Dialett mantovan

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El Mantovan (nòmm local: dialét mantuàn) a l'è on dialett neolatin che 'l partegn al grupp gall-italich.
El s'è discutuu a longh se 'l mantovan el faga part del Lombard ò de l'Emilian, perchè, come alter dialett al confin tra i duu grupp lenguistich (el Piasentin, el Paves, el Cremones...) el gh'ha caratteristegh de tutti e duu. A bon cunt incoeu el ven classificaa come dialett emilian, anca se questa distinzion l'era stada giamò fada del Biondelli in del 1853 (e lù l'ha ditt che 'l Mantovan el fa de la variant mantovan-ferraresa de l'Emilian).

I dialett de la Provincia de Mantova

El mantovan, intes come on dialett de l'Emilian compagn del Mirandules e del Ferares, a l'è parlaa a Mantova e in tutta la zòna meridional de la provincia, due hìin parlà i dialet de l'Ultrepò mantuan che hìin puttòst compagn anca al dialett guastalles (comun de Guastalla, Luzzera e Reggioeu) e a quell de Borett e Gualtee. A nòrd inveci i parlà hinn pussee vesin al Bressan e al Verones, e ciapèn el nom de parlàt ólt mantuà. I comun indove se parla nò el Mantovan ma se parla l'ólt mantuà a hinn, Aquanegra, Asola, Cannee, Casalmòr, Casalòld, Casalroman, Castell Goffred, Castion, Cavriana, Ceresara, Gòit, Guidizzoeu, Mariana, Medol, Monzamban, Piubega, Redondesch, Solferin, Sermed e Vòlta.

A Sabbioneda, Viadana, Pomponesch e Doeusol el dialett a l'è on poo different del mantovan, perchè 'l gh'ha anca di influenz del Cremones e del Parmesan.

Grammatega

ATTENZION: El Mantovan chì de sotta l'è scrivuu con l'ortografia oriental unificada.

Articol

Articol determinativ:
- El: Al
- La: La
- I: I (mas'c)/li (dònn)
Articol minga determinativ:
- On: Ün/An
- Ona: Üna

Pronòmm

Mì: mì.
Tì: tì.
Lù lü.
Lee: lé.
Numm: nüàntar o noàlter.
Vialter: vüaltar o voàlter.
Lor: lór o lóre.

Formazion de la fras

In general, la formazion de la fras in Mantovan l'è minga tròpp different de quella in Lombard. Per esempi, anca in Mantovan l'esista la costruzion de dree pù l'infinii, per esempi:
A gh'è un bagèt müs ca l'è dré ciücàr la sò tèsta incòst al mür
La negazion l'è fada compagn del Frances, ciuè cont ona partesella negativa sia al principii che dòpo del verb:
Mì an g'hò mìa bèsi.

Verb

Verb vess

Indicativ present: mì a sò, tì at sè, lü a l'è, nüàntar sém/séma, vüàltar a sif/sì, lór i è.
Indicativ imperfet: mì a séri, tì at séri, lü a l'éra, nüàntar séram, vüàltar séraf/séri/séro, lór i éra.
Indicativ futur: mì sarò, tì at sarè, lü al sarà, nüàntar sarém, vüàltar sarì, lór i sarà.
Congiuntiv present: che mì sìa, che tì at sìa, che lü al sìa, che nüàntar sìam, che vüàltar sìaf, che lór i sìa.
Congiuntiv imperfett: che mì füs/füdési, che tì at füsi/füdési, che lü al füs/füdés, che nüàntar füsam/füdésam, che vüàltar füsaf/füdésaf/füsi/füdési, che lór i füs/füdés.
Condizional present: che mì sarìa/sarés, che tì at sarési, che lü al sarìa/sarés, che nüàntar sarésam, che vüàltar sarésaf/sarési, che lór i sarìa/sarés.
Participi passaa: astà/stà.
Infinii present: vésar.

Verb avègh

Indicativ present: mì a g'hò, tì at g'hè, lü al g'ha, nüàntar g'ém, vüàltar a gh'if, lór i g'ha.
Indicativ imperfet: mì a gh'éf, tì at gh'évi, lü al gh'éa, nüàntar gh'éam, vüàltar a gh'éu, lór i gh'éa.
Participi passaa: abü.
Infinii present: vérgh

Verb vegnì

Indicativ present: mì a végni, tì at végni, lü al végn, nüàntar a gnéma, vüàltar a gnì, lór i végn.
Indicativ imperfet: mì a gnévi, tì at gnévi, lü al gnéa, nüàntar a gnéam, vüàltar a gnéu, lór i gnéa.
Participi passaa: gnì/gnést/gnü.
Infinii present: végnar

Verb andà

Indicativ present: mì a vàghi, tì at vè, lü al va, nüàntar a 'ndéma, vüàltar a 'ndè, lór i va.
Indicativ imperfet: mì a 'ndàvi, tì t'andàvi, lü l'andàva, nüàntar a 'ndàum, vüàltar a 'ndàu, lór i andàva.
Participi passaa: andà.
Infinii present: andar.

Verb stà

Indicativ present: mì a stàghi, tì t'astè, lü al sta, nüàntar a stéma, vüàltar a stè, lór i sta.
Indicativ imperfet: mì a stàvi, tì at stàvi, lü al stàva, nüàntar a stàum, vüàltar a stàu, lór i stàva.
Participi passaa: astà.
Infinii present: astàr.

I coniugazion

Indicativ present: mì a vàrdi, tì at vàrdi, lü al vàrda, nüàntar vàrdem/vardéma, vuàltar vardè, lór i vàrda.
Indicativ imperfett: mì a vardàvi, tì at vardàvi, lü al vardàva, nüàntar a vardàum, vüàltar a vardàvi/vardàu, lór i vardàva.
Indicativ futur: mì vardarò, tì at vardarè, lü al vardarà, nüàntar vardaréma, vüàltar vardarì, lór i vardarà.
Congiuntiv present: che mì vàrdi, che tì at vàrdi, che lü al vàrda, che nüàntar vardéma, che vüàltar vardè, che lór i vàrda.
Congiuntiv imperfett: che mì vardés, che tì at vardési, che lü al vardés, che nüàntar vardésam, che vüàltar vardésaf/vardési, che lór i vardés.
Condizional present:
Participi passaa:
Infininii present:

II coniugazion

Indicativ present:
Indicativ imperfett:
Indicativ futur:
Congiuntiv present:
Congiuntiv imperfett:
Condizional present:
Participi passaa:
Infininii present:

III coniugazion

Indicativ present:
Indicativ imperfett:
Indicativ futur:
Congiuntiv present:
Congiuntiv imperfett:
Condizional present:
Participi passaa:
Infininii present:

IV coniugazion

Indicativ present:
Indicativ imperfett:
Indicativ futur:
Congiuntiv present:
Congiuntiv imperfett:
Condizional present:
Participi passaa:
Infininii present:

I numer

Ün/Üna
Dö; Dü
Trì
Quàtar
Sinch
Sié
Sèt
Òt
Nöf
Diès
Ündas/Öndas
Dödas
Trédas
Quatòrdas
Quìndas
Sédas
Darsèt
Dasdòt
Dasnöf
Vint
Vintün
Trènta
Quarànta
Sinquànta
Sesànta
Setànta
Utànta
Nuànta
Sént
Mìla
An milión
An migliàrd

I mes de l'ann

Znér
Favrér
Mars
Avrìl
Macc
Giügn
Lüi
Agóst
Setémbar
Utòbar
Nuémbar
Dicémbar

Esempi de lengua

Moeud de dì

At g'hè la maravèla sbüza.
Cüm a fémia a 'ndàr a mésa e a star a cà? A ciamém al prét in cà.
At g'hè la spìnta d'an böf.
At sè trist ad 'mè 'l fréd.
At càti gnànca 'l Signór 'nd l'òrt.
Ch'at gnis an càncar!
At sè fòrt ad 'mè l'azé.
Star da la bànda dal furmantón.
Ad nòt li lazàgni le par gnòch.
Al n'è mìa bun da catà l'argnàl.
Al tìra li s'ciàfi a dò a la vólta infìn ch'i è dìspari.
Al s'è tót sö e l'è 'ndà.
Andàr indùa a mósga mìa i can.
La fa töti li spianàdi cmé l'àzan dal strasèr.
La vach(a) ca t'ha faa!
L'è 'n àzan ch'al pìga.
Pasàr dal Pò cun l'as da pàsta.
L'è 'n arvèrs/Bastiàn cuntràri.
L'è arvèrs cmé 'na bréta.

Proverbi

^[1]

Ch'as ciava l'avarésia: a màgnom 'n öv in trì e la balòta a la mìtom in dal sfòi admàn!

Suzzera

Pötòst che gnint, l'è mèi pötòst.
Quand al cavalér al s'imbròia, al padrùn al s'desbròia.
I Mantoàn, quèl ch'i fa mìa incö i la fa dmàn.

Sabbioneda

Quand tìra 'l vènt ad sùra, s'è serén as nìula.
Quand al malgòt al tra föra la mànsa, dagh ad l'àqua infìn a la pànsa.
Pèrsagh, figh e mlón, töti bón a la sò stagión.
Invèran sènsa néf, pùar furmènt.
La vàca püsé bùna l'è cóla bucalùna.
Sul e vènt i süga par cènt.
Bèl Nadàl, bröt Carnuàl.
Per San Mubón, tüti i stras i sa 'd bón.
Chi dòrum d'agóst, al dòrum a sò cóst.
Par San Bernardèin al fiurès al lèin.
A San Bias la néf agh piàs.
Chi völ an bèl ruzèr, ch'a la püda in fabrèr.
Fabrèr uèr.

Mantova

Andàr in còlara l'è da òm, stàragh l'è da bèstia.
Chi ia fa a 's dismèntga, e chi ricév sü a tègn a mènt.

El Pader Noster in Mantovan

^[2]

Pàdar nòstar, ch'at sè in ciél,
ch'al sìa santificà al tu nom,
ch'al vegna al tu règn,
ch'la végna fàta la tu volontà,
in ciél cóm in tèra.
Dàs incò al nòstar pan cutidiàn,
e armèt a nuàltar i nòstar débit,
isè com nuàltar li armètom ai nòstar debitùr.
E non indùras in tentasiòn,
ma réndas lìbar dal mal, amen.

La parabola del Fioeu Trason

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 239

Ón òm al gh'avéva dü fiöi.
E 'l piü zóvan 'd lór l'ha dit a sò pàdar: "Papà, dam cla part de patrimòni che am tóca!" e lü al g'ha divìs la ròba.
E dòp pòchi gióran, mücià sü tüt, al fiöl piü zóvan l'è andà ind una tèra luntàna, e là l'ha strüsià la sò sustànsa, vivènd da lüsüriùs.
E dòp ch'l'ha 'vü cunsümà tüt, è gnü in quèl sit 'na gran carestìa, e lü stès l'ha prinsipià a vér de bizógn.
E l'è andà e 'l s'è mìs a servìr ón sitadìn de cla tèra, che 'l l'ha mandà ind la sò campàgna, perchè cundüzès föra i pursèi.
E l'avrìa vulü impinìras la pànsa có le giànde che mangiàva i pòrch, ma nisün gh'an dàva.
Alùra, turnànd in lü stès, l'ha dit: "Quànti servitùr in càza 'd mè pàdar i g'ha del pan in abundànsa, e mì chì möri de fam!
Am farò spìrit e andarò da mè pàdar e agh dirò: "Papà, hò ofés al Signùr e tì;
zà 'n són dégn d'ésar ciamà tò fiöl; tòm cóme ón di tò servitùr".
E al s'è tòlt sü e l'è andà vèrs sò pàdar. Quand l'éra ancùra luntàn sò pàdar al l'ha vist, al s'è mòs a cumpasión e, curèndagh incùntra, al s'è bütà e l'ha bazà.
E 'l fiöl al g'ha dit: "Papà, hò ofés al Signùr e tì. Zà 'n són piü dégn d'ésar ciamà tò fiöl".
Ma 'l pàdar l'ha dit ai sò servitùr: "Prest, purtègh chì la piü bèla vèsta e vestìl, metìgh l'anèl al dit e le scàrpe ai pè;
e menè chì ón vdèl ingrasà, masèl e magnémal e stém alégar;
parchè 'stu mè fiöl l'éra mòrt e l'è resüsità, l'éra pèrs e l'è stà truà!" e i s'è mìs a magnàr.
Intànt sò fiöl piü vècc e, quand l'è turnà e l'è stà darént a càza, l'ha sentì ch'i sunàva e i cantàva.
E l'ha ciamà 'n servitùr e 'l g'ha dmandà cus'éra cla ròba.
E quèst al g'ha dit: "È rivà tò fradèl e tò pàdar l'ha masà 'n vdèl gras, parchè l'è turnà san e salv".
L'è andà sübit in còlera e no 'l voléva 'ndàr déntar; sò pàdar dùnca l'è gnü e l'ha cuminsià a pregàral.
Ma quèl, rispundèndagh, l'ha dit a sò pàdar: "Ècu, tanti an che 't sèrvi, e an hò mài trascürà i tò órdin, e 'n at m'hè mài dà ón cavrét da magnàr cói mè amìgh;
Ma, sübit rivà 'stu tò fiöl, che l'ha strüsià tüt al sò cun dle sgualdrìne, at g'hè fat cupàr ón vdèl ingrasà".
Ma quèl al g'ha dit: "Fiöl, tì 't sè sémpar cun mì, e tüt al mè l'è tò;
Ma l'éra bén giüst magnàr e star alégar, parchè 'stu tò fradèl l'éra mòrt e l'è resüsità, l'éra pèrs e l'è stà truà".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti-gallo italici, 1853, pag. 239

On dialogh teatral

Padron: Eben, Batista, gh'èt fat, cal t'ho dit?
Servitor: Siorsì, al staga sicür che mì gh'ho fat cal che hoo pudüü per mustràmegh puntüal. Stamatina, a le ses e ün quart mì a sera zà in viazz, a le set e mezza mì a sera a mità strada, a le ot e trii quart andava dentar in cità, ma pò al gh'ha tant piövüt!
P: Eh, al solit tì 't saree staa a far al pultron int 'na qual ustaria a sptàrgh a 'n piövess. Par cosa n'èt tölt con tì l'umbrela?
S: Oh bela, par an purtar con mì cl'imbroj; e pò iersira, quand a son andaa a let, a 'n piöveva miga e, se piöveva, piöveva puchissim; 'sta matina, int l'alba, quanda mì a son levaa sü, l'era seren, e int l'alvaras al sol al s'è nivulaa; a mezza matina a s'è alvaa ün gran vent, ma incambi da serenaras a l'è 'gnüü zò üna tempesta che l'ha dürat mezzura, e pò s'è miss a piövar a secc arvers.

[...]
Attilio Zuccagni Orlandini, Raccolta di dialetti italiani con illustrazioni etnologiche, 1864, a partì de pag. 53

Ona novella del Boccasc

Dialett de Mantova

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 267

A ì dùnca da savér che ind al tèmp che a Cìpri a gh'éra 'l prim rè, dòp che Gofrè ad Büglión l'avéa ciapà Tèra Sànta, è sücès che üna gran siùra francéza l'è andàda al Sepülcar dal nòstar Siùr, e ind al turnàr indré l'è pasàda par Cìpri, dùva du scavesacòi i 'gh n'ha fat da tüt li sòrti. E lé, daspràda par la sö disgràsia, l'ha pensà d'andàr dal rè a fàras giüstìsia. Ma i g'ha dit ch'la podéva vansà, che al rè l'éra acsì da pòch ch'al n'al s'la toléva gnanch par lü, e ch'al mandàva zò li piü gròsi ingiüri ch'i 'gh fàva, in manéra che tüti i podéva fàrach quèl ch'i voléva. Ascoltànd 'sta siùra 'sti còzi chì, e conoscénd che par lé a n'ach podéva ésar piü rimédi, l'è volüda andàr l'istès dal rè par fàrgan 'na bèla; e pianzénd cóme mài, la g'ha dit: "Cara 'l mè siùr, mé a 'n sòn mìga chì da vü parchè a 'm fèghi qualcòza par mì da quèl ch'a m'è stà fat, ma sulamént sòn gnüda a pregàrav ch'a m'insgnèghi cóma fè a süpürtàr tüti i insült ch'i 'f fa, parchè ànca mì pòsa imparà a süpürtàr i mè, che al sa al Signùr, s'a podès, a v'ià donarìa vontéra, parchè sò che vü a sì brav da pasàrvla vìa".
Al re, santénd 'stu discùrs, al s'è tüt vergugnà e, facéndas spìrit, l'ha cominsià intànt a castigàr bén chi birbùn ch'éva ofés la siùra francéza, e pò dòp l'ha seguità a far giüstìsia par lü, e difèndar l'unùr dla sö curùna, el n'ha lasà pasà piü nisüna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 267-268

Dialett de Bòssol

Dónca av dìghi ch'al témp dal prém rè 'd Cìpri, dòp che Gotifrè 'd Bügliòn l'avè ciapà la Tèra Sànta, è sücès che 'na siùra 'd Guascógna l'è andàda in pelegrinàcc al Sepùlcar e ind al turnà indré l'è pasàda per Cìpri, dùa l'è stàda maltratàda da di balòs. Lé, tüta rabiàda per st'asiòn, e non savènd còza fà, l'ha pensà d'andà dal rè; ma i g'ha dét sübit che 'l sarés témp trat vìa inütilmènt, parchè l'éra 'n òm tant da póch e stras, che nò 'l tolìva al strach d'vendicà gl'insült fat a chiàter, ma gnànca cói fat a lü; tant l'è véra che cói ch'a gh'ìva qualcòs cóntra 'd lü, i sa sfogàva fazèndagh ògni sòrt d'asiòn. Cla siùra che, santènd acsé, l'ìva pèrs ògni sperànsa d'èsar vendicàda, per volés procurà 'na sudisfasiòn in mès al sò dispiazér, l'ha pensà 'd volì dàgh al rè, in bùna manéra, dal bòn d'angót; e, andàndagh pianzulènta davànti, la g'ha dét: "Càra 'l mè siùr, mé végni mìa ché pr'èsar vendicàda di insült ch'i m'ha fat, ma parchè t'am fàghi almèn al piazér d'inseiàm cmüta 't fè a portà tüti cói che, da cól ch'a sènti, i 't fa 'nca a té; parchè, quànd aró savì cmüta 't fè, alùra podró portà con püsè pasiènsa cól ch'i m'ha fat a mé; cla pasiènsa ch'la sa 'l Signór, s'avès da pudì at vorès donà, zà che at sè portàla acsé bén".
Al rè, che fin alùra l'éra stà trascurà e pìgar, cóma s'al s'füdès tüt in 'na vòlta dasmisià, cominciànd di insült fat a 'sta dóna, ch'al g'ha vendicà a sangh, l'è dventà rigorós cóntra tüti cói che dòp i s'è ris'cià da fà qualcòs cóntra l'onór dla sò coróna.
ibidem, pagg. 263-264

Dialett de Ostilia

A digh dónca ch'al témp da prim rè 'd Cìpri, dòp che Gofrè 'd Bügliòn l'ha desliberà Gerüzalèm dài Türch, gh'éra 'na siùra ch'l'è 'ndàda par 'n aòt al Sant Sepùlcar e, ind al turnàr, quànd l'è rivàda a Cìpri, da 'nsoquànti da 'sti scavesacòi agh n'è stà dit e fat da tüt li sgnàdi. 'Sta pòvra dòna an s'an pudènd dar pas, la voléva andàr dal re, par fargh insgnàr. Ma i g'ha vulü far crédar ch'l'era fadìga pèrsa: che lü l'éra csì trascüra e csì da póch, che pasiènsia pr'i tórt ch'a 's fàva ai àltar, ma ch'al na s'an toléva gnànca par chi tànti ch'igh fàva a lü, ch'l'éra fin 'na vargógna màrsa, tant che chi gh'éva bìla al s'dasfugàva con di insolènsi a lü. 'Sta dòna, daspràda 'd vendicàras, par fàrsla un póch pasàr, la s'è mìsa in tèsta d'andàr a smüstasàr al rè d'èsar csì mìzar. E, tòltas sü pianzànd, quand la s'è vìsta d'adnans a lü, l'ha tacà a dir: "Al mè siùr, mì an són mìnga gnüda parchè vója giüstìsia, ma par tüt rimédi, av préghi ch'a m'insgnèghi cóma fè vü a mandàr zó tant da ladìn tüti cl'ingròsi che mì a sò ch'iv fa, parchè da vü imparànd ànca mì pòsa con pasiènsia supurtàr l'ingiüria ch'i m'ha fat: che, s'a pudès, al Signùr al la sa quànt vuluntéra v'la donaréa a vü, pòst ch'a fè csì bèl a supurtàli".
Al rè, che infin alùra l'éra stà intrégh e mìzar, a pars cóma ch'al s'dasmisiès e, tacànd da l'ingiüria da 'sta dòna, ch'al l'ha castigàda ma da bòn, l'è dvantà 'l pü sütìl ch'agh sìa mài stà, che guài dòp a tucàral ind l'unùr dla sò curùna.
ibidem, pag. 268

Dialett de Pòsg

Av dìgh dónca che ind i témp dal prim rè ad Cìpri, dòp che Gofrè ad Bügliòn l'ha avü vint Tèra Sànta, è sücedü che una zentildóna ad Guascógna l'è andàda in pelegrinàcc al Sepùlcar, e quand l'è turnàda da 'd là, arivàda ch'la fü a Cìpri, da chi óm ch'an g'ha cör, da vilàn la fü insültàda. Lé, tüta duluràda sènsa nesün ch'la cunsulès, lamentàndas la pansè d'andàr dal rè a dar zò la sò denünsia; ma 'gh fü dét da alcün ch'la gh'andarè per gnènt, perchè l'éra tant al gran balòs e pòch ad bòn che, invéze ad far giüstìsia ai àltar, quand lór i éra ufés, l'éra tant vil ch'l'an supurtàva tànte d'insolènse per sua màrsa vargógna, e tüt quèi gh'avévan di dispiazér, i sa sfugàvan col fàragh ün quàlch insült o svergugnàral. La pòvra dóna, sènsa sperànsa 'd far vandèta, per cunsulàras ün pòch dla sò nòia, la s'è decìza 'd volér musgàr la mizéria dal rè; e, pianzènd, la gh'è andàda davànti e la g'ha dit: "Car al mè siór, mì an vègn mìnga a la tò prezènsa parchè mì am aspèta che tì a fàsi vandèta dl'ingiüria ch'm'è stàda fàta ma, in cumpèns ad quèla, at prégh che at m'insègni cóme at sufrìsi quèle che a sò ch'i 't fa, parchè imparànd da tì, mì a pòsa supurtàr la méa, che lü, al nòstar Siór, al sa se mì a podès far, luntéra at la darìa, parchè tì 't sè bòn ad purtàran ün mücc".
Al rè, che fin d'alùra l'éra stà tard e pégar, cóm sa 'l sa 's füs dasmisià, l'incuminzè da l'ingiüria fàta a 'sta dóna, che con tüt la ràbia al l'ha vendicàda, ad ésar ün rigurùs parsecütór ad tüt quèi che cóntra l'unór dla sò curóna i avès fat quèl in séguit.
ibidem, pagg. 268-269

Bibliografia

Scrìvar e lésar in dialet, Sometti editore, 1979.
La scrüfna: barzellette in dialetto mantovano, Sometti editore, 1999.
Vocabolario mantovano-italiano de Francesco Cherubini, 1827
Ferdinando Arrivabene, Vocabolario mantovano-italiano, Mantova, 1882
Mario Bardini, Vocabolario mantovano-italiano: come si dice in Italiano?, ed. La Tor dal Sücar, 1964

Referenz

Vos correlaa

Ligamm de foeura

[1] ttando.com

[2] ristusrex.org

[1]

[2]