

[voh1-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Vohler, cap. 1.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]