Fröt

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

En botànica, el fröt (anca früt in Lumbard ucidental) l'è l'ovàre fecondàt de le piànte de fiùr (Magnoliophyta). La parét del ovàre la se 'ngròsa e la se trasfùrma 'ndèla parét del fröt ciamàda perecàrpe, che 'l g'ha la funsiù de protèger la somésa. Endèle gymnospermae e 'ndèle piànte che fa mìa fiùr, gh'è mìa dei fröcc véri, aisebé che a sèrte strütüre de reprodusiù compàgn de le pìgne dei pì, de sòlit se le ciàpe per fröcc.

Divèrse piànte le vé cultiàde perchè le da dei fröcc che i è bù de maià; a chèsti fröcc se ghe dà 'l nòm coletìf de fröta.

El fröt l'è, ensèma col fiùr, el rezültàt de l'adatamènt che g'ha cuntribüìt al söcès evolütif de le angiospermae. Isé come i fiùr i g'ha la particularità de tìra i 'nsècc per fà che i traspórtes el pòlen, apò a divèrsi fröcc i sérca de tirà i anemài perchè i pórtes atùren la somésa. Quan che 'na bès•cia la màia 'n fröt, divèrsi dei granì de somésa che chèsto 'l g'ha dét i percór l'aparàt de digestiù de l'anemàl sènsa patéser dei dagn, e dòpo, condèn bris de fürtüna i bùrla zó 'ndèn pòsto che 'l se adàta bé per turnà a bötà. Adognimòdo, mìa töcc i fröcc i g'ha de éser maiàcc per fas minà atùren. Dei óter, compàgn dei càrdi, i vé portàcc en gir del pél dei anemài endóche i se tàca. Dei óter i fùrma de le strütüre a fùrma de àla perchè isé i vé tracc atùren del vènt, compàgn dei fröcc del òpol e del fràsen. La varietà de tìpi de fröcc che le g'ha svelöpàt le angiospèrme dré a la sò evulusiù la g'ha pirmitìt de colonizà töcc i habitat pusìbii de la tèra.

Funsiù del fröt

El fröt col sò ciclo de reprodusiù

El fröt el g'ha dò funsiù che 'l svòlge giöna dré a l'ótra entàt che 'l se svelöpa. la prìma l'è de protèger i granì de somésa 'ntàt che i se fùrma, cùtra le aversità del tép e cùtra i anemài (el fröt zèrp el tìra mìa le bès•cie). La segónda funsiù la vé svulgìda quan che i granì de somésa che 'l g'ha dét i rìa a la fì del sò svelöp e i è a sègn de véser sparnegàcc atùren. El fröt l'aidia alùra a fa nà 'n gìr la somésa, e chèsto 'l fà crèser la pusibilità de riprodusiù de la spéce. Chèsto sparnegamènt el vé fat en maniéra diferènta a segónt de la spéce e del tipo de fröt:

• co la colaborasiù de i anemài per i fröcc en generàl culuràcc, dóls (de madür) o pié de nütrimèncc (castègna),
• co la colaborasiù del vènt per i fröcc che g'ha 'n paracadute (achéni de sigória) o de 'na àla (sàmara del òpol o del fràsen),
• co la colaborasiù de l'àiva per i fröcc che galègia (nus de coco).

Formasiù dei fröcc

Strütüra de 'na drüpa tìpica, el pèrsec, endóche se èt el fröt e la somésa (la àlma)

.

El fröt el se fùrma a pèàrter del fiùr che 'l vé 'mpolenàt:

La furmasiù del fröt l'è rezültàt de la trasformasiù del pestél dòpo de la fecondasiù, o ale ólte sènsa fecondasiù (se pàrla alùra de partenocarpìa). Piö de precìs l'è la parét del l'ovàre (part del pestél che la té dét l'òvulo) che la diènta la parét del fröt, ciamàda perecàrpe, che sta töt entùren ai grà de somésa. L'epidèrmide estèrna de chèsta parét la diènta l'epicàrpe, el parenchìma el diènta el mesocàrpe, e l'epidèrmide intèrna, la diènta l'endocàrpe. A segónt de le trasformasiù de chèsta parét, vé fò i tipi de fröcc discriìcc che sóta.

En sèrte situasiù el fröt el pöl vìga 'n urìgin piö cumplicàda e rezültà de:

• la trasformasiù de 'na quac ótra part del fiùr, suratöt el resetàcol fiuràl. Se pàrla alùra de fröt fals. L'ezèmpe piö tìpic l'è 'l póm o la maöla.
• la trasformasiù de divèrsi fiùr de 'na enfiurescènsa. Per ezèmpe 'l mur (Morus), la móra (Rubus), e l'ànanas.

Del fiùr al fröt

• La trasformasiù de 'n pondór:

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Le parcc del fiùr dòpo la fecondasiù

I pétali del fiùr i g'ha 'na zòna de "abscisiù" 'ndóche i se tàca a la strütüra del fiùr e i se destàca a la svèlta del fiùr dòpo che gh'è stat la fecondasiù dópia. Al contràre i sépali de spès i rèsta tacàcc al fröt per töt el sò svelöp, come per ezèmpe endèl Physalis alkekengi, endóche 'l càles el vé ciamàt adcrescente perchè 'l rèsta 'nfìna a la madürasiù del fröt e 'l se trasfùrma 'nfìna a furmà strütüra enfiàda töt entùren al fröt stès.

El peregóne el pöl dientà carnùs compàgn che 'ndèi mur (Morus) endóche, de fat, el costetöés la pàrt bùna de maiù del fröt. I stam i smarsés a la svèlta e i cröda, aisebé che i pödes rezìster en pó de piö o 'n pó de méno tacàcc al fröt a segónda de la spéce. El tübo fiuràl o el resetàcol i pöl dientà carnùs compàgn de chèi de divèrse rosaceae (póm, pér, maöla).

Apò a le bràtee àle ólte le pöl dientà part del fröt compàgn che 'ndèla giànda de la rùer o de la nösöla. O sedenò pöl véser ciapàcc dét apò a i ramilì de la 'nfiurescènsa compàgn che 'ndèla (Hovenia dulcis), o 'l gambì compàgn che 'ndèl fröt del cajú (Anacardium occidentale).

Quan che l'ovàre l'è sùpero de sòlit l'è lü che 'l partècipa de sul a la formasiù del fröt. Envéce, quan che l'ovàre l'è ìnfero, de sòlit gh'è apò a dele ótre strütüre che partècipa. Endèi fröcc che vé de 'n ovàre ìnfero, la part extracarpelàr la ciàpa 'l nòm de clamidocàrpo. Endèn divèrse spéci, dele ótre parcc del fiùr o de la 'nfiurescènsa le se asòcia al ginecèo per fa nì fò 'l fröt..

Varda anca

• 'na lista dei fröt