Puter

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

L'Engadinées Vòlt, u Putér (cunt l'azéent in sü la segunda silaba) a l'è 'n dialèt Returumàn chë'l vegn druáa int 'l Cantún Sgüissër di Grisgiun int l'Engadina Volta intra 'l Pass dë'l Malögia e Cinuos-chel (e anca a Bergün).

Urigin

L'Engadinées Vòlt a l'è 'na variant dë'l Ladin. Ël Termin Ladin, int 'l territòri Sgüissër, 'l definiss i variant Returuman parláa int l'Engadina e int la Val Müstair. Insèm' al Puter, anch ël Vallader e 'l Jauer (Val Müstéer), fàn párt dë'l Ladin; ël Jauer, a difarensa dë'l Putér e dë'l Valladér, una lengua scríta 'l ghê l'ha nò. Bögna anca dì chë'l Ladin dë la Sgüissëra, malgráa 'l num, a l'è béen difaréent dë'l Ladin parláa int 'l Südtirol.

Ël Tèst literari püssée vèg' scriüü in Returuman a l'è la "Chanzun da la guerra dalg Chiastè d'Müs" dë'l 1527, scriüü in Putér dë'l Gian Travers dë Zuoz. Anca 'l prím libër stampáa 'l vegn dë l'Engadina Volta: int 'l 1552 l'è gnüü föra un libër dë Catechism Prutestant e pö int'l 1560 'l Nöf Testaméent. Tüc' e düü hin stáa vultáa in Returuman dël Jachiam Bifrun dë Samedan.

Scritüra e Parnunsia

Iscrissiun in sü la fassada d'una cà a Samedan, che, vultaa in Lumbard, e chinschi 'l gh'e ben poch de traspòn, el vör dì: L'Üman sens'Amur l'è cuma 'n praa sensa fiur

Malgráa i tanc' adatassiun chë la scritüra Voltengadininesa l'ha sustegnüü travers i secuj, la medèma l'ha mantegnüü fin al didincö anca di carateristegh andegh, chë fàn sí chë la sua parnunsia la sía püssée düra dë cunpréend dë quèla di òltër quatër parlád Returuman (Valladér, Sutsilvan, Sursilvan, e Surmiran). Dë marcá, për esempi, l'è la cunbinassiun di letër -aun chë la vegn parnunsiáa èn/ën dënans na consunant, e persin èm/ëm dënans 'na vucal u a la fin dë 'na paròla. Ël num dë lögh Returuman "Silvaplauna" (Tudéesch e Talian "Silvaplana") 'l vegn parnunsiáa për l'apünt "Silvaplèma" (u "Silvaplëma").

Lengua sculastega

Già chë 'l Putér, inscí 'ma tüc' i cinch idioma Returuman, a l'è minga numà un dialèt parláa, ma, al cuntrari, una lengua scriüda cunt una gramatega e una scritüra ben prezis, ël vegn druáa anca cuma lengua sculastega, ciuè cuma lengua primaria d'insegnaméent int i scör Engadinées. Int i scör elementar di chi cumün chí, 'l Putér a l'è la lengua d'insegnméent: Sils im Engadin/Segl, Silvaplana, Celerina, Bever, La Punt-Chamues-ch, Madulain, Zuoz e S-chanf.
El Putér l'è vöna di lengh d'insegnaméent insèm' al Tudéesch in chi cumün chí: Pontresina e Samedan. St. Moritz e Bergün gh'hàn tüc' e düü una scöra dë Lengua Tudéesca indua 'l Putér a l'è la príma lengua furesta. Anch in Champfèr, una frassiun dë St. Moritz, 'l gh'è 'na scöra elementara chë la dröa 'l Putér cuma lengua primaria d'insegnaméent.

Esempi Lenguistegh

E për finì, un test vultáa in Putér, Rumantsch Grischun, Insübregh, Talian e Tudéesch.

Putér

La vuolp d'eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots".

Rumantsch Grischun

La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".

Insübregh

La gulp l'era 'ncamò na völta famáda. Quand chë l'ha vedüü in sü 'n pin un scurbàt chë 'l tegnía 'n toch furmáj int 'l so bèch. Quèl 'l më güstaría a mí, a l'ha pensáa, e l'ha dí al Scurbàt: "Che bèl chë të séet tí! Se 'l tò cant a l'è inscí bèl cuma la tua parensa, alura të séet tí 'l pü bèl üsèl dë tüc'".

Talian

La volpe era ancora una volta affamata. Quando vide su un pino un corvo che teneva un pezzo di formaggio nel becco. Quello mi piacerebbe a me, pensò, e disse al corvo: "Che bello che sei! Se il tuo canto è cosí bello quanto la tua apparenza allora sei tu l'uccello più bello di tutti"

Tudesch

Der Fuchs war wieder einmal hungrig. Da sah er auf einer Tanne einen Raben, der ein Stück Käse in seinem Schnabel hielt. Das würde mir schmecken, dachte er, und rief dem Raben zu: "Wie schön du bist! Wenn dein Gesang ebenso schön ist wie dein Aussehen, dann bist du der schönste von allen Vögeln".

El Padernoster in Puter

Bap nos, tü chi est in tschêl!
Santificho vegna tieu nom!
Tieu reginam vegna tiers nus!
Tia voglia dvainta in terra scu in tschêl! Nos paun d'iminchadi do a nus oz!
E parduna'ns noss dbits,
scu cha eir nus pardunains a noss debitaduors!
E nun ans mer in appruvamaint,
ma spendra'ns dal mel!
Perche tieu es il reginam e la pussaunza e la glüergia in etern, amen.

Esempi de dialet del Votcent

La parabula del Fiö Trasun

Ün hom havaiva duos filgs.
Et il juven d'els dschet al bab: "Bab! Dom la part della facolted ch'im po tucher!" et il dividet ad els la facolted.
Pochs dis zieva, haviand il filg juven accolt tuot insemel, giet in paiais dalönsch, e disfet lô tuot li sieu, vivand schlaschedamang.
Ma haviand et tasató il tuot, rivet üna granda fam in quel paiais, et el comanzet a sufrir maungel.
Giet dimena a s'iffiner tier ün contadin da quella contreda, il quel il tramatet sün sia campagna a parchirar ils porcs.
El bramaiva d'implir sieu vainter con pastrülg chials porcs maglaiven, ma ingün nu 'l daiva.
Giand dimena in sé dschet: "Taunts mercenaris in chesa da mieu bab haun paun in abondanza, ma eau peresch d'fam!
Eau völg partir e ir tiers mieus bab, e dscharò: Bab, eau he pchió conter il Cel et avaunt te!
Ne sum pü deng d'esser nomnó tieu filg; trattam sco ün da tieus mercenaris!"
El partit et gnit tiers sieus bab. Siand aunchia dalönsch, il vezet sieu bab, as compassionand, currit ad el brancher et bütscher.
Co dschet il filg ad el: "Bab, eau he pchió conter il Cel et avaunt te, ne sum pü deng d'esser nomnó tieu filg".
Ma il bab dschet a sieus famalgs: "Aporté il pü bel vestimaint, et vestìl et dél ün ané in sieu maun e scharpas in sieus peis!
Mné tiers ün vdé ingraschó, mazzél e stain legers.
Perché quist mieu filg eira mort ed ais returnó in vitta, el eira pers ed ais rechiattó". Uschè comanzetten els a ster legers.
Ma ilg filg seniur eira als campagna. Retornand vicin a la chesa, udit el il chaunt et l'allegia.
E clamand ün dels famalgs s'informet el: "che que saia?"
Tel respondent ad el: "Tieu frer ais returnó, e tieu bab ho mazzó ün vdé ingraschó, perché el l'ho arfschieù darchio san.
Ma el s'adiret e nun vulaiv intrer. Ma il bab giet our e l'exhortet.
Ma el respondet dschand al bab: "Vhé! Taunt anns at serveau, e mé nun he trasgredieu tieu command, et a mi nun hest me dó un buoch, per ster leger con mieus amis.
Ma, siand returnó quist tieu filg, chi consümet tia facolted con pitaunas, schi l'est mazzó il vdé ingraschó".
Ma il bab dschet: "Filg! Tü es saimper con mé e tuet que cheau possed, ais tieu".
As convain da s'allegrer e da festager, siand chia quist tieu frer eira mort ed ais returnó in vitta, el eira pers ed ais rechiattó".
Die Landessprachen des Schweiz, pag. 356-357

Una nuvela del Bucasc (dialet de Samedan)

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 709

Eau di dunque, cha nels temps del prüm raig da Cypria, zieva fatta la conquista della Terria Senchia tres Goffred da Buglion, scuntret que cha üna duona nöbla da Gascogna pellegrinaiva alla Senchia Fossa, dinuonder turnand, en Cypria arrivada, ella füt d'alchüns umauns scelerats virgugnuossamaing meltratteda. Dal che ella, sainza alchüna consolaziun s'indolaiva, e s'impissaiva dad ir a plaundscher al raig; ma que ella füt dit per alchün cha la fadìa füss persa, perchè quel eira d'uschè marscha vita e uschè poch da bain cha, nun ch'el avess fatt giüstia vendetta per tüerts dad oters, anzi ch'el eir infinits tels fatts ad el stess suffriva cun virgugnuosa indolenza. Taunt inavaunt cha ognün chia avaiva alchüna rabgia, laschaiva our quella cun fer dad el spredsch e sdegn. La quela chosa udind duonna, sainza spraunza della vendetta, tiers alchüna consolaziun da sia creschantüm, as proponit da volair morder la miserablezza del dit raig; e giet plaundschaund avaunt el e dschett: "Signur mieu, eau nun vegn in tia preschenscha per vendetta, ch'eau spett della injuria a me steda fatta, ma in statisfacziun da quella, ta rov eau cha tü am muossast sco tü soffrast quellas ch'eau saint ch'ellas sun fattas a te, acciò ch'eau, da te imprendand, possa pazientamaing cumporter la mia; la quela, Dieu so que sch'eau que podess fer, eau dess gugiend a te, siand tü las sest porter uschè bain".
Il raig, infin allura sto uschè plaun et indolaint, sco sch'el as svalgess dal sön, principiand dalla injuria fatta a quista duonna, la quela el düramaing chastiaiva, dvantet d'uoss invia il pü rigorus persecutur d'ogniün, chi commetaiva qualche chosa cunter sia curuna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 709