Chenopodium bonus-henricus
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
El Chenopodium bonus-henricus L., 1753 (en bresà: coméda) l'è 'na piànta erbàcea perène de la famìa de le Amaranthaceae o de le Chenopodiaceae segónt la clasificasiù del Cronquist.
| Chenopodium bonus-henricus | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| or.: coméda | ||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||
| Classifigazion sientífiga | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
| Nomm binomial | ||||||||||||||||||||
| Chenopodium bonus-henricus L. |
Murfulugia
Modifega
Località : Giardì Botànich Alpì "Giangio Lorenzoni", Pian Cansiglio, Tambre d'Alpago (BL), 1000 m s.l.m. - 13/06/2009
L'è 'na piànta perène de tìpo erbàceo ma ale ólte quàze arbustìf, a portamènt erèt-acendènt a fùrma piö o méno piramidàl. Chèste piànte le vé clasificàde cóme “apétale" perchè le g'ha mìa la coròla (el pereànse el gh'è ma l'è ridót). La piànta la g'ha 'n udùr de èrba bastànsa fastidiùs e 'n "indümènt" farinùs caraterìstich söi gamp e söle fòie. L'altèsa de tèra de chèste piànte la pöl varià tra i 20 e i 60 ghèi. La fùrma biològica de la spéce l'è "emicriptòfita scapùza" (H scap); cioè i è piànte perèni coi böcc che pàsa l'envéren a l'altèsa del teré e condèn as fiuràl che stà sö drit e de spès sènsa (o con póche) fòie.
Raìs
ModifegaLe raìs i è segondàrie e le part del rizòma.
Gamp
Modifega- Part ipogèa: la part sotatèra del gamp l'è 'n rizòma de gròse dimensiù.
- Part epigèa: la parte aèrea del gamp l'è erèta-ascendènta co la superfìce scanalàda e la fùrma cilìndrica. La piànta la g'ha 'n gamp sèmpe e póch ramùs.
Fòie
Modifega
Località : Giardì Botànich Alpì "Giangio Lorenzoni", Pian Cansiglio, Tambre d'Alpago (BL), 1000 m s.l.m. - 13/06/2009
La dispuzisiù de le fòie söl gamp l'è alternàda. Le fòie i è 'ntréghe e de la bànda de sóta i è farinùze; le g'ha 'l gambì e la fùrma l'è saetifórme o triangolàr, astàde co la bàze troncàda. De sòlet el culùr l'è vért scür ensìma e piö ciàra de sóta. Dimensiù de la làmina de la fòia: larghèsa 3 – 7 ghèi; linghèsa 5 – 8 ghèi.
Enfiurescènsa
Modifega
Località : Giardì Botànich Alpì "Giangio Lorenzoni", Pian Cansiglio, Tambre d'Alpago (BL), 1000 m s.l.m. - 13/06/2009
La 'nfiurescènsa la g'ha mìa bràtee ma l'è fuiùza endèla part piö bàsa; la fùrma l'è chèla de 'na spìga de glomèruli infórmi bèi spès, interumpìda en sèrte póncc e de culùr rós-maròn. Ògna glomèrulo el g'ha dét divèrsi fiùr glubùs vércc e sèsii. La 'nfiurescènsa de sòlet l'è terminàla, però apò a la sèa de le fòie piö bàse se pöl troà dei glomeruli de fiùr. La 'nfiurescènsa terminàla l'è lónga tra i 5 e i 20 cm. I glomeruli i è de 3 – 5 mm de diàmetro.
Fiùr
ModifegaI fiùr i è ermafrudìcc, pentàmer (i vertezèi – càles e stam - i è furmàcc de da 5 parcc) e atinomòrf. Dimensiù del fiùr : 1 – 2 mm.
- * P 5, A 5, G (2) (sùpero)[1]
- Càles: el càles l'è furmàt de 5 parcc saldàde 'nsèma, a la bàze le fùrma 'n tübo ma co le estremità lìbere. Chèsti elemèncc en chèsto càzo i vé ciamàcc tépali o sedenò sepalòidi. La part lìbera l'è oblónga e elìtica co la pónta atùza. La cunsitènsa l'è erbàcea. Apò a chèsti elemèncc i è farinùs e i cuàrcia zó bùna part (ma mìa töt) del fröt quan che l'è madür; el sò culùr l'è maròn/rós suratöt quan che l'è arènt a la frütificasiù. El tübo l'è lónch: 0,4 – 0,6 mm. Dimensiù de le parcc lìbere: longhèsa 0,8 – 1,5 mm; larghèsa 0,5 – 1,1 mm.
- Coròla: la coròla la manca (aspèt caraterìstich de töt el zèner Chenopodium, ma apò a de la famìa.
- Androceo: i stam i è 5 endèi fiùr terminài de la 'nfiurescènsa, envéce i fiùr endèle puzisiù piö laterài i stam i pöl véser 2, 3 o 4; la puzisiù dei stam l'è opòsta ai tépali.
- Gineceo: i stìi i pöl véser du col stigma bìfit [2]. El gineceo l'è bi-carpelàr söndèn ovàre sùpero uni-loculàr co la placènta centràla lìbera de la qual se pöl furmà 'na càpsula monospèrma.
- Fiuridüra: da zögn a setèmber.
- Empulinasiù: per mès dei insècc.
Fröcc
ModifegaEl fröt l'è 'na càpsula che quan che la é madüra la deènta carnùza e sücùza. Ògna fröt el g'ha dét apéna en granì de somésa maròn, a püntì picinì, a fùrma obovòide o apò rotónda. El perecàrpe (part estèrna del fröt) la rèsta bèla tacàda. Dimensiù del granì de somésa: 1,5 - 2 mm.
Difuziù e habitat
Modifega- Geoelemènt: el tipo corològich (àrea de urìgin) l'è Circumboreàl. La vé cunsideràda 'na spéce uriginària dei mucc de l'Euròpa.
- Difuziù: L'è 'na piànta difundìda en töta Euròpa e comùne pò a 'n divèrse ótre bànde del mónt de la Siberia a l'Amèrica del nòrt.
- Habitat: sö le Alpi e söi Apenì se la tróna 'ntra 'l bósch de castègne e 'l lìmite de le cunìfere, entùren a le màlghe, endèi pòscc mìa cultiàcc o rüderài ma bèi gras (cunsimàcc de le bès•ce che pascùla). El teré preferìt l'è tat chèl calcàreo come chèl silìceo col pH nèutro, con tat nütrimènt e 'l teré piötòst sèch.
- Difuziù altitudinàla: söi mucc chèste piànte se p.ol troàle dei 500 enfìna ai 2100 méter, cioè dei piani vegetasiunài: montà e subalpì.
Fitosociologìa
ModifegaDel pónte de vìsta fitosociològich el Chenopodium bonus-henricus l'aparté a la comunità vegetal[3]:
- Formasiù: de le comunità perèni nitròfile
- Clas: Artemisietea vulgaris
- Ùrden: Onopordetalia acanthii
- Aleànsa: Arction lappae
- Ùrden: Onopordetalia acanthii
- Clas: Artemisietea vulgaris
- Formasiù: de le comunità perèni nitròfile
Üzo 'n cuzìna
ModifegaL'è 'na piànta che se conós de la antichità (i inglés i l'ha cultiàda 'nfìna al sècol XVIII) e apresàda èper le sò qualità nutritìve.
'Na ólta l'ìa cunsideràda en maià de poarècc, al dé d'encö l'è 'nvéce riceràda e isé de spès l'è ogèt de racòlte indiscriminàde. Se la fà nà compàgn de 'na verdüra normàl, a lès o saltàda 'n padèla col botér (compàgn de le spinàse che i è sò paréte). De sòlet se càta i böcc zùegn e le séme prim che le nàghe 'n galèl.
Sinònim botànich
ModifegaLa spéce Chenopodium bonus-henricus le stàda desegnàda 'ndèl tép con vàri nòm botànich. Chèi dopràcc piö de spès i è:
- Agathophytum bonus-henricus (L.) Moq. (1834)
- Anserina bonus-henricus (L.) Dumort. (1827)
- Atriplex bonus-henricus (L.) Crantz (1766)
- Blitum bonus-henricus (L.) C.A.Mey.
- Chenopodium esculentum Salisb., (1796)
- Chenopodium hastatum St-Lager in Cariot (1889)
- Chenopodium ruderale St-Lager (1880), non Moq. in DC.
- Chenopodium sagittatum Lam. (1779)
- Chenopodium spinaciifolium Stokes. (1812)
- Chenopodium triangulare Dulac [1867,
- Orthospermum bonus-henricus (L.) Schur
Riferimècc
Modifega- ↑ http://www.dipbot.unict.it/sistematica/Chen_fam.html Arqiviad qé: [1] Tavole di Botanica sistematica
- ↑ http://www.efloras.org/florataxon.aspx Arqiviad qé: [2] Floras Database
- ↑ AA.VV. Flora Alpina.Vol.1, pag.238, 2004 - Zanichelli - Bologna
Bibliografìa
Modifega- Giacomo Nicolini, Enciclopedia Botanica Motta. Prim vülüm - 1960 - Federico Motta Editore - Milano
- Sandro Pignatti, Flora d'Italia. Prim vülüm - 1982 - Edagricole - Bologna. ISBN 8850624492
- AA.VV., Flora Alpina. Prim vülüm - 2004 - Zanichelli - Bologna
- Alfio Musmarra, Dizionario di botanica - 1996 - Edagricole - Bologna
- Eduard Strasburger, Trattato di Botanica. Segónt vülüm, 2007 - Antonio Delfino Editore - Roma. ISBN 8872873444
Colegamèncc estèrni
Modifega- Index synonymique de la flore de France Arqiviad qé: [3]
- Plants For A Future
- Fungoceva.it
- Chenopodium bonus-henricus Arqiviad qé: [4] eFloras Database
- Chenopodium bonus-henricus Flora delle Alpi Marittime Database
- Chenopodium bonus-henricus Flora Italiana - Schede di botanica
- Chenopodium bonus-henricus GRIN Database
- Chenopodium bonus-henricus IPNI Database
- Chenopodium bonus-henricus Tropicos Database
- Chenopodium bonus-henricus Catalogazione floristica - Università di Udine