Gramàtica bergamàsca

Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt.

Ol bergamàsch l'è ü dialèt che l'è parlàt a Bèrghem e in de la sò pruìnsa; insèma a 'l bressà e a 'l cremàsch, a 'l fa part di dialècc orientài de 'l lombard. Al sò interèn, ach s'i gh'è di pìcole diferènse in tra i zòne, ol sistéma d'la gramàtica, la fonética, ol vocabolare i è compagn.

Vedrina

Chèst articol ché l'è en la Vedrina de la Wikipedia

Fonética

IPA	Descrissiù	Esèmpe
i	Anteriùr seràda mìa srotondàda	sich /sik/
e	Anteriùr semi-seràda mia srotondàda	sét /set/
ɛ	Anteriùr semi-deèrta mìa srotondàda	sèch /sɛk/
a	Anteriùr deèrta mìa srotondàda	sach /sak/
o	Posteriùr semi-seràda srotondàda	sót /sot/
ɔ	Posteriùr semi-deèrta srotondàda	sòch /sɔk/
ø	Anteriùr semi-seràda srotondàda	sö /sø/
y	Anteriùr seràda srotondàda	mür /myr/
u	Posteriùr seràda srotondàda	pura /pura/

Ortograféa

Per saìn de piö, àrda i artìcoi Ortograféa del Dücat e Stòria de l'ortograféa lombarda.

Al dé de 'ncö la piö dovrada l'è chèla del Dücàt de Piassa Püntida^[1] (che l' organìsa ach di còrs de dialèt^[2]). In del passàt però a n'è stàcia dovràda piö d'öna da i dièrs aütùr, e 'ncö gh'è ach la possibilità de dovrà öna di grafée pensade per tüt ol lombard.

Artìcoi e preposissiù

In del bergamàsch gh'è du gèner (maschìl e femnìl) e du nömer (singolàr e plüràl).

Artìcoi determinatìv

Maschìl sing.: ol

'l (denàcc a consonàncc, dòpo i vocài, mia obligatòre),

l' (denàcc a vocàl, ma 'l sarèss piö giöst 'l),

o' (denàcc a s surda piö consonànt)

esèmpe: ol liù, ciapà 'l gat, l'öcc, o' ströcc

Femnìl sing.: la

l' (denàcc a vocàl)

esèmpe: la s-cèta, l'orègia

Plüràl f. e m.: i

esèmpe: i fómne, i òmegn

Artìcoi indeterminatìv

Maschìl sing.: ü

ün o ön denàcc a vocàl

esèmpe: ü gal, ön animàl

Femnìl sing.: öna

ön' denàcc a vocàl

esèmpe: öna scagna, ön'ombrèla

Omissiù de l'artìcol

Gh'è di ólte in di quai i artìcoi i se làssa pèrd.

Esèmpi per capì:

Mé màder la m'à dìcc

Só 'ndàcc a Türì

Mé làure nòcc e dé

Denàcc a i nòm pròpe de persuna g'è de dovrà l'articòl.

Esèmpe:

Ol Tóne 'l m'à dìcc

Preposissiù

Preposissiù articolade
	ol	la	i
de	del, dol	de la	di
a	al	a la	ai, a i
da	dal	da la	di, dai
in ('n)	in del	in de la	in di
con	col	co la	coi
sö	söl, sö'l	sö la	söi, sö i
per	per ol	per la	per i
tra	tra ol	tra la	tra i

Tra l'è dovràt ach con de: tra de o in tra de.

Nòm e agetìv

Gèner

In del bergamàsch gh'è du gèner: maschìl e femnìl.

Chèi che al maschìl i fenéss con di consonàncc, al femnìl i zònta a (gròss, gròssa)
I vocài àtone a la fì di paròle i diènta a (ol nòno, la nòna)
Chèi che i fenéss con di vocài tòniche i zònta na (picinì, picinìna)

Gh'è ach di casi chi gh'à du nòm dièrs per ol maschìl e 'l femnìl (òm, fómna)

Nömer

In del bergamàsch gh'è du nömer: singolàr e plüràl.

Per fa 'l plüràl per chèi che al singolàr i fenéss con di consonàncc:

d, t i diènta cc (ol dispet, i dispecc)
n la diènta gn (l'an, i agn)
l la diènta i (ol badél, i badéi)

I ötre consonàncc i rèsta istèss (ol vèrs, i vèrs);

Chèi che i fenéss con di vocài tòniche:

al plüràl i rèsta istèss (la sità, i sità);

Chèi che i fenéss con di vocài àtone:

a al plüràl la diènta e (la bandéra, i bandére);
e al plüràl la rèsta istèss (ol döbe, i döbe);

Chèi che i fenéss con:

ca, ga i diènta che, gh'è (óca, óche);

Chèi che i fenéss con:

cia, gia al plüràl i diènta ce, ge (la ègia, i ège);

Chèi che i fenéss con:

o i diènta i (ol caso, i casi);

Chèi che i fenéss con:

àia o òia al plüràl i pèrt la i (la pàia, i pàe; la fòia, i fòe)

Agetìv e particìpi passàcc

I gh'à l'istèss gèner e nömer del sogèt; chèi al maschìl singolàr d'ordinare i fenéss con di consonàncc e al plüràl i rèsta istèss, a ecessiù de chèi che i fenéss con -t, che l'è idolsìta in -cc e che de spèss l'è pronünciàt -i quando l'agetìv l'è sèguet da consonànt.

sì' stacc fürtünacc iér [siˈstai̯ fyrty'natʃ jer ]

ga sì' 'ndacc iér [gasin'datʃ jer]

Chèi al femnìl singolàr i fenéss d'ordinare per -a, che al plüràl la diènta -e (mat, macc, mata, mate).

Alterassiù di nòm e agetìv

Accrescitìv		Diminutìv
Maschìl	Femnìl	Maschìl	Femnìl
-ù	-una	-ì	-ina
-àss	-assa	-èl	-èla
-òt	-òta	-èt	-èta

Esèmpe:

gat, gatù; cà, cagnàss
padèla, padelina; màgher, magrèt

I pöl vèss alteràcc ach con i prefìss dis- e in-, chi càmbia ol significàt in del contrare.

Esèmpe:

ötel, inötel; onùr, disunùr

Gracc di agetìv qualificatìv

Comparatìv de uguagliansa:

compàgn de, come, coma, tat quat de, esèmpe: lü l'è bèl compàgn de té.

Comparatìv de magiuransa:

piö... de, esèmpe: lü l'è piö bèl de té.

Comparatìv de minoransa:

méno... de, esèmpe: lü l'è méno bèl de té.

Comparasiù:

piö... che..., méno... che..., esèmpe: piö lóngh che largh, méno lóngh che largh.

Superlatìv relatìv:

ol piö... de..., ol méno... de..., esèmpe: ol piö bèl dol paìs, ol méno bèl dol paìs.

Superlatìv assolüt:

Co la zónta d'ün avèrbe: pròpe, töt, piö che, tant, gran(d), esèmpe: pròpe bèl.

Co la zónta d'ün òter agetìv, esèmpe: grass impastàt, maghèr impèch.

Co l'alterasiù del agetìv, esèmpe: contét, contentù.

Col dópe agetìv, esèmpe: largh largh.

Col dópe agetìv, e 'l segónd al ciàpa 'l sufìss -ènt, esèmpe: mars marsènt.

Ga sarèss ach ol sufìss -ìssem, che però 'l è ün italiànism; esèmpe: bé, benìssem.

Agetìv determinatìv

Agetìv de nömer

1	2	3	4	5	6	7	8	9
Cardinài
ü (öna)	du (dò)	tri (trè)	quàter	sich	sés	sèt	òt	növ
10	11	12	13	14	15	16	17	18
dés	öndes	dùdes (dòdes)	trédes	quatórdes	quìndes	sédes	dessèt (dersèt)	desdòt
19	20	21	22	100	200	1000	2000	3000
desnöv	vinte	vintü (vintöna)	vintedù (vintedò)	sènt (sènto)	dösent (dösento)	méla	dù méla	tri méla

Ordinài

prim, segónd, tèrs, quart, quint, sèst
chèl di sèt, chèl di òt, chèl di növ...

In del parlà gh'è ach di òter nömer ordinài, ma i è di furme particolàr, per esèmpe:

öna pónta de tri otàv

Agetìv distributìv

Gh'è di espressiù apòsta, per esèmpe:

ü per ü
a ü a ü, ü a la ólta

Agetìv e pronòm de possèss

Maschìl		Femnìl
Agetìv e pronòm de possèss
Singolàr	Plüràl	Singolàr	Plüràl
mé	mé	mé, méa	mé, mée
tò	tò	tò	tò
sò	sò	sò	sò
nòst	nòs-cc	nòsta	nòste
vòst, òst	vòs-cc, òs-cc	vòsta, òsta	vòste, òste
sò	sò	sò	sò

Per rinforsài: mé de mé, sò de lü, òst di òtre, ecètera.

Agetìv e pronòm dimostratìv

Maschìl		Femnìl
Agetìv e pronòm dimostratìv
Singolàr	Plüràl	Singolàr	Plüràl
chèst, chèsto, sto	chès-ce, s-ce	chèsta, sta	chèste, ste
chèl	chèi, chi	chèla	chèle

Pronòm

Pronòm persunài

Principài	Segondari	Enclìtici	Compl. dirèt	Compl. indirèt
Pronòm persunài
mé	-	-m	me, ma	me, ma
té	te, ta	-t	te, ta	te, ta
lü	l' (ach 'l)	-l	la	ghe
lé	la	-la	la	ghe
nóter, nótre (**)	a m'	-m/-s(*)	me	me
(v)óter, (v)ótre (***)	-	-v	ve, va	ve, va
lur	i	-i	i a	ghe
lure	i	-e	i a	ghe

(*) Tirabósch e Zanetti ol prim, di ótre gramàtiche ol segónd

(**) Arcaègh nu o nó

(***) Arcaègh (v)u o vó

Ol pronòm p. principàl l'è 'l sogèt del discórs. L'è mia obligatòre.

Esèmpe: Lü l' fà

Ol pronòm p. segondare 'l va tra 'l sogèt e 'l vèrb. D'ordinare l'è obligatòre, la fà ecessiù la tèrsa persuna singolàr del vèrb vèss col pronòm ghe

Esèmpe: Lü l' fà

Esèmpe de ecessiù: Lé de dré gh'è öna bèla fontana

I pronòm p. enclìtici i sa zònta in de la fì del vèrb. Gh'è ach -ga, datìv per la tèrsa persuna singolàr e plüràl.

Esèmpe: Ciàpega mia i sò laùr!

I pronòm p. co la funsiù de complèment dirèt i vé prima del vèrb e i respónd ai domande: chi? che còsa?

Esèmpe: lü l' la ciama

I pronòm p. co la funsiù de complèment indirèt i vé prima del vèrb e i respónd ai domande: a chi? a che còsa?

Esèmpe: lü l' ghe sirca 'l post

Pronòm riflessìv

se (dovràt ach sa)

Mé me (se) prepàre

té te se prepàret

lü l' se prepàra

nóter a m' se prepàra

óter ve (se) preparì

lur i se prepàra

Pronòm de possèss

Arda Agetìv e pronòm de possèss

Pronòm dimostratìv

Arda Agetìv e pronòm dimostratìv

Pronòm relatìv

che, esèmpe:

La Pasqua l'è 'l dé che se festègia la Ressuressiù

L'òm che l'à lauràt insèma a mé l'è de Albì

chi che, esèmpe:

Ò troàt chi che me dàa fastöde

Pronòm üniersàl

In de 'l lombàrd gh'è öna vocàl (a per ol bergamàsch) che de spèss se dóvra denàcc ai vèrb, ciamàda di stüdiùs pronòm üniersàl. In realtà l'è adóma ü "sóno de apògio", che 'l gh'à mia significàt.

Esèmpi: a só 'ndàcc a Milà, l'è istèss che dì só 'ndàcc a Milà; ol mónd a l'indarèss piö bé; a té bambo!

Vèrb

I vèrb in del bergàmasch i gh'à sés persune, ma tré de chèste (i tèrse persune e la prima persuna singolàr) i è eguàl. Per desferensiài, al sa dóvra ü pronòm clìtico obligatòre intramès ol pronòm persunàl (mia obligatòre) e 'l vèrb.

I tép di vèrb i è tri: presènt, passàt, futùr; gh'è mia 'l passàt remòt, gh'è adòma l'imperfèt. Gh'è pò di òter tép facc coi du vèrb ausiliàri èss e ìga: passàt pròssem, trapassàt pròssem, futùr anteriùr.

I möcc i è: infinìt, indicatìv, congiüntìv, condissionàl, particìpi (o particépe), imperatìv, geründe.

I vèrb in del bergàmasch i gh'à ach la furma interogatìva.

Vèrb ausiliàr

Èss

ÈSS, VÈSS

indicatìv
	presènt	p. pròssem	imperfèt	trap. pròssem	futùr sèm.	futùr ant.
mé	só	só stàcc	sìe, sére	sìe stàcc	saró	saró stàcc
té te	sé	sé stàcc	sìet, séret	sìet istàcc	saré	saré stàcc
lü l'	è	è stàcc	éra, ìa	éra stàcc	sarà	sarà stàcc
nóter a m'	sè	sè stàcc	sìa, séra	sìa stàcc	sarà	sarà stàcc
óter	sì	sì stàcc	sìev, sérev	sìev istàcc	sarì	sarì stàcc
lur i	è	è stàcc	éra, ìa	éra stàcc	sarà	sarà stàcc

infinìt
presènt
èss
passàt
èss istàcc
p. passàt
stàcc
(f.) stàcia

congiüntìv
che... (pr. pa.), se... (im. tr.)	presènt	passàt	imperfèt	trapassàt
mé	sìes, sées	sìes istàcc	föss, födèss	föss istàcc
té te	sìet	sìet istàcc	fösset, födèsset	fösset istàcc
lü l'	sìes, sées	sìes istàcc	föss, födèss	föss istàcc
nóter a m'	sìes, sées	sìes istàcc	föss, födèss	föss istàcc
óter	sìev, sìghev	sìev istàcc	fössev, födèssev	fössev istàcc
lur i	sìes, sées	sìes istàcc	föss, födèss	föss istàcc

condissionàl (*)
	presènt
mé	sarèss
té te	sarèsset
lü l'	sarèss
nóter a m'	sarèss
óter	sarèssev
lur i	sarèss

imperatìv
presènt
-
-
-
-
-
-

(*) Ol Zanetti in de la sò gramàtica l' scriv che 'l condissionàl presènt l'è istèss al congiüntìv imperfèt, e 'l condissionàl passàt al congiüntìv trapassàt.

Geründe: di ólte l'è dovràt essèndo (presènt) e essèndo stàcc (passàt). I è però di italiànism. Per rimedià a la mancansa del geründe, se dóvra di espressiù, per esèmpe: intàt che l'è, 'n del vèss, col vèss, sicòme che l'è.

Iga

IGA, VIGA

indicatìv
	presènt	p. pròssem	imperfèt	trap. pròssem	futùr sèm.	futùr ant.
mé	gh'ó	gh'ó üt	gh'ìe, gh'ére	gh'ìe üt	gh'avró	gh'avró üt
té te	gh'é	gh'é üt	gh'ìet, gh'éret	gh'éret vüt	gh'avré	gh'avré üt
lü l'	gh'à	gh'à üt	gh'ìa, gh'éra	gh'éra üt	gh'avrà	gh'avrà üt
nóter a m'	gh'à	gh'à üt	gh'ìa, gh'éra	gh'éra üt	gh'avrà	gh'avrà üt
óter	gh'ì	gh'ì üt	gh'ìev, gh'érev	gh'érev vüt	gh'avrì	gh'avrì üt
lur i	gh'à	gh'à üt	gh'ìa, gh'éra	gh'éra üt	gh'avrà	gh'avrà üt

infinìt
presènt
(v)iga
passàt
iga üt
p. passàt
(v)üt
(f.) (v)üda

congiüntìv
che... (pr. pa.), se... (im. tr.)	presènt (*)	passàt	imperfèt	trapassàt
mé	gh'àbie	gh'àbie üt	gh'èss	gh'èss vüt
té te	gh'àbiet	gh'àbiet vüt	gh'èsset	gh'èsset vüt
lü l'	gh'àbie	gh'àbie üt	gh'èss	gh'èss vüt
nóter a m'	gh'àbie	gh'àbie üt	gh'èss	gh'èss vüt
óter	gh'abiéghev	gh'àbiéghev vüt	gh'èssev	gh'èssev vüt
lur i	gh'àbie	gh'àbie üt	gh'èss	gh'èss vüt

condissionàl (**)
	presènt
mé	gh'avrèss
té te	gh'avrèsset
lü l'	gh'avrèss
nóter a m'	gh'avrèss
óter	gh'avrèssev
lur i	gh'avrèss

imperatìv
presènt
-
iga (té)
l' gh'àbie (lü)
àbiem (nóter)
àbie (óter)
i gh'àbie (lur)

(*) Ol congiüntìv presènt de iga 'l gh'à ach la furma àvie- e ave- (mé gh'àvie, té te gh'àviet...)

(**) Ol Zanetti in de la sò gramàtica l' scriv che 'l condissionàl presènt l'è istèss al congiüntìv imperfèt, e 'l condissionàl passàt al congiüntìv trapassàt.

Geründe: avèndo e avèndo üt i è di italiànism. Per rimedià a la mancansa del geründe, se dóvra di espressiù, per esèmpe: col viga, intàt che gh'ó, sicóme te gh'é üt.

Iga 'l gh'à significàt de possèss (g'ó öna moér e du s-cècc); quando l'è dovràt cóme ausiliàre, 'l pèrd ol pronòm ga (ó maiàt, ó biìt, ó durmìt).

Vèrb regolàr

I vèrb regolàr in del bergamàsch i gh'à trì cognügassiù, che i vègn del latì.

Prima cognügassiù: vèrb in -à
Segónda cognügassiù: vèrb in consonànt
Tèrsa cognügassiù: vèrb in -ì

Prima cognügassiù

Vèrb che i fenéss con -à.

Cognügassiù del vèrb ciamà:

CIAMÀ

indicatìv
	presènt	imperfèt	futùr
mé	ciam-e	ciam-àe	ciam-eró
té te	ciàm-et	ciam-àet	ciam-eré
lü l'	ciam-a	ciam-àa	ciam-erà
nóter a m'	ciam-a	ciam-àa	ciam-erà
óter	ciam-ì	ciam-àev	ciam-erì
lur i	ciam-a	ciam-àa	ciam-erà

infinìt
presènt
ciam-à
passàt
ciam-àt
(f. ciam-ada)
p. passàt
ciam-àt

congiüntìv
che... (pres.), se... (imper.)	presènt	imperfèt
mé	ciam-e	ciam-èss
té te	ciàm-et	ciam-èsset
lü l'	ciam-e	ciam-èss
nóter a m'	ciam-e	ciam-èss
óter	ciam-ì	ciam-èssev
lur i	ciam-e	ciam-èss

condissionàl
	presènt
mé	ciam-erèss
té te	ciam-erèsset
lü l'	ciam-erèss
nóter a m'	ciam-erèss
óter	ciam-erèssev
lur i	ciam-erèss

imperatìv
presènt
-
ciam-a! (té)
che l' ciam-e! (lü)
ciam-ém! (nóter)
ciam-ì! (óter)
che i ciam-e! (lur)

Töcc i vèrb con piö d'öna sìlaba che i fenéss in -à i següe chèsta cognügassiù. I póch che i gh'à adóma öna sìlaba (dà, fà, 'ndà, stà, trà) gh'à di pìcole diferènse (arda vèrb mia regolàr, fà). Di vèrb compòscc de fà e strà (restà, desfà, ecc.) i següe la cognügassiù di vèrb con piö d'öna sìlaba, ma coi particìpi passàcc dièrs (restàt, desfàcc, ecc).

Segónda cognügassiù

Vèrb che i fenéss con consonànt.

Cognügassiù del vèrb crèd:

CRÈD

indicatìv
	presènt	imperfèt	futùr
mé	crèd-e	cred-ìe	cred-eró
té te	crèd-et	cred-ìet	cred-eré
lü l'	crèd	cred-ìa	cred-erà
nóter a m'	crèd	cred-ìa	cred-erà
óter	crèd-ì	cred-ìev	cred-erì
lur i	crèd	cred-ìa	cred-erà

infinìt
presènt
crèd
passàt
cred-ìt
(f. cred-ida)
p. passàt
cred-ìt

congiüntìv
che... (pres.), se... (imper.)	presènt	imperfèt
mé	crèd-e	cred-èss
té te	crèd-et	cred-èsset
lü l'	crèd-e	cred-èss
nóter a m'	crèd-e	cred-èss
óter	cred-ìghev	cred-èssev
lur i	crèd-e	cred-èss

condissionàl
	presènt
mé	cred-erèss
té te	cred-erèsset
lü l'	cred-erèss
nóter a m'	cred-erèss
óter	cred-erèssev
lur i	cred-erèss

imperatìv
presènt
-
crèd! (té)
a l' crèd-e! (lü)
cred-ém! (nóter)
cred-ì! (óter)
i crèd-e! (lur)

Di ólte i vèrb che i fenéss in consonànt i gh'à öna furma con l'infinìt in -ì, ach se adèss l'è mia tat dovràda (per esèmpe crèd, crèdì; sent, sentì), che la següe l'istèss la segónda cognügassiù. Ma gh'è di ecessiù, cóme tasì e piasì, che i völ la tèrsa cognügassiù.

Tèrsa cognügassiù

Vèrb che i fenéss in -ì.

Cognügassiù del vèrb partì:

PARTÌ

indicatìv
	presènt	imperfèt	futùr
mé	part-e	part-ìe	part-iró
té te	pàrt-et	part-ìet	part-iré
lü l'	part (-e)	part-ìa	part-irà
nóter a m'	part-e	part-ìa	part-irà
óter	part-ì	part-ìev	part-irì
lur i	part (-e)	part-ìa	part-irà

infinìt
presènt
part-ì
passàt
part-ìt
(f. part-ida)
p. passàt
part-ìt

congiüntìv
che... (pres.), se... (imper.)	presènt	imperfèt
mé	part-e	part-èss
té te	pàrt-et	part-èsset
lü l'	part-e	part-èss
nóter a m'	part-e	part-èss
óter	part-ì	part-èssev
lur i	part-e	part-èss

condissionàl
	presènt
mé	part-irèss
té te	part-irèsset
lü l'	part-irèss
nóter a m'	part-irèss
óter	part-irèssev
lur i	part-irèss

imperatìv
presènt
-
part! (té)
che l' part-e! (lü)
part-ém! (nóter)
part-ì! (óter)
che i part-e! (lur)

In chèsta cognügassiù, i tèrse persune de l'indicatìv presènt di ólte i ciàpa öna vocàl per di resù eufòniche (lur i dórma, lé la parte).

Mia töcc i vèrb in -ì i següe chèsta cognügassiù: tacc vèrb mia regolàr (cóme benedì, capì, cümpì, finì, estì, guarì, impienì, patì, scolpì, sgürlì) i gh'à öna cognügassiù dièrsa per l'indicatìv e 'l congiüntìv presènt, e l'imperatìv (arda vèrb mia regolàr, capì).

Vèrb mia regolàr

Vèrb in -à con öna sìlaba

I vèrb che i fenéss in -à che i gh'à adóma öna sìlaba (dà, fà, 'ndà, stà, trà) gh'à di pìcole diferènse da chèi regolàr.

Per esèmpe, la cognügassiù del vèrb fà l'è:

FÀ

indicatìv
	presènt	imperfèt	futùr
mé	f-ó	f-àe	f-aró
té te	f-é(t)	f-àet	f-aré
lü l'	f-à	f-àa	f-arà
nóter a m'	f-à	f-àa	f-arà
óter	f-ì	f-àev	f-arì
lur i	f-à	f-àa	f-arà

infinìt
presènt
f-à
passàt
f-àcc
(f. f-àcia)
p. passàt
f-àcc

congiüntìv
che... (pres.), se... (imper.)	presènt	imperfèt
mé	f-aghe	f-èss
té te	f-àghet	f-èsset
lü l'	f-aghe	f-èss
nóter a m'	f-aghe	f-èss
óter	f-àghev	f-èssev
lur i	f-aghe	f-èss

condissionàl
	presènt
mé	f-arèss
té te	f-arèsset
lü l'	f-arèss
nóter a m'	f-arèss
óter	f-arèssev
lur i	f-arèss

imperatìv
presènt
-
f-à! (té)
che l' f-aghe! (lü)
f-ém! (nóter)
f-ì! (óter)
che i f-aghe! (lur)

Di vèrb compòscc de fà e strà (restà, desfà, ecc.) i següe la cognügassiù di vèrb con piö d'öna sìlaba, ma coi particìpi passàcc che i pöl vèss dièrs a segonda del cas (presèmpe, al singolàr: restàt, ma desfàcc, contrafàcc, ecc).

Vèrb mia regolàr in -ì

Tacc vèrb mia regolàr in -ì (cóme benedì, capì, cümpì, finì, estì, guarì, impienì, patì, scolpì, sgürlì) i gh'à öna cognügassiù che la se desferensia da chèla regolàr adóma per l'indicatìv e 'l congiüntìv presènt, e l'imperatìv.

Per esèmpe, la cognügassiù del vèrb capì l'è:

CAPÌ

indicatìv
	presènt	imperfèt	futùr
mé	cap-ésse	cap-ìe	cap-iró
té te	cap-ésset	cap-ìet	cap-iré
lü l'	cap-éss	cap-ìa	cap-irà
nóter a m'	cap-éss	cap-ìa	cap-irà
óter	cap-ì	cap-ìev	cap-irì
lur i	cap-éss	cap-ìa	cap-irà

infinìt
presènt
cap-ì
passàt
cap-ìt
(f. cap-ida)
p. passàt
cap-ìt

congiüntìv
che... (pres.), se... (imper.)	presènt	imperfèt
mé	cap-ésse	cap-èss
té te	cap-ésset	cap-èsset
lü l'	cap-ésse	cap-èss
nóter a m'	cap-ésse	cap-èss
óter	cap-ì	cap-èssev
lur i	cap-ésse	cap-èss

condissionàl
	presènt
mé	cap-irèss
té te	cap-irèsset
lü l'	cap-irèss
nóter a m'	cap-irèss
óter	cap-irèssev
lur i	cap-irèss

imperatìv
presènt
-
cap-éss! (té)
che l' cap-ésse! (lü)
cap-ém! (nóter)
cap-ì! (óter)
che i cap-ésse! (lur)

Lésta de töcc i vèrb mia regolàr

'ndà: aferèsi de andà (o indà); arda fà.
benedì: arda capì.
bói: d’ordinare l'è dovràt adóma l'ind. pres. mé bóe, té te bóet... e 'l part. pass. buìt, f. buìda.
calculà: ind. pres. mé calcùle, té te calcùlet, lü l' calcùla...; di ólte l'è dovrada la furma mé càlcole, té te càlcolet...
capì: arda sura.
cös: ind. pres. mé cöse, té te cöset, lü l' cös, nóter a m' cös, óter cösì, lur i cös; imperf. mé cüsìe; fut. mé cöseró; cong. pres. che mé cöse; imperf. se mé cösèss; cond. pres. mé cöserèss; part. pass. còcc, f. còcia.
cümpì: ind. pres. mé cömpésse, té te cömpésset, lü l' cömpéss, nóter a m' cömpéss, óter cümpì, lur i cömpéss; cong. imperf. se mé cömpièss; cond. pres. mé cömpirèss; part. pass. cümpìt.
cumudà: ind. pres. mé còmode, té te còmodet, lü l'còmoda... ma ach mé cumùde, té te cumùdet, lü l' cumùda...; cong. pres. che mé còmode... ma ach che mé cumùde...; imperat. cumùda, cumudì.
cus: o cüs, dovrade töte dò le furme.
dà: arda fà.
dèrv: ind. pres. mé dèrve, té te dèrvet... ma ach té te dervésset, lü l' dèrv, nóter a m' dèrv, óter dervì, lur i dèrv...; imperf. mé dervìe; fut. mé derviró; cong. pres. segónda pers. sing. che té te dèrvet ma ach che te té dervésset; imperf. se mé dervèss, se té dervèsset, se lü l' dervèss, se nóter a m' dervèss, se óter dervèssev, se lur i dervèss; cond. pres. mé dervirèss; imperat. dèrv, che l' dèrve, dervém o dervìm, dervì, che i dèrve; part. pass. dervìt e di ólte deèrt, f. dervida.
desfà: arda fà.
dì: ind. pres. mé dighe, té te dìghet, lü l' dìs, nóter a m' dis, óter disì, lur i dis; imperf. mé disìe; fut. mé digheró; cong. pres. che mé dighe; imperf. se mé disèss; cond. pres. mé dirèss ma ach mé digherèss o (de rar) mé diserèss; imperat. dì, che l' dighe, disém, disì, che i dighe; part. pass. dìcc, f. dìcia.
döl: dovràt adóma la tèrsa pers. sing. cóme fals riflessìv, esèmpe: la me döl la gamba.
düsì: l'ind. pres. l' gh'è mia, se dóvra 'l vèrb compòst (phrasal verbs in inglés) ìga de; imperf. mé düsìe; fut. mé gh'avró de ma ach (de rar) mé dovró; cong. pres. che mé gh'àbie de; cong. imperf. se mé dösèss; cond. pres. mé dövrèss o mé gh'avrèss de; part. pass. düsit; gh'è mia l'imperat.
ègn: (ach egnì, vègn, vegnì) ind. pres. mé ègne, té te ègnet, lü l' vé, nóter a m' vé, óter vegnì, lur i vé; imperat. segónda per. sing. vé o é.
èd: (o vèd) ind. fut. mé ederó ma ach mé edró; cond. pres. mé ederèss ma ach mé edrèss; part. pass. ést, f. ésta.
estì: (vestì); arda capì.
fà: arda sura.
finì: (o fenì) arda capì.
fris: dovràt adóma a l'infinìt insèma a fà, esèmpe: Le l'è dré a fà fris l'öv.
gód: ind. fut mé godró ma ach mé goderó; cond. pres. mé godrèss o mé goderèss.
guarì: arda capì.
impienì: arda capì.
maledì: arda capì.
mantègn: arda tègn.
mör: part. pass. mórt, f. mórta.
ocór: d'ordinare dovràt cóme impersunàl.
ofrì: ind. pres. mé òfre ma ach mè oferèsse; part. pass. oferìt, f. oferida.
óns: (o ontà) part. pass. onzìt o (de rar) ontàt.
otègn: arda tègn.
parì: l' següe la tèrsa cognügassiù.
partì: l'ind. pres. l' gh'à le furme lü l' parte, nóter a m' parte, lur i parte.
patì: arda capì.
püdì: (o pödì) ind. pres. prima pers. sing. mé pöde ma ach mé pòss; fut. mé pöderó ma ach mé pödró; cond. pres. mé pöderèss ma ach mé pödrèss.
regói: ind. pres. mé regóe, te té regóet, lü l' regói, nóter a m' regói, óter regoì, lur i regói; imperf. mé reguìe; fut. mé reguiró o mé regoiró; cong. pres. che mé regóe; imperf. se mé regoèss; cond. pres. mé regoerèss.
regordà: pronomenàl regordàs; imperat. regórdes, che l' se regórde, regordèmsa, regordìv, che i se regórde.
rencórs: pronomenàl rencórzes; imperat. rencórzes, che l' se rencórze, rencorzémsa, rencorzìv, che i se rencórze.
restà: arda stà.
rómp: part. pass. rompìt, f. rompida, ma ach rót, f. róta.
saì: ind. pres. mé só, té te sé, lü l' sà, nóter a m' sà, óter saì, lur i sà; imperf. mé saìe ma ach mé sìe; fut. mé savró; cong. pres. che mé sàpie; imperf. se mé saèss; part. pass. saìt, f. saìda; l'imperat. l' gh'è adóma per i tèrse pers. che l' sàpie, che i sàpie.
scolpì: arda capì.
scriv: part. pass. scrìcc, f. scrìcia, ma ach (de rar) scriìt e f. scriìda.
sgürlì: arda capì.
sostègn: (o sostegnì) arda tègn.
spiör: dovràt adóma la tèrsa pers. sing. cóme fals riflessìv, esèmpe: i me spiör i mà.
stà: arda fà.
tègn: ind. pres. mé tègne, té te tègnet, lü l' té, nóter a m' té, óter tegnì, lur i té; imperf. mé tegnìe; fut. mé tegneró; cong. pres. che mé tègne; imperf. se mé tegnèss; cond. pres. mé tegnerèss; imperat. té, che l' tègne, tegném o tegnìm, tegnì, che i tègne; part. pass. tegnìt, f. tegnida.
tö: ind. pres. mé töe, té te töet, lü l' tö, nóter a m' tö, óter tüì, lur i tö; imperf. mé tüìe e (de rar) tülìe; fut. töeró e töró; cong. pres. che mé töe; imperf. se mé törèss ma ach se mé töèss; cond. pres. mé töerèss ma ach mé tölerèss; imperat. tö, che l' töe, töém o tölém, tüì, che i töe; part. pass. töld, f. tölda.
trà: arda fà.
ülì: (o vülì, ölì, völì) ind. pres. mé öle ma ach mé òi; fut. öleró ma ach öró; cond. ölerèss ma ach örèss.
viv: l'ind. pres. d'ordinare l'è sostitüìt da campà; de rar, i è dovràt l'ind. imperf. vivìe e 'l fut. vivró, e ach ol cong. pres. e 'l cond. pres.

Vèrb compòscc

In del bergamàsch (compàgn di óter dialècc del lombard) i gh'è tacc vèrb che i è dovràt insèma a öna preposissiù, in d'öna manéra sìmel a i phrasal verbs de l'inglés.

maià - disnà

maià fò - trasà, bötà vià i sólcc

Esèmpe bergamàsch - inglés:

iga de - have to

èss bù de - be able to

Furma negatìva

La negassiù l'è fàcia co' l'avèrbe mia, che l' và dòpo 'l vèrb. In di tép compòscc l'è in tra l'ausiliàre e 'l particépe passàt. La gh'è mia la dópia negassiù, l'öneca ecessiù l'è co' l'avèrbe mai, esèmpe: me l'à mai gna ést.

Furma interogatìva

Ol bergamàsch l' gh'à öna furma interogatìva del vèrb, che l' se dóvra per fà i domande. Ol pronòm principàl l' pöl vèss mia metì. Se l' gh'è, l' vègn prima o dòpo del vèrb, segónd i circostanse e 'l significàt: e óter indó 'dìv?, crèdet de èss chi pò té?

Ol pronòm segondare l' se zónta a la fì del vèrb in de la furma afermatìva, segónd chi regole ché:

Furma interogatìva per vèrb che i fenéss con vocàl
	co' l'acènt	sènsa l'acènt	esèmpe
1 pers. sing.	Vus vèrbal af. + i	Vus vèrbal af.	Sói?	Ciame?
2 pers. sing.	Vus vèrbal af. + t	Vus vèrbal af.	Sét?	Ciàmet?
3 pers. sing.	Vus vèrbal af. + l (f. +la)	Vus vèrbal af. + l (f. +la)	Él? (Éla?)	Ciàmel? (Ciàmela?)
1 pers. plür.	Vus vèrbal af. + i	Vus vèrbal af. + i	A m' sèi?	A m' ciàmei?
2 pers. plür.	Vus vèrbal af. + v	Vus vèrbal af.	Sìv?	Ciamìv?
3 pers. plür.	Vus vèrbal af. + i (f. +le)	Vus vèrbal af. + i (f. +le)	Èi? (Éle?)	Ciàmei? (Ciàmele?)

Di ólte, per di resù de sóno, la a a la fì de paróla la deènta e, per esèmpe: l' èra, èrel?

Congiünsiù

Cordenatìv

copulatìv: e (afermatìv); gna, gnach (negatìv)
corelatìv: o... o..., o che... o che..., gna... gna...
disgiüntìv: o, opör
aversatìv: ma, però, anse, invéce
conclusìv: dóca
esplicatìv: presèmpe
zontatìv: a', ach
ristrèntìv: alméno, almànch

Subordenatìv

dichiaratìv: che, come
de tèp: quand, quando, come, apéna che, söbet che, intàt che, fina a quando
de càösa: perchè, zà che
finài: perchè
condissionài: se
concessìv: sibé, con töt che
de möd: come, quase, sènsa che
de ecessiù: óter che
consecutìv: issé... che..., tat... che...
comparatìv: come, compàgn

Espressiù congiüntìv

a condissiù che, in del momènt che, d'altrónde, de manéra che, in cosiderassiù che, di ólte mai che, come che la sìes
mia dóma... ma in piö (o per de piö)

Fóncc

↑ Per esèmpe, La Grammatica Bergamasca (del Umberto Zanetti), ol Dizionario italiano-bergamasco e 'l Dizionario bergamasco-italiano (del Carmelo Francia e del Emanuele Gambarini) i dóvra chèsta ortograféa.
↑ Due corsi di dialetto bergamasco per scoprire la tradizione linguistica

Bibliografìa

Umberto Zanetti, La grammatica bergamasca - Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 88-87445-59-1.
Dizionario italiano-bergamasco, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2001.
Dizionario bergamasco-italiano, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2004.
Vocabolario dei Dialetti Bergamaschi antichi e moderni, compilato da Antonio Tiraboschi, Bergamo, Tipografia Editrice F.lli Bolis, 1873.
Nozioni di Grammatica del Dialetto Bergamasco

Culegamèncc

Culegamèncc de föra

[1] Per esèmpe, La Grammatica Bergamasca (del Umberto Zanetti), ol Dizionario italiano-bergamasco e 'l Dizionario bergamasco-italiano (del Carmelo Francia e del Emanuele Gambarini) i dóvra chèsta ortograféa.

[2] Due corsi di dialetto bergamasco per scoprire la tradizione linguistica

[1]

[2]