Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Pus'ciavin l'è una variant del lumbard parlada in de la Val Pus'ciav in del Cantun Grisun, in Svizzera. El pò vess cunsideraa una variant cunservativa del Valtelines.

Trat carateristigh speciai de la parlada pusc'ciavina Modifega

 
«Poschiavo, grossa terra dei Grigioni, per due terzi della diocesi comasca, parla in generale come a Tirano, ma usa molte voci proprie.»
(Pietro Monti, Vocabolario dei dialetti della città e diocesi di Como, 1843, pag. XXII)
  • Spustament de la "e atoniga" (dopo "r") a la finn de parola:
    • alter => altru
    • quater => quatru
    • teater => teatru
    • pader =>
    • semper => sempri
  • Plüral de dona cun "li -i" (cumpagn del furlan "li -is", ma cun la crudada de la "s" in fin de parola):
    • i rob => li robi
    • i ungg => li ungli
    • i und => li undi
  • Mantegniment de pl, fl, bl, e di völt, anca cl:
    • => plü
    • fiüm=> flüm
    • biava => blava
    • ciamà => clamà (ma ciav => ciav)
  • El participi passaa e in general el grüp latin -ATU el finiss in -uu:
    • mercaa => marcuu
  • Presenza del grüp gl:
    • fiö => figliöl
    • majà => maglià

Bégna dì anca che miga tüta la Val Pus'ciav la parla propi cumpagn: al dialet de Pus'ciav l'è plü cunservativ da quel di paes de Brüs e Cunculugn, che i sa svisinan amò da plü ai altri dialet valtulines. Tra l'altru, anca a Pus'ciav al gh'è ’na quai diferenza tra cume c'al parla i prutestant (plü inuvativ) e i catoligh (plü cunservativ).

I verb Modifega

Verb ess Modifega

  • Indicativ present: mì sém, tì t'és, lü l'é, nualtri sém, valtri sév, lur gli énn.
  • Indicativ imperfet: mì sèri, tì t'èras, lü l'èra, nualtri sèrum, valtri sèruv, lur gli èran.
  • Indicativ fütür: mì saréi, tì ta saràs, lü al sarà, nualtri sarém, valtri sarév, lur saran.
  • Cungiüntiv present: ca mì sia, ca tì ta sias, ca lü al sia, ca nualtri sìuma, ca valtri sìuv, ca lur i sian.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì füssi, ca tì ta füssas, ca lü al füss, ca nualtri füssum, ca valtri füssuv, ca lur i füssan.
  • Cundiziunal present: mì saròi, tì ta saròas, lü al saròv, nualtri saròum, valtri saròuv, lur i saròan.
  • Infinii present: éssa.
  • Participi passaa: stait.

Verb gavè Modifega

  • Indicativ present: mì gh'éi/gh'ii, tì ta gh'as, lü al g'ha, nualtri gh'am, valtri gh'év, lur i g'han.
  • Indicativ imperfet: mì gh'éa, tì ta gh'éas, lü al gh'éa, nualtri gh'éum, valtri gh'éuv, lur i gh'éan.
  • Indicativ fütür: mì gh'aréi, tì ta gh'aràs, lü al gh'arà, nualtri gh'arém, valtri gh'arév, lur i gh'aran.
  • Cungiüntiv present: ca mì gh'abia, ca tì ta gh'abias, ca lü al gh'abia, ca nualtri gh'àbiuma/gh'aium, ca valtri gh'abiuv, ca lur i gh'abian.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì gh'éssi, ca tì ta gh'éssas, ca lü al gh'éss, ca nualtri gh'éssum, ca valtri gh'éssuv, ca lur i gh'éssan.
  • Cundiziunal present: mì gh'aròi, tì ta gh'aròas, lü al gh'aròv, nualtri gh'aròum. valtri gh'aròuv, lur i gh'aròan.
  • Infinii present: (gh')avé.
  • Participi passaa: avü/giü.

Verb ì (andare)

  • Indicativ present: mì vag, tì ta vas, lü ’l va, nualtri vam, valtri gef, lur i van.
  • Indicativ imperfet: mì géi, tì ta géas, lü ’l géa, nualtri géum, valtri géuv, lur i géan.
  • Indicativ fütür: mì giaréi, tì ta giaràs, lü ’l giarà, nualtri giaràm, valtri giaréf, lur i giaran.
  • Cungiüntiv present: ca mì vaja, ca tì ta vajas, ca lü ’l vaja, ca nualtri vajuma, ca valtri vajuf, ca lur i vajan.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì géssi, ca tì ta géssas, ca lü 'l géss, ca nualtri géssum, ca valtri géssuf, ca lur i géssan.
  • Cundiziunal present: mì giaròi, tì ta giaròas, lü ’l giaròv, nualtri giaròum. valtri giaròuf, lur i giaròan.
  • Infinii present: ì.
  • Participi passaa: ü.

I cuniügaziun Modifega

  • Indicativ present: mì ciami, tì ta ciamas, lü al ciama, nualtri ciamum, valtri ciamav/ciamév, lur i ciaman.
  • Indicativ imperfet: mì ciamavi/ciamèi, tì ta ciamavas, lü al ciamava, nualtri ciamavum/ciamèum, valtri ciamavuv/ciamèuv, lur i ciamavan/ciamèan.
  • Indicativ fütür: mì ciamarèi/ciamarì, tì ta ciamaras, lü al ciamarà, nualtri ciamaram, valtri ciamarév, lur i ciamaran.
  • Cungiüntiv present: ca mì ciamia, ca tì ta ciamias, ca lü al ciamia, ca nualtri ciamìuma, ca valtri ciamiuv, ca lur i ciamian.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì ciamassi/ciamèssi, ca tì ta ciamassas/ciamèssas, ca lü al ciamass/ciamèss, ca nualtri ciamassum/ciamèssum, ca valtri ciamassuv/ciamèssuv, ca lur i ciamassan/ciamèssan.
  • Cundiziunal present: mì ciamaròi, tì ta ciamaròas, lü al ciamaròv, nualtri ciamaròum, valtri ciamaròuv, lur i ciamaròan.
  • Infinii present: ciamà.
  • Participi passaa: ciamaa/ciamuu.

II cuniügaziun Modifega

  • Indicativ present: mì védi, tì ta védas, lü al véd, nualtri védum, valtri vedév, lur i védan.
  • Indicativ imperfet: mì vedéi, tì ta vedéas, lü al vedéa, nualtri vedéum, valtri vedéuv, lur i vedéan.
  • Indicativ fütür: mì vedarèi, tì ta vedaras, lü al vedarà, nüm vedaram, valtri vedarév, lur i vedaran.
  • Cungiüntiv present: ca mì védia, ca tì ta védias, ca lü al védia, ca nualtri vedìuma, ca valtri vedìuv, ca lur i védian.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì vedessi, ca tì ta vedessas, ca lü al vedess, ca nualtri vedessum, ca valtri vedessuv, ca lur i vedessan.
  • Cundiziunal present: mì vedaròi, tì ta vedaròas, lü al vedaròv, nualtri vedaròum, valtri vedaròuv, lur i vedaròan.
  • Infinii present: vedé.
  • Participi passaa: vedü.

III cuniügaziun Modifega

  • Indicativ present: mì véndi, tì ta véndas, lü al vénd, nualtri véndum, valtri vendév, lur i vénden.
  • Indicativ imperfet: mì vendéi, tì ta vendéas, lü ’l vendéa, nualtri vendéum, valtri vendéuv, lur i vendéan.
  • Indicativ fütür: mì vendaréi, tì ta venderas, lü al vendarà, nualtri vendarém, valtri vendarév, lur i vendaran.
  • Cungiüntiv present: ca mì véndia, ca tì ta vendias, ca lü al vendia, ca nualtri vendiuma, ca valtri vendiuv, ca lur i vendian.
  • Cungiüntiv imperfet: ca mì vendessi, ca tì ta vendessas, ca lü al vendess, ca nualtri vendessum, ca valtri vendessuv, ca lur i vendessan.
  • Cundiziunal present: mì vendaròi, tì ta vendaròas, lü al vendaròv, nualtri vendaròum, valtri vendaròuv, lur i vendaròan.
  • Infinii present: vénda.
  • Participi passaa: vendü.

IV cuniügaziun Modifega

  • Indicativ present:
  • Indicativ imperfet:
  • Indicativ fütür:
  • Cungiüntiv present:
  • Cungiüntiv imperfet:
  • Cundiziunal present:
  • Infinii present:
  • Participi passaa:

Esempi de dialet Modifega

I mes de l'an Modifega

Pus'ciav Brüs Cunculugn
gené gené genee/sgenee
fevré febré febree/fevree
marz marz marz
avril abril bril
magg magg magg
giügn giügn giügn
lügl lügl lügl
agost óst agust
sutembar setembri setembri
uciuar/otuvar utubri utubri
nuembar nuembri nuembri
desembar desembri decembri

La parabula del Fijòl Trasun Modifega

Un certu om al gh'ha agiüü doi figliöl.
Al plü giuvan al diss cun sé padri: “Pà, damm la part da roba chi ma toca!”. E lü al gh'ha spartü la roba tra da lur.
E d'ilò a pöch dì, dopu ca l'ha ramù scià tücc sei laur, al figliòl plü giuan al töl sü e 'l và in galia da luntan e ilò al maglià tüt al fait sé in barachi.
E dopu ca l'ha cunsümù tüt, in quel paes l'é vügnü ’na gran caristia e l'ha cuminciù a ga mancà chel ch'i fa da büsögn.
E le ü da ün da quel paes ca 'l l'ha mandù a munt a ì a past cui cion.
E 'l gh'arof agiü vöglia da sa fà 'l ventru da li garuli ch'i magliean i cion, e nügün chi ga 'n déa.
Ma dopu ca 'l ga pensà sü, al dis: "Quanc lavurent in cà da mè pàd i gh'han pan abot, e mì chilò crapi da fam!
Ma mì ma tirii fòra da 'sta miseria e giarèi da mè pà e ga disarei: Pà, i fait un pecuu cuntra 'l Ciel e cuntra vò;
Uramai sem brica degn d'essa ciamuu voss figliol, tratem cumè ün da vös'cc lavurent".
E 'l sé levù sü e le ü da sé pà. E intant ca l'era amò luntan, sé pà 'l la vüdü ben, e 'l ga agiü cumpassion e 'l ghé curü incuntra e 'l ga mütü i brasc al col e 'l l'ha basu sü.
E 'l figliol al ga dis: "Pà, hi fait un pecuu cuntra 'l Ciel e cuntra da vò; uramai sem brica degn d'essa ciamuu voss figliol".
Ma 'l pà 'l diss cun sei servitur: "Tuleg scià la plü bèla vistimenta e metégala sü, metégh int l'anel e metégh sü li calzi e li scarpi;
E mené scià 'l védèl ingrassuu e fél fó, e mangiem e feman un past.
Ca 'stu mè matèl l'era mort e l'è risüscituu; l'era pers e l'è stait truvuu". E gli han cuminciuu a fà 'l past.
Ma 'l figliol plü vecc l'era fora par i teren e, in del turnà indrö, la süntü a sunà e a balà.
E 'l ciamà ün di famegl e 'l ga dumànda chi c'al füdess 'sta roba.
E quest al ga respond: "L'è vügnüü té fradel, veh, e té pà l'ha cupuu 'l vedel grass, parchì l'è turnuu amò a cà san".
E lü 'l ciàpa la futa e 'l vulea brica ì da int. Donca 'l ven fó sé pà e 'l cumincia a 'l pregà.
Ma 'l ga respond e 'l ga dis a sé pà: "Mì l'è già da tancc an ca va servissi, e hi mai mancuu da fà quel ca m'ev cumanduu, e mai ca m'essuv dait un anzol da 'l goda cun mi soci;
Ma da ca l'è vügnüü 'stu voss figliol, ca l'ha magliuu fo tütt culi scuterlasci, ev cupuu par lü 'l vedel grass".
Ma 'l pà 'l ga diss: "Figliol, tì t'es sempri mè, e sa gh'hi vargota l'è tüt té;
L'era ben da giüsta da sa la goda e da fà festa, parchì té fradel l'era mort e l'è risüscituu, l'era pers e l'è stait truvuu".
(Pietro Monti, Vocabolario dei dialetti della città e diocesi di Como, 1841, pag. 414-415)

Una nuvela del Bucasc Modifega

 
Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 632

Disi donch ca nel temp dal prim re da Cipri, dopu la cunquista faita da la Tera Santa da Gottifrè di Buglione, l'è sücess ca 'na nobil sciura da Guascogna l'è ida cumè pelegrina al Sepulcru e, turnand indree, l'è rivada a Cipri, indond l'è staita vilanament maltratada da quai umasc scelerat; par al qual motiv la s'è lamentada senza truvà cunsulazion e l'ha pensaa da ì dal re a fà riciam; ma vargün al gh'ha dit ca sa perdaruv la fadiga, parchè lü l'era d'üna natüra inscì debula e ca 'l gh'eva inscì tant poch vigur ca, miga noma 'l vendicass miga cun giüstizia gl'insült d'oltri, ma ca anzi al na tulerava d'infinii fait a lü stess cun viltà vitüperevula; a tant ca chichissia ch'i gh'eva quai rabi, al li sfugava cun ga 'n fà üna part sort. Sentend quest la sciura, e disperada da püdé sa vendicà, la s'è pruposta par ün poo dà cunsulazion al sò dispiasé da vulé morda la miseria da quel re; e, ida piangend davant da lü, l'ha dit: "Sciur miu, mì veni miga in tua presenza par vendeta ca speitia da l'ingiüria chi m'è staita faita ma, in sudisfazion da quela, ta preghi ca tì tu m'insegnass cumè ca tì sofras quili li quali senti ca li ta sian faiti, par ca imparand da tì possia pazientement cumpurtà la mia; la qual, Diu al la sa, se püdessi al fà, vülentera ta darovi, sicume ca tu sas fà inscì ben a li purtà".
Al re, stait fin ilura indulent e pigru, cumè ca 'l sa risvegliass dal soin, cumenzaud da l'ingiüria faita a questa sciura, ca l'ha pö vendicaa crüdelment, l'è diventaa persecutur rigidissim d'ugnün ca, cuntra l'unur da sua curuna, l'ess cumess chichissia roba d'ilura in avant.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, pag. 632-633

Una favula in del dialet de Brüs (al brüsasch) Modifega

Un leun e un urs i evan mazzuu inzem un cavriulet e i cumbatevan pö tra da lur e i s'eran dait tancc colp ca par trop cumbat i s'eran sassinäi e i stavan dastes a tera. Una golp chi passava par cas, a 'j vedé dastes e 'l cavriulet in mezz a lur, l'è andaita in mezz a lur e al ga la rubà e l'è fugida cun lü. A vedé quest e miga pudé la seguité i han dit: “Nualtri ma sem fadigäi par la golp!”
La favula la ma inzina ca sa doi litigant i s'acordan miga, al na god al terz.

(Johann Michael von Wergenstein, Der Dialekt des Poschiavotals, 1905, pag. 73)

Pruverbi Modifega

  • Furtünada chela matela chi nass alegra, buna e bela.
  • La buna fema l'è 'n tesor in una , e furtünuu l'om chi la sa truva.
  • Par cumparì, begna sufrì.
  • Om pelus, om virtüus; fema pelusa, fema schifusa.
  • Chi da giuvan ciapa 'n vizzi, al tend sempri a quel ufizzi.
  • Chi prest indenta, prest sa imparenta.
  • La giuventü la cred da sgulà, ma par sgulà al ga vol gli ali.
  • Bel in fassa, brüt in plazza.
  • Par la barba grisina al ga vol spess süch da cantina.
  • La mort la guarda in facia nügün: incö a mì, duman a tì.
  • A vignì vegg, sa guadagna gnent.
  • Buna tera, buna spusa, i portan ben a grusa.
  • La separazion la spingg vers l'ünion.
  • L'é trista e malcapitada quela chi viv cun la söira e la cünada.
  • Chi sa marida diventa ava, chi nu sa marida diventa vespa.
  • L'om l'é la testa da la famiglia e la fema l'é al col chi la fa girà par ogni quisquilia.
  • Cur ca la pensum cumpagn, gh'ii sempri reson mi; cur ca 'l gh'è divergenzi, la gh'ha reson lei.
  • Li famigli li sa fan e li sa dìsfan.
  • Aqua, dieta e amur i guarissan i dulur.
  • L'anemia sa la cumbat sül tavul.
  • Al palsament al rend pacifich; al lavurà al fa cuntent.
  • L'é mej gavé rot 'na gamba, chi la testa stramba.
  • Chi cerca noma da sa divertì al sa cava la fossa in pöch dì.
  • Al veterinari al cüra 'l bestiàm, al dutur al mazza i cristian.
  • Al lait di vegìn l’é 'l bon vin.
  • Al ris al tegn intant ca sa 'l dis.
  • La fam l’é 'l migliur cögh.
  • In temp da carestia al sa marida tüta la purcaria.
  • Chi mangia in pé, mangia par tre.
  • In dal mes da gené al gela via i .
  • Al temp da li nev, sa to poss, mangia e bev!
  • Cun gnent sa fa gnent.
  • La tropa abundanza la fa perda la creanza.
  • Cu la brama da l'opülenza al ven sufuguu anca la vus da la cuscienza.
  • L'é piü dificil pagà i debit chi diminüì li spesi.
  • Al sciur anca a l'infern al tróva la scagna bela e prunta.
  • Da l'altra part sa töl dré gnent.

paesidivaltellina.it

Vus curelaa Modifega

Bibliugrafia Modifega

  1. Der Dialekt des Poschiavotals : (Poschiavo - Brusio - Campocologno) / Johann Michael. - S.l. : s.n., 1905 (Halle a.d.S. : Ehrhardt Karras).
  2. Vocabolario dei dialetti della città e diocesi di Como : Con esempi e riscontri di lingue antiche e moderne / di Pietro Monti. - Milano : dalla Società Tipografica de' Classici Italiani, 1845
  3. Biondelli: saggio sui dialetti gallo italici
  4. LSI - Lessico dialettale della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Bellinzona 2004.
  5. VSI - Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Lugano / Bellinzona 1952.

Ligam de föra Modifega