Dòm da Crèma
Al dòm da Crèma (an italià Cattedrale di Santa Maria Assunta) l'è la céźa püsé 'mpurtànt da Crèma.
Stòria
ModifegaIl dòm an dal méla
ModifegaAl sém mia cumè l'è nasìda Crèma, però tra l'an méla e al méla e cént gh'éra 'na céźa grànda cumè chèla da adès[1]: i rèst i sa tróa sóta al paimént.
I pröm docümént i è da 'l an 1098 e da 'l an 1143, numinàda cumè Ecclesia Sancte Mariae e la gh'ia trì nàade che le finìa con trì àbsid meźe tùnde[1]. Sóta al campanìl, però, i ga truàt an tòch d'altàr picinì, 40 ghèi sóta al paimént da la céźa 'ècia con an frèsch 'ndù sa 'èd i pé da trì figüre, forse l'è an tòch da 'na custrüsiù amò püsé 'ècia[2].
Dal 1185 fin al 1341
ModifegaDopo l'aséde da i agn 1159 e 1160 la 'ècia céźa i l'ia sbatìda źó[1]; ma l'è stacc pròpe al Barbarósa a inaugürà al princépe da la recostrüsiù al 7 da magg dal 1185[1]. I g'a cuminciàt da l'àbsid, da l'arch triunfàl e la sacristìa[1].
Gh'è da dì che an di che témp là Crèma la 'partenìa a la Diocesi da Piaźensa, ma an da l'an 1212 la pasàa sóta chèla da Cremùna; ma i cremunìs i ga dàa mia i solcc per 'ndà 'nacc e isé i sa fermàt. Però an dal 1284 Crèma l'è turnàda sóta Piaźensa e i g'a riprendìt i laurà[1][3].
Per finìla i g'a metìt cinquàntasèt agn, perchè an dal fratèmp i sa duìt fermà amò per le guère fra i guèlf e i ghibelì[1][3].
Tra la fine dal méla e düźent e 'l princépe dal méla e treźent i tiràa sö al campanìl che l'éra druàt pò cumè tór da vedèta[4].
Dal 1341 fin al 1580
ModifegaAn dal 1410 i demulìa la cieźulìna da San Giuàn che la sa truàa sö la bànda da meźanòt e la 'ignìa druàda cumè batistére[1].
Con la bóla dal pàpa Pio II, an dal 1459 i spustàa la preposidüra da Palàs Pignà a Crèma, isé i dicidìa da slargà al còr[1]. An dal sècol dal 1400 i alistìa l'altàr da sant'Ambròs, che dopo al vegnìa ìntitulàt a San March an dal 1456, apéna sèt agn dòpo che Crèma l'era dientàda 'enesiàna. I spustàa po' al crucefés miraculùs per metìga 'na scültüra an còt da Agostino de Fondutis, che la 'nacia pèrsa. Al Consìlio generàl an dal 1459 al dicidìa da mètìga amò 'n ótre altàr che al vignìa 'ntitulàt a San Sebastià[1].
Tra la fine dal méla e quatreźent e 'l princépe dal méla e cinchcént i scàa la crìpta e i svalsàa al pià dal presbitére[5].
An dal 1520 i alestìa l'altàr da la Madòna da la Misericòrdia e an dal 1522 i fàa sö da nóf l'òrghen al pòst dal chèl che i ghia metìt an dal 1477[6][7].
Öna da le göglie da la faciàda la burlàa źó an dal 1578 e la cupàa al sagrestà; isé i dicidìa da tiràle 'ià töte e trì.
An dal 1580 al pàpa Gregòre XIII al creàa la diòcesi da Crèma e al dòm al dientàa 'na catedràl[6].
Dal 1580 fin ai rifacimént dal sètcént
Modifega
Dadré la faciàda i metìa an òrghen nóf an dal 1647[6].
An dal 1709 i sfundàa la capèla a la 'nvèrsa dal presbitére per slungàla: al prugèt l'è stacc da Giàcom Avansini (Giacomo Avanzini) e per la decurasiù i g'a ciamàt Giàcom Paravicini (Giacomo Parravicini), vütat da i fredèi Grandi; anfine i spustàa ché al crucefés miraculùs[6].
Tra al 1776 e al 1780 i dicidìa da trasfurmà töt l'intérne, cumè i g'ha facc an tànte céźe dal medioév, perchè i pensàa che chèle céźe ché i éra tròp sémpe; l'architèt Giàcom Źaninèl (Giacomo Zaninelli) anséma a l'architèt barnàbit Ermenégildo Pì (Ermenegildo Pini) e al decuradùr Orlando Bencèt (Orlando Bencetti) da Treì, i 'ntervenìà mia da póch per dàga l'aparénsa dal baròch: i svalsàa 'l paimént, i cuprìa le culùne e i mür, i sfundàa i mür per fa dèle capèle nóe e isé i è scumparicc i frèsch dal Treźent e dal Quàtreźent; i decuràa amò da nóf la capèla dal crucefés[8].
Dal 1780 fin ad ancó
ModifegaAn dal 1802 i sistemàa al campanìl perchè gh'éra stacc al teremòt da Sunsì[9]; i fàa amò di laurà söl campanìl an dal 1832, an dal 1863 (i muntàa al pàrafülmén) e an dal 1877[9].
Bèa sö la fine dal Vòtcént i cuminciàa a pensà se l'éra mia mèi tirà vià töt chèl che i g'a metìt an pö cént agn pröma, ma i g'a facc nigóta[10].
Tra al 1913 e al 1916 con la supervisiù da l'architèt Cilio Arpesà (Cecilio Arpesani) e 'l ingegnér Milio Güsàl (Emilio Gussalli) i 'ntervenìa sö la faciàda per sustitüì dèle culunìne e i fàa mèt amò le göglie. An dal 1935 i demulìa l'ala dal vescuàd che l'éra stacià tiràda sö an dal 1587 e che l'éra tacàda al dòm[11].
An di agn cinquànta dal Nófcént i lauràà per tirà 'ià töt chèl che i gh'ia metìt an dal Sètcént; l'è stacc an laurà pròpe gròs sùra al prugèt da Àmos Edàllo e la culaburasiù da Corrado Verga[12][13].
I tiràa vià pò le capèle da le bànde, i sbasàa la 'ólta da la crìpta, i riestìa al presbitére an màrmor e i metìa an altàr nóf [12][13]. I ripristìnàa pò al paimént con chèl vècc an còt dal cinchcént[12][13].
L'inaügürasiù i la fàa al 26 da aprìl dal 1959 e vignìa źó l'arcivèscof da Milà, al cardinàl Giuàn Batìsta Muntì (Giovan Battista Montini), chèl che dópo l'è dientàt al pàpa Pàol VI[14][15].
Tra al [[1983] ed al 1984 i restaüràa al campanìl sùra an prugèt da i architècc Ermentì[4].
An dal 1992 an dal dòm al vignìa a fa 'ìźita al pàpa Giuàn Pàol II[16].
Tra al 2004 ed al 2006 i scàa dadré la crìpta 'na capèla nóa per metìga déte töte le tùmbe di vèscof da Crèma[17].
Anfine, a partì da l'an 2010 e fin a l'an 2014 i fàa an restaüro gròs bé[18].
Architetüra
ModifegaLa faciàda
Modifega
Al dòm al g'a ì'na faciàda püsé 'ólta da le naàde, isé al g'a dó finèstre che le 'àrda an cél. Che tri arch a töta mònta, co' 'l purtàl an mès con al ruźù da sùra che 'l ga sédes pétali[19].
Sùra l'architràf dal purtàl che 'na scültüra con la Madòna e al Bambì Gesö tra i sancc Giuàn Batìsta e San Pantigliù[20][21].
Sö le dó mèźe culùne gh'è mürade dó làpide che le ricòrda 'ndù l'era riàda la cüstrusiù an dal 1301 e an dal 1305.
Tra 'l purtàl e 'l ruźù al mür l'è püsé ciàr perchè ché al gh'éra 'na ólta an frèsch che rafigüràa Sant'Ambròs e che i gh'ia pitürat an dal 1345[22]. An di témp andré gh'éra sicüramént di ótre frèsch perchè quand i g'a netàt la faciàda an dal 2011 i ga truàt quai tüchèi[21].
-
Particulàr -
Particulàr -
Particulàr dal purtàl -
La lòbia da sùra
-
Öna làpida -
'Na furmèla -
Al ruźù -
La finèstra 'nvèrsa che la 'àrda an cél
I mür da le bànde
Modifega
Le dó bànde le sa 'èd cumè i è stacie ripristinàde quand i g'a restaüràt al dòm an da la metà dal Nofcént.
Gh'è quàtre cuntrafòrt che i sepàra la céźa an cinch campàde: sö da sùra, sól mür da la nàada da mès gh'è del finèstre bìfore; da sóta gh'è dèle finéstre lùnghe meno an mès 'ndu gh'è 'na pòrta dal treźént; sùra la pòrta gh'è la scültüra da la Madòna dal Póm[23].
La bandà vèrs la mèźanòt la süméa a l'ótra, ma ghé an pö 'na purtiźina e 'na bìfora, töte dó stòpe. Vèrs al fùnd al mür l'è querciàt da la sagrestéa nóa a dal vescuàd[23].
Sóta le grùnde gh'è 'na decurasiù fàcia con di archècc töcc ancruźiàt an còt[23].
Al campanìl
ModifegaAl campanìl l'è stacc tiràt sö tra al méla e düźént e al méla e treźént sùra la capèla da San Pantigliù[23].
L'è làrgh sö per źó sés méter e mès per banda, l'è ólt 58 méter[24]con dù pilàstre dièrs da sóta; le gh'è dèle curniźèle che le sepàra ògné bànda an sés pàrt[24].
An cèrto punto sa 'èd 'na purtiźina: ché sa truàa 'na ólta la cà dal campanér che isé al pudìa 'na déte an da la tór sensa fa töt al gir[24].
La cèla la g'a finèstre dapertöt e déte gh'è le campàne da la faméa Crèspi dal 1753. Süra töt gh'è 'na lantèrna a vòt bande e la pùnta che la va sö e la sa stréns an pùnta[24].
Da déte
Modifega
Al dòm da Crèma al g'a 'na piànta con trì nàade; chèla da mès la finés con an absìd col mür drécc, calmént chèle da le bande le finés con dèle capèle. Al paimént l'è an brìs püsé bas da chèl da la piàsa isé quand ü và déte al ga da fà di basèi[25].
A 'ardà an sö gh'è dèle gròse culùne e an mès le sa tèca dèle mèźe culùne che le va 'nvèrs la 'ólta e le furma di arch göss; le 'ólte an mès da ògne campàda, anvéce, i'è ancruźiàde[25].
Le culùne che le pòrta l'arch triunfàl i'è dièrse e sö chèla 'ndrecia sa 'èd cumè al princépe da 'na 'ólta püsé bàsa; fórse quand i g'a cuminciàt a recostrüi al dom i pensàa a 'na céźa mia ólta cumè chèla da adès[25].
An da la nàada da mès, da sùra, gh'è le finèstre, ma gh'è pò dèle finéstre püsé da sóta che però le 'àrda söl sótatècc[25].
Pitüre e scültüre
ModifegaSöla 'nvèrsa
Modifega
A la prima campàda gh'è l'altàr da la Misericòrdia che i g'a lasàt comè l'era stacc trasfurmàt an dal Sètcént per fa 'èd cumè l'éra dientàda la céźa da déte. An mès gh'è al frèsch che rafigüra la Madòna col Bambì, fàcià da Rinaldo da Spì (Rinaldo da Spino) e 'urìda dal Signùr da Crèma Giòrg Benźù (Giorgio Benzoni) an da i pröm agn dal Quàtreźént; però l'è stàcia ritucàda da Vincéns Civèrch (Vincenzo Civerchio) - che al g'a metìa San Giüsèp e San Giuàn Batìsta – e da Màer Picenàrd (Mauro Picenardi) che al g'a pitüràt gli angiulì tra i nìgui[26].
A la secùnda campàda che an quàdre da Vincéns Civèrch dal 1518 e gh'è sùra San Sebastià, San Cristòfer e San Roch[27]. Sö i mür gh'è pò an tüchèl d'an frèsch püsé 'ècc, la fàcia da 'na Madòna söl trù[28].
A la tèrsa campàda an bàs gh'è la pòrta che la va fóra vèrs la piàsa e gh'è 'n ótre ingrès vèrs la sagrestìa nóa. Da sùra che 'n grand quàdre da Guido Réni che al rafigüra Gesö che al aparés a San March, cumisiunàt dal Munt da Pietà[29].
A la quàrta campàda gh'è amò di tòch da frèsc dal Treźént: sa recunòs 'na Madòna e al Bambì[30]; sùra 'na mensùla gh'è 'n statüa da lègn da Vincéns Civèrch che la rafigüra la Madòna[30].
A la quìnta campàda gh'è i cunfesiunài.
An fùnd
Modifega| Al crucefés miraculùs |
|---|
La deusiù al crucefés l'è nasìda an dal 1448 quand gh'éra le guére tra i guèlf e i ghibelì; an ghibelì bergamàsch che sa ciamàa Giuàn Alchì e di ótre suldàcc i gh'ia facc an bivàcc pròpe an dal dòm; l'Alchì an cèrto pùnto al cuminciàa a dì an pó da spropòźet: al g'a tecàt a dì che Gesö l'éra 'n guèlf perchè al gh'ia giràt al có sö l'andrécia, isé al g'a ciapàt al crucefés e l'a sbatìt an dal fóch; töcc chèi che gh'éra antùrne i sa stramìcc e i l'a tirà vià dal fóch e i nutàa che le gàmbe i éra an pó spustàde, cumè se al Signur al g'a 'urìt tiràle. Quand i g'a restaürat al crucefés an dal 1999 i g'a truàt i sègn da le brüźadüre. Dal chèla vicénda i furestér i g'a cuminciàt a ciamà i cremàsch “i bruźacristi”, ma l'è mia tànt vìra, dato che a sbàtel an dal fóch l'è stacc an bergamàsch[31].
 |
A la fine da la nàada 'nvèrsa gh'è la capèla dal Crucefés, sculpìt tra al 1250 ed al 1275, fórse an Frància[32]. Sö i mür gh'è dó quàdre dal Vòtcént dal pitùr Sante Legnà (Sante Legnani): Al Crucefés sbatìt an dal fóch e La süplica dal Crucefés[32].
Al presbitère al g'a adès an altàr facc da Màrio Tufèt (Mario Toffetti) an dal 1979; gh'è pò 'na crùs tacàda vià da Nicòla Sebàstio e dunàda dal vèscof Carlo Mansiàna (Carlo Manziana)[33]. Ché i g'à metìt la cadréga nóa dal vèscof an màrmor ròs da Asiàch fàcia da Màrio Tufèt con al Bun Pastòr söl schénàl e i pàpi Pàol VI e Giuàn Pàol II da bànda[34].
Sempre al Tufèt l'è chèl che al g'a rifàt al paimént e l'ambù[35], i ültém laurà che al g'a facc pröma da mór[36].
Söl mür da fùnd gh'è tacàt an quàdre pròpe grand, 'ólt cinch méter, che al rafigüra l'Asunsiù, forse da Vincéns Civèrch ma prubabilmént i g'a metìt mà pò di ótre pitùr, cumè al Picenàrd an dal 1790[37]. Söle bànde gh'è l'Anunciasiù amò dal Civèrch pitürada sö dó panèi che 'na ólta i éra dó ànte d'òrghen[38]; sùra l'ótre mür g'hè la Sàcra Faméa, sémpre dal Civèrch o da la sò scóla[37].
Źó da bàs gh'è an frèsch da la fine dal quàtreźént, I sèt che dòrma[39].
Sóta an da la crìpta sa và per dó scàle an màrmor. Le culùnè i è vècie ma al sufét l'è da la metà da Nofcént. An fùnd gh'è 'n altàr con 'na Madòna dal Picénard[40].
Ché sóta i g'a trasferìt an dal 2016 an gróp da statüe che fin a l'an 1991 l'éra an dal santüare dal Marsàl; l'è an légn pitürat, da la secunda metà dal Quàtreźént e le rafigüra San Giuàn, San Giüsèp d'Arimatéa, Nicodém, la Madòna, Maria Madalèna, Marìa da Cléofa, Marìa da Salomè. Per tèra gh'è slungàt źó Gesö tirat źó da la crus[41]. A le bànde gh'è du quàdre da Ugo Bachèta (Ugo Bacchetta) regalàcc dai parént an da l'an 2020: i rafigüra Gesö Crucefés e Gesö depòst[42].
Söla 'ndrécia da l'altàr magiùr gh'è la capèla da San Pantigliù; söl fùnd sòta 'na finèstra gh'è 'na nécia con an frèsch che rafigüra la Madonà co 'l Bambì e 'n fràt anźénuciàt. Sö l'altàr gh'è la statüa da San Pantigliù, fàcia dal Civèrch tra al 1528 ed al 1530[43]; San Pantigliù l'è al prutetùr da Crèma e chèsta l'è la statüa che sa pòrta an prucesiù al dés da giögn, dé che festègia al sànt[44].
Söl mür 'nvèrs gh'è la quàdre con San Pantigliù, San Viturià e San Belì dal Picénard[43]; süra la ólta d'ingrès da la capèla gh'è La Pasiù da San Pantigliù, da Carlo Ürbì e intervént dal Picénard[45].
-
L'altàr magiùr -
I mür da 'l dòm vècc
Söla 'ndrècia
ModifegaA la quìnta campata, sùra i cunfesiunài gh'è tacàcc dù quàdre da Giuàn Batìsta Lüsì (Giovan Battista Lucini), Al miràcol da Ofìda e La Cümüniù da la beàda Cadamóst[46].
A la quàrta campàda i g'ha metìt amò dù quàdre dal Lüsì che pröma i sa truàa da l'ótra bànda söla quinta campàda 'nvèrsa[47]: Al miràcol da Poźen e Al miràcol da Bulséna[47].
A la tèrsa campàda sa dèrf la pòrta che la ména an piàsa[48].
A la secùnda campàda gh'è dù quàdre, 'na Sàcra Cunversasiù atribüìda a Francèsch Bisól (Francesco Bissolo) con la Madòna, al Bambì, San Giüsèp, San Giuàn Batìsta picèn e dù sancc mia identificacc con la 'èsta da fràt[48]. Al secùnd al rafigüra Santa Lüséa dal Picenàrd[49].
Gh'è pò 'na statüa dedicada al pàpa Pio XI da Quintilià Curbeli (Quintiliano Corbellini) con 'na scrìda che la ricòrda le pruveniénse cremàsche di paréncc dal pàpa[50].
A la pröma campàda gh'è an altàr dal Sètcént circundàt da 'na balaöstra; sùra che an sarcòfégh con déte San Giacìnto, regalàt dal cardinàl Piéro Otobòni (Pietro Ottoboni); söl mür gh'é pò 'na Madòna co' 'l Bambì dal Treźént[51].
La faciàda da déte
Modifega
Söla faciàda da déte gh'è al batistére an màrmor da Caràra a 'òt bànde co' an quercc da lègn da nus dal cinchcént[52].
Söl mür sa 'èd quai tüchèi da frèsch: 'na Maestà, an sant ché lès an lébre, figüre da àngei; le finéstre le g'a dèle vedràde dal Vòtcent con sö San Sebastià e San Vitùr; la 'edràda dal ruźù l'è da 'l 1980 sùra an prugèt da i architècc Ermentì[53].
Le sagrestìe e al lucàl per le peniténse
ModifegaDa la capèla dal Crucéfes sa va déte 'n da la sagrestìa vècia, fàcia sö ansèma al dòm, da la fùrma quadràda con le ólte 'ncruźiàde e 'na culùna an mès[54].
Da ché sa va déte 'nda la sagrestìa nóa, con mobìi dal Sètcént e tancie quàdre[54]: l''Adurasiù di re Màgi, da Pàol Cavàgna (Paolo Cavagna), dó Madòne col Bambì, fòrse da Carlo Ürbì, la Cunfesiù da San Pàol e La parténsa da Tobìa che i pararès da Maer Picénard; la tìla da Gesò sö la crùs al sèm mia da ci l'è; quàtre quadre mès tùnd che i pàrla da Maria, fórse da la scóla da Giuàn Batìsta Castèl (Giovan Battista Castello) o Vincéns Civèrch, ma argù i dìs che i è da Francèsch Catena, Anfine, gh'è trì quàdre sènsa nóm dal 'l pitùr: La mòrt, l'Asensiù e l'Incurunasiù da Marìa[54].
Gh'è tacàt pò an ex vóto 'ntitulàt al Miràcol da Quintà, 'urìda da la źént da chel paìs per ringrasià al Signùr che i animài i è mià mòrt quand gh'éra 'n gir la pèst che la cupàa töte le bèstie[54].
Al lucàl per le peniténse l'è stàcc pitürat a témpera an da 'l 1962 da Ruźàre Fulcì (Rosario Folcini)) con i mistére da la Pasqua[55].
Nòte
Modifega- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Zucchelli, p. 64
- ↑ Zucchelli, p. 85
- ↑ 3,0 3,1 Ceserani Ermentini, p. 22 e 23
- ↑ 4,0 4,1 Zucchelli, p. 67
- ↑ Zucchelli, p. 65
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Zucchelli, p. 66.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 34
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 38 e chèle dòpo
- ↑ 9,0 9,1 Ceserani Ermentini, p. 94
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 41
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 42
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Ceserani Ermentini, p. 45
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Zucchelli, p. 68
- ↑ «La prima Messa nel Duomo restaurato è stata celebrata dal Cardinale Montini». La Provincia, sàbet 25 da aprìl dal 1959.
- ↑ «I sette anni di restauri del Duomo di Crema nel racconto dell'artista che li diresse». La Provincia, martedé 28 da aprìl dal 1959.
- ↑ Antonio Grassi. «Il Papa affascina i cremaschi». La Provincia, dumìnica 22 da giögn dal 1992.
- ↑ Gianni Bianchessi. «Paravisi, messa in suffragio». La Provincia, venerdé 2 da setémbre dal 2005.
- ↑ Giorgio Zucchelli. «S. Pantaleone: duomo nuovo». Il Nuovo Torrazzo, sàbet 14 da giögn dal 2014.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 57 e segg.
- ↑ Zucchelli, p. 77 e 78
- ↑ 21,0 21,1 Luca Guerini. «Un Duomo inedito». La Cattedrale ritrovata (insèrt dal Il Nuovo Torrazzo)', 2014.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 28
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Zucchelli, p. 79
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Gruppo Antrolopologico Cremasco, p. 42 e segg.
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Ceserani Ermentini, p. 63 e segg.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 66 e 68
- ↑ Zucchelli, p.114
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 70 e 71
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 89
- ↑ 30,0 30,1 Ceserani Ermentini, p. 72
- ↑ Zucchelli, p. 90
- ↑ 32,0 32,1 Ceserani Ermentini, p. 75
- ↑ Zucchelli, p. 86
- ↑ Giorgio Zucchelli. «Cattedrale, cioè Cattedra». La Cattedrale ritrovata (insèrt de Il Nuovo Torrazzo), 2014.
- ↑ Giorgio Zucchelli. «L'annuncio della parola». La Cattedrale ritrovata (insèrt de Il Nuovo Torrazzo), 2014.
- ↑ Pietro Tosca. «Da contadino a scultore dei Papi. Addio a Toffetti». Corriere della Sera - Edizione Bergamo, 12 da nuémbre dal 2013.
- ↑ 37,0 37,1 Giorgio Zucchelli. «Il paradiso nell'abside». La Cattedrale ritrovata (insèrt de Il Nuovo Torrazzo), 2014.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 80
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 77
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 83 e 84
- ↑ Giorgio Zucchelli. «Il Compianto del Marzale in Duomo». Il Nuovo Torrazzo, 12 da mars dal 2016.
- ↑ Greta Mariani. «Opere inedite di Bacchetta per il Diomo». La Provincia, 15 da dicémbre 2020.
- ↑ 43,0 43,1 Ceserani Ermentini, p. 86 e 87
- ↑ Zucchelli, p. 108
- ↑ Zucchelli, p. 107
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 88
- ↑ 47,0 47,1 Ceserani Ermentini, p. 74
- ↑ 48,0 48,1 Ceserani Ermentini, p. 92
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 93
- ↑ Zucchelli, p. 120
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 95
- ↑ Giorgio Zucchelli. «Il battistero ottagonale». La Cattedrale ritrovata (insèrt de Il Nuovo Torrazzo), 2014.
- ↑ Ceserani Ermentini, p. 98
- ↑ 54,0 54,1 54,2 54,3 Zucchelli, p. 84 e 85
- ↑ Giorgio Zucchelli. «Confessione: secondo Battesimo». La Cattedrale ritrovata (insèrt de Il Nuovo Torrazzo), 2014.
Lébre
Modifega- Augusto Cambié, Il Duomo di Crema, Crèma, Basso, 1913.
- Guido Verga, Studio sul Duomo di Crema, Cremùna, Cremona Nuova, 1931.
- Amos Edallo, Il Duomo di Crema alla luce dei nuovi restauri, Crèma, Banca Popolare Agricola, 1955.
- Andrea Bombelli, Crema Bella. Guida artistica di Crema e dintorni, 2, Cremùna, Cremona Nuova, 1959.
- Lidia Ceserani Ermentini, Il Duomo di Crema, Cremùna, Camera di commercio, industria, artigianato e agricoltura, 1989.
- Lidia Ceserani Ermentini, Il campanile del Duomo di Crema. Documenti e storia in Insula Fulcheria, Crèma, 1988.
- Lidia Ceserani Ermentini, Il volto della città. Crema nella storia e nell'arte, Crèma, Leva Artigrafiche, 1990.
- Dado Edallo, Crema, la formazione del tessuto urbano in L'immagine di Crema a cura del Gruppo Antropologico Cremasco, Crèma, Leva Artigrafiche, 1995.
- Annunziata Miscioscia, Crema, Crèma, Comune di Crema, 2003.
- Giorgio Zucchelli, La Cattedrale di Crema, Cremùna, edizioni Il Nuovo Torrazzo, 2003.
- Gruppo Antropologico Cremasco, Campane è campanér, Crema, Buona Stampa, 2007.
- Autori vari, I campanili della Diocesi di Crema, Crèma, Leva Artigrafichea, 2009.
- Campane e campanili cremaschi. URL consultad in data 18 da magg dal 2014. (arqiviad de l'url orijenal in data 18 da magg dal 2014)
- Don Giacomo Carniti, Storia degli organi della Cattedrale di Crema (PDF), in Insula Fulcheria, vol. XLI, Castigliù, Grafiche Rossi, 2001, pp. 81-123. (archiviato dall'url originale il 18 da magg dal 2014).
- Archivio del quotidiano La Provincia. URL consultad in data 18 da magg dal 2014. (arqiviad de l'url orijenal in data 21 da magg dal 2014)