James Cook
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
James Cook (Marton, Yorkshire, 27 de utùer del 1728 – Hawaii, 14 de febrér del 1779) l'è stat 'n esploradùr, navigadùr e cartògrafo britànich.
Cook l'è stat el prim a cartografà l'ìzola de Tèra Nöa, prìma de 'mbarcàs per i sò tré viàs endèl Océano Pacìfich coi quài el g'ha realizàt e prìm contàto europeèo co le còste de l'Australia e le ìzole Hawaii e pò a la prìma circumnavigasiù uficiàla de la Nöa Zelànda.
Cook el s'è 'mbarcàt endèla marìna mercantìl quan che l'ìa amò 'n s•cèt e 'l sè aruolàt endèl Marìna Militàr Ingléza (Royal Navy) 'ndèl 1755. El g'ha partecipàt a le operasiù de la Guèra dei Sèt Agn, e piö tàrde, el g'ìha ambiàt a esplorà e a cartografà l'entràda al fiöm San Lorèns ai tép de l'asédio de Quebec. Chèsto g'ha pirmitìt al generàl Wolfe de mèter en òpera l'atàco a sorpréza famùs a le Pianüre de Abraham, e g'ha sintìt car a Cook per tirà sö de lü l'atensiù de l'Amiragliàt e de la Società Real. Chèsto l'è sücidìt endèn momènt crüciàl tat per la sò cariéra come per la pulìtica de espansiù ingléza envèrs i teretóre de là del mar, e 'l g'ha significàt la sò nòmina, endèl 1766, a comandant de l'HM Bark Endeavour per el prim dei sò tré viàs endèl Pacifich.
Cook el g'ha cartografàt divèrse regiù e 'l g'ha registràt l'ezistènsa de divèrse ìzole e linee de còsta sö càrte europèe per la prima ólta. Chèsti rezültàcc i pöl véser mitìcc en cönt a 'na cumbinasiù de art marinarèsca, en gran talét per l'esplorasiù e per la cartografìa, coràgio endèl nà a esplorà pòscc periculùs per confermà i facc (per ezèmpe l'è riàt divèrse ólte 'nfìna al Cìrcol Polàr Antàrtich e 'l g'ha circumnavigàt la Gran Bariéra Coralìna), la braüra a guidà i sò òm en situasiù difìcii, e coràgio tat per la grandèsa de le sò esplorasiù, tat per la olontà de nà pò a de là de le istrusiù che gh'ìa dat l'Amiragliàt.
Cook l'è mórt a le ìzole Hawaii en ocaziù de 'na batàia co le popolasiù locài rndèl córs del sò tèrs viàs endèl Pacìfich, endèl 1779.
I prim agn de vìta
Modifega
James Cook l'è nasìt endèna famìa mìa tat sciùra, sò pàder (che 'l se ciamàa pò a lü James Cook), de urìgin scoséza, l'ìa 'n masér empiegàt endèna faturìa e sò màder la se ciamàa Grace e l'ìa ingléza. L'è nasìt a Marton endèl North Yorkshire, citadìna che al dé d'encö l'è tacàda 'nsèma a Middlesbrough. L'è stat batezàt endèla céza del paés (St Cuthberts Marton), e 'l sò nòm l'è segnàt endèl regìster dei batès. La famìa alùra la cöntàa zamò sich fiöi (i spus Cook i ghe n'harà nöf), e la s'ìa stabilìda a la faturìa Airey Holme à Great Ayton. El padrù de sò pàder el g'ha finansiàt la formasiù del zùen James a le scöle primàrie. A l'età de 13 agn, el g'ha ambiàt a laurà con sò pàder a la gestiù de la faturìa[1].
Endèl 1745, a 17 agn, Cook l'è stat aprendìsta endèna mercerìa de Staithes, en paés de pescadùr. Segont la legènda, Cook el g'ha sintìt per la prìma ólta el riciàm del mar a ardà föra dela finèstra del magazì. Endèl gir de 'n an e mès, William Sanderson, el padrù de la mercerìa, el s'è cunvincìt che Cook l'ìa mìa taiàt per el comèrcio e 'l l'ha minàt al pórt de Whitby endóche l'è stat prezentàt a John e Henry Walker, du quàcher che comerciàa carbù e padrù de divèrsi batèi. Cook l'è stat engagiàt come aprendìsta de la marìna mercantìl endèla sò compagnìa. El pasarà isé quach agn a fà la spöla 'ntra el Tyne e Londra. Entàt però, el stüdiàa l'algebra, la trigonometrìa, la navigasiù e l'astronomìa.
A la fì dei tré agn de aprendistàt, Cook el g'ha lauràt sö dei batèi comerciài endèl mar Baltich. L'è stat crisìt de gràdo bastànsa 'n frèsa, e 'ndèl 1755, gh'è stat prupunìt de comandà 'l batèl Friendship. El decidarà 'nvéce de aruolàs endèla marìna reàl ingléza (la Royal Navy). La Gran Bretagna a chèl tép là l'ìa dré a preparàs per la Guèra dei Set Agn e Cook el pensàa che la sò cariéra la sarès progradìda piö 'n frèsa endèla marìna militàr che nó 'n chèla comerciàl. Chèsto 'l comportàa però de ìga de ricumincià del bas de la gerarchìa e difàti l'è come marinér sèmpe che l'è saltàt sö la HMS Eagle, ai ùrdegn del Capitàno Hugh Palliser. El vegnarà prumuvìt en póch tép al gràdo de Master's Mate. Endèl 1757, dòpo de du agn pasàcc endèla Navy, el g'ha pasàt l'ezàm de perìsia che 'l ghe pirmitìa de püdì ciapà 'n mà 'l comàndo de 'na 'mbarcasiù de la flòta reàl[2].
Endèl cors de la Guèra dei Sèt Agn, James Cook el g'ha partecipàt al asédio de la cità de Québec prìma de la batàia de le Pianüre de Abraham endèl 1759. El g'ha dimustràt en chèsta ocaziù en talét sigür per la topografìa e la cartografìa: difàti el gh'ìa cartografàt 'na gran part de la 'mbocadüra del fiöm San Lorèns, e chèsto 'l g'ha pirmitìt al generàl James Wolfe da minà l'atàco decizìf a le Pianüre de Abraham. Quach agn dòpo 'l g'ha stabilìt le càrte de la còsta de Tèra Nöa, e del pasàgio a Nord-Ovest (1763 – 1764), la còsta meridiunàla 'ntra la penìzola de Burin e Cap Ray (1765 – 1764), e pò amò la còsta ocidentàla en 1767. Endèi sich agn pasàcc a Tèra Nöa el g'ha mitìt zó le prìme cartes percìze sö scàla grànda de le còste de l'ìzola.
El prim viàs (1768-1771)
Modifega
Endèl 1766, la Royal Society la l'ha 'ncargàt de fà 'n viàs endèl Océano Pacìfich per püdì oservà Venere pasà deànti al Sul e per nà a sercà le pröe de l'ezistènsa de 'n cuntinènt ciamàt "Terra Australis" che sèrte lüminàre del tép i pensàa che duzìes ezìster.
L'è salpàt endèl 1768 sö la naf HMS Endeavour, (en brigantì a tré àlber, che stà a l'urìgin del nòm che ai nòst dé gh'è stat dat al Space Shuttle Endeavour) e ai 13 de bril del 1769, dòpo ìga pasàt Capo Horn, l'è riat a Tahiti, endóche 'l g'ha fat fà sö 'n furtì e 'n oservatóre en previziù de l'evènt astronòmech che 'l gh'ìa ùrden de oservà.
L’oservasiù l'ìa dirigìda del Charles Green, asistènt del Nevil Maskelyne, astrònomo reàl, e la gh'ìa l'obietìf principal de catà sö de le mizürasiù che g'harès pirmitìt de determinà con piö tàta preciziù la distànsa che gh'è 'ntra Vènere e 'l Sul. 'Na ólta cunusìda chèsta distànsa, el sarès stat pusìbol calculà la distànsa pò a dei óter pianéti, sö la bàze de le òrbite de ognü. Però le tré mizürasiù rileàde le variàa 'n tòch de piö del màrzen de erùr che se pensàa. Quan che l'è stàda de comparà chèsti dati con chèi rileàcc endèl stès momènt endèi óter pòscc del mónt, el rizültàt l'è mìa stat isé precìs de chèl che se speràa.
'Na ólta portàt a fì l'encàrch de le oservasiù, James Cook el g'ha dirvìt la büsta co le istrüsiù per la segónda part del sò viàs: chercher le pröe de l'ezistènsa de la "Terra Australis", el corespondènt meridiunàl ipotétich de l'Euràzia. La Royal Society, e suratöt l'Alexander Dalrymple, l'ìa cunvìnta de la sò ezistènsa e la gh'ìa töte le intensiù de fà che la bandiéra de Regn Ünit la svintulàes prìma de ògna ótra. Per chèsta rizù, s'ìa pensàt de doprà 'na 'mbarcasiù che, per le sò dimensiù, la res•ciàa mìa de fà nàser dei sospècc, e a 'na misiù scentìfica come copertüra. Cook però 'l dübitàa che 'n cuntinènt con chèle caraterìstiche lé l'izistìes.
Aidiàt de 'n tahitià de nòm Tupaia che 'l cunusìa bé la geografia locala, l'è riàt enfìna a la Nöa Zelanda. L'ìa 'l segónt Europee (dòpo del Abel Tasman endèl 1642) a mitìga pè. Cook el n'ha desegnàt le còste condèna preciziù ecesiunàla per chèl tép là, föra che per en pér de erùr: la penìzola de Banks che lü 'l gh'ìa töt fò per 'n ìzola e l'ìzola de Stewart che lü 'l pensàa tacàda a l'ìzola del Sud e 'nvéce l'è destacàda. El scopresarà 'nvéce 'l strèt che sepàra l'Izola del Nord de chèla del Sud, che Tasman el gh'ìa mìa scuprìt e che 'l ciaparà 'l nòm Strèt de Cook en sò unùr.
A chèsto pónt Cook el ciaparà diresiù òvest, per sercà de rià a la tèra de Van Diemen (al dé d'encö ciamàda Tasmania), che l'ìa stàda avistàda per la prìma ólta del Tasman, per rià a capì semài che la fàa part o nò del lezendàre cuntinènt austràl. Gh'è tocàt però tègner 'na róta piö setentriunàla per vìa dei vèncc fòrti che 'l g'ha 'ncuntràt. Quan che a la fì i è riàcc a troà tèra, Cook el ghe darà nòm Pónta Hicks, dezà che 'l prima 'ntraidìla l'è stat Leuit Hicks. Cook el pensàa che la püdìes véser la Tèra de Van Diemen, ma 'nvéce l'ìa la costa sudorientàla de l'Australia, e isé i è stacc i prim europèi cunusìcc a troà la còsta orientàl de l'Australia.
De lé Cook el g'ha ciapàt diresù nord sènsa mai pèrder de vìsta la còsta per cartografàla e dàga 'n nòm ai pòscc che ghe sömeàa piö significatìf. Dopo de 'na setemàna o póch de piö, la spedisiù la s'è 'mbüzàda dét endèn fiòrdo lónch ma póch profónt. Dòpo ìga sbatìt zó l'àncora denàcc de 'na pónta bàsa con deànti dele düne de sàbia — pòst che al dé d'encö 'l pórta 'l nòm de Kurnell, a 'na vintìna de chilòmetri a sud de Sydney — el Cook e i sò òm i sbàrca per la prìma ólta 'n Austràlia: l'è 'l 29 de bril del 1770.
Cook el repartarà e 'l ciaparà amò la diresiù nòrt, sèmper co la còsta a vìsta. Ai 11 de zögn l’Endeavour, endèl pasà per la Gran Bariéra Coralìna, l'è restàt danegiàt 'n maniéra bastànsa séria. La spedisiù la g'ha duzìt fermàs per sèt setemàne sö la spiàgia (encö endèl cümü de Cooktown) per mèter a pòst i dagn. Joseph Banks, Herman Spöring e Daniel Solander i 'na prufitarà per catà sö 'n bèl pó de campiù de la flora locàla, per lùr completamènt descunusìda.
Quan che 'l viàs l'è riprindìt l'Endeavour el riarà a la fì a pasà per el pónt piö setentriunàl del Capo York, e dòpo 'l se metarà per el strèt de Torres, 'ntra l'Australia e la Papua Nöa Guinèa. A sté pónt del viàs el Cook el gh'ìa gnemò pirdìt gne 'n òm per el scorbùto, malatìa tìpica a chèi tép là per i òm che stàa 'n mar per isé tat tép. Difàti 'l Cook, sö 'na recomandasiù de la Royal Society püblicàda 'ndèl 1747, el gh'ìa fat adotà ai sò òm 'n alimentasiù a bàze de cràuti e agrùmi. Se saìa alùra che 'l scorbùto l'ìa cauzàt de 'na alimentasiù poch variàda ma 'l ligàm co la carènsa de vitamìana C l'ìa gnemò stat scuprìt. Per éser riàt a mantègner en bùna salùte i i sò òm, a Cook endèl 1776 ghe egnarà consegnàt la medàia Copley.
El streersamènt del strèt de Torres el darà la pröa finàl che l'Australia e la Nöa Guinèa i éra mìa tacàde 'nsèma. Dòpo tré setemàne de sòsta a Savu, l'Endeavour el partarà per Batavia (al dé d'encö Giakarta), la capitàl de le Indie orientàle olandéze, per fà 'n quach riparasiù. Batavia l'ìa famùza come 'n pòst empestàt de la malària e prim de ambià 'l viàs de ritórno, 'ndèl 1771, divèrsi òm del equipàgio i s'ìa malàcc e i éra mórcc. 'Ntra chèsti ghe sarà 'l Tahitià Tupaia, el botànich Herman Spöring, l'astrònomo Charles Green e l'ilüstradùr Sydney Parkinson.
L'Endeavour la 'mbocarà 'l canàl de la Mànega ai 12 de zögn del 1771.
La püblicasiù dei diàre de la spedisiù la ghe darà al Cook 'na gran popolarità 'ndèla comunità dei scensiàcc.
El segónt viàs (1772–1775)
Modifega
Pasàt póch tép dòpo che l'ìa turnàt del sò prim viàs, el Cook l'è stat pasàt de gràdo e 'l g'ha ciapàt chèl de Comandànt (en inglés: Master and Commander) e pò l'è stat encargàt, sèmper de la Royal Society, de turnà a nà a sercà la "Terra Australis". Col sò prim viàs el gh'ìa zabèla demostràt, co la circumnavigasiù de la Nöa Zelanda, che l'ìa mìa tacàda a nesöna màsa cuntinetàla e co 'l laurà de cartografìa che 'l gh'ìa fat el gh'ìa ach demostràt che l'Australia la gh'ìa la dimensiù de 'n continènt. Dalrymple, col sostègn apò a de divèrsi óter mèmber de la Society, i éra östès cunvìnti che gh'ìa de ésega 'n cuntinènt amò piö grant e che 'l gh'ìa de troàs amò piö a sud.
En chèsto viàs, Cook l'ìa 'l comandànt de la naf HMS Resolution, e Tobias Furneaux el comandàa la HMS Adventure. La spedisiù la g'ha circumnavigàt la tèra a 'na latitùdine sud bèla àlta, 'nfìna a sorpasà (la prìma ólta per en òm) el cìrcol polàr antàrtich: ai 17 de zenér del 1773, l'è riàt a tocà i 71º 10' sud. En chèsta spedisiù 'l g'ha scuprìt Georgia del Sud e le ìzole Sandwich del Sud.
Endèle nèbie de l'Antàrtich, le dò 'mbarcasiù le s'è pirdìde de ìsta. Furneaux 'l g'ha dicidìt isé de puntà sö la Nöa Zelànda, endóche 'l g'ha pirdìt quach vergü dei sò òm endèna batàia cùtra i Maòri, e dòpo 'l g'ha ciapàt la róta per la Gran Bretàgna. Cook envéce l'è nat en nacc a esplorà i mar de l'Antàrtich. L'è pasàt arènt al cuntinènt ma la spedisiù l'è mai riàda a avistàl. Riàcc a 'n sèrto pónt el Cook el g'ha duzìt turnà 'nvèrs de le latitüdegn piü bàse, 'nvers Tahiti, per fà rifurnimènt de pruìste.
Dòpo la sòsta a Tahiti Cook el tùrna a ciapà la róta del sud co la sperànsa de troà a la fì 'l cuntinènt mìtich, ma amò 'na ólta sènsa riàga.
El percórs del ritórno el la minarà a le ìzole Tonga, a l'ìzola de Pàsqua, a l'ìzola Norfolk, endèla Nöa Caledònia e a le Nöe Ébridi. El sò rapórt el permetarà de esclùder 'na ólta per töte l'ezistènsa de la "Terra Australis" isé come che i se la figüràa i scensiàcc de chèl tép là.
A la cuncluziù del sò segónt viàs, Cook l'è stat pasàt amò 'na ólta de gràdo e l'è stat fat capitàno de vascèl (el tèrmen giöst en inglés l'è: "captain") a la Royal Society la g'ha izibìt 'na pinsiù onorària come uficiàl del Greenwich Hospital. La stèsa Società Reàl la la ametarà come mèmber e la la premiarà co la Medàia Copley. Pò a la Càmera dei Lord la la unurarà col tìtol de piö grant navigadùr de töta Euròpa.
Ma lü 'l püdìa mìa stàga delóns del mar, e 'l g'ha ambiàt prèst a preparà 'l sò tèrs viàs, l'öltem. El progèt el prividìa de troò 'l pasàgio a Nord-Ovest. De l'Océano Pacìfich, el g'harès navigàt en diresiù Est co l'intensiù de rià a sbüzà fò amò 'ndèl Océano Atlàntich, e al stès momènt 'n ótra 'mbarcasiù la ghe sarès nìda 'ncùtra per el stès percórs ma 'n diresiù contrària.
El tèrs viàs (1776-1779)
ModifegaPer el sò öltem viàs el Cook el comandàa tùrna la HMS Resolution e al sò fiànch gh'ìa el capitàno Charles Clerke che 'l comandàa la HMS Discovery. La rizù uficiàl del viàs l'ìa de riportà a la sò cà el tahitià Omai, embarcàt endèla segónda spedisiù quach agn prìma. Le dò 'mbarcasiù le g'ha esploràt per prìme le ìzole Kerguelen endóche le g'ha sbatìt zó l'àncora el dé de Nedàl del 1776, pò le g'ha fat scal en Nöa Zelànda.
'Na ólta lasàt zó Omai a Tahiti, Cook el fà róta 'nvèrs el Nord, el scoprés a la igìlia del Nedàl del 'an dòpo (1777) l'ìzola de Christmas e 'l deènta el prim òm Europèo a mèter pè sö le ìzole Hawaii endèl 1778.
Piö tàrde 'l s'è spostàt envèrs la còsta ucidentàl del cuntinènt nord-americà, e 'l g'ha discriìt endèl sò diàre le tribù indiàne de l'ìzola Vancouver, de le còste de l'Alaska, de le ìzole Aleutìne e de le dò spónde del strèt de Béring.
Dòpo de divèrsi tentatìf, el strèt de Béring el s'è mustràt empusìbil de streersà per vìa del giàs che gh'ìa amò a 'ndèl més de óst.
El magù che 'l gh'ìa per mìa püdì rià a fà chèl che 'l gh'ìa 'ndèl có e fórse apò a per el fastìde che ghe dàa 'n distürbo al stòmech che gh'ìa saltàt fò, Cook el g'ha cuminciàt a dà sègn de 'n comportamènt difìcil de comprènder: en dé l'è riàt a sercà de ubligà i sò òm a maià la càrne dei trichéchi, ma chèsti i s'è rifüdàcc.
La spedisiù l'è riturnàda a le Hawaii l'àn dòpo e dòpo de òt setemàne pasàde a esplorà l'arcipélago, Cook e i sò òm i g'ha dicidìt de sbarcà a Kealakekua Bay se chèla che al dé d'encö l'è ciamàda la Big Island (ìzola grànda) 'ndóche i se fermarà per en més.
La spedisiù de Cook la g'ha de éser riàda a le ìzole Hawaii quan che le popolasiù locài i éra dré a festegià la stagiù ciamàda Makahiki consacràda a Lono 'l sò dìo de la pàce. Se pènsa che 'n pó per el momènt en che i éra capetàcc lé, en pó fórse apò a per el percórs che i gh'ìa fat (i gh'ìa fat en gir entréch töt entùren a l'ìzola e chèsto el se 'nsomèaa a 'na seremónia che i locài stès i fà 'n unùr al sò dìo), i Hawaià i g'ha tratàt el Cook compàgn che se 'l födès stat 'na persunificasiù del dio Lono e i g'ha tratàt lü e i sò òm con töte le atensiù e le gentilèse.
Dòpo de 'na sòsta de 'n més, le dò naf del Cook le g'ha turnàt a ciapà 'l mar per 'nà 'n nacc col viàs, ma dòpo póch 'na avarìa a giü dei àlber de la HMS Resolution la g'ha ubligàt la spedisiù a turnà 'n dré per riparà 'l dan. I ciaparà isé la deciziù de turnà amò sö la Big Island dàto che i éra stacc tratàcc bé dei abitàncc. L'acogliènsa chèsta ólta però la sarà mìa isé bùna come poch tép prìma, fórse apò a perchè la stagiù dedicàda al dio Lono l'ìa finìda e idìs a turnà 'ndré el Cook (asimilàt al Lono) g'ha de ésega someàt ai Hawaià 'na sórt de türbamènt de l'ùrden natüràl.
Ai 14 de febrér del 1779 al Cook gh'è nit a mancà giöna de le sò scialùpe; per fàsela dà 'n dré, 'l Cook el g'ha pensàt, come che 'l gh'ìa zabèla fat divèrse ótre ólte en ocaziù sìmii, de ciapà 'n ostàgio en quach locài per dòpo molài quan che la scialùpa la vignìa portàda 'ndré. I Britànich i gh'ìa pensàt de ciapà 'l càpo de l'ìzola, el Kalaniopu'u, ma a 'n sèrto pónt gh'è s·ciopàt fò 'na béga coi abitàncc che i g'ha atacàcc co le lànce e co le préde. Gh'è partìt a 'n quach tir de s·ciòp ma ai òm de Cook ghe tocàt ritiràs de töta frésa 'nvèrs la spiàgia. Endèla baraónda el Cook l'è stat culpìt al có e l'è burlàt zó 'n tèra. I Hawaià i gh'è ulàcc adòs, i l'ha 'mpinìt de pète e de scortelàde 'nfìna a copàl e pò i g'ha portàt vià 'l sò còrp[3]. La tradisiù Hawaiàna la cönta che l'è stat copàt del càpo ciamàt Kalanimanokahoowaha[4]
Sö quàla che la sàpe stàda la fì del sò corp gh'è de le ipòtezi che le pàrla apò de canibalìsmo, l'è piö fàcil però che 'l sàpe stat tratàt compàgn che i locài i éra üs tratà le personalità per le quàle i gh'ìa 'n sentimènt de reverènsa e timùr (del rèst póch més prìma l'ìa stat töt fò per la presunificasiù de 'na divinità), cioè se pènsa che 'l sàpe stat ödàt de le bödèle, cüzìt per püdì destacà piö facilmènt la càrne e i òs snetàcc bé e conservàcc ad üzo de 'na relìquia. I sò òmm i riarà a fas dà 'ndré dei locài 'na quach rèscc per püdì dàga 'na sepultüra formàl endèl mar[5].
El sarà 'l Charles Clerke, comandànt de la HMS Discovery a ciapà 'n mà la situasiù e a comandà la spedisiù per la cuntinuasiù del viàs. El prufitarà de l'ospitalità de 'n pórt rùso de la Kamciàtka per pröà amò 'na ólta a troà la stràda per pasà 'l strèt de Bering, ma sènsa fürtüna. Quan che pò a Clerke el mör de tìzi 'ndèl més de óst del 1779 el sarà el luogotenènt John Gore a ciapà 'l comàndo e a guidà la spedisiù per el rèst del viàs. Endèl més de dezèmber i diàre de bórdo i è stacc cunfiscàcc al scal de Macao e Canton per vìa de la guèra de 'ndependènsa dei Stati Ünìcc. Gore però 'l riarà scundìn 'na còpia. La HMS Resolution e la HMS Discovery le riarà 'n Gran Bretagna ai 4 de utùer del 1780. El rapórt de Cook el sarà completàt del capitàno James King.
Riferimèncc
Modifega- ↑ Pàgina XIII (Intrudusiù: Life of James Cook) The Voyages of Captain James Cook, James Cook (co contributi de William Smith), Oxford University, 1842
- ↑ G. Williams (2002)
- ↑ V. Collingridge (2003) page 410 et seq. Obsession and Betrayal
- ↑ Sheldon Dibble (1909). History of the Sandwich Islands. Honolulu: Thomas George Thrum. p. 61
- ↑ V. Collingridge (2003) page 413 Obsession and Betrayal