Tiràn

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Tiràn (Tirano in Italian, Tiraun in Rumanc; Tiranum in Latin; Thiran in tudesch storich) l'è ün cumün de la Lumbardia, Pruvincia de Sundri, ch'el gh'ha 9 130 abitant (dato del des 2015 ), 'na superfis de 32 km² e 'na densità de 285. L'è ün sitt famùs perchè gh'è ün Santuari de la Madona.

Tiran Comun
Tiran - Sœmeanza
Dats aministrativ
Stat	Itàlia
Rejon	Lombardia
Provinça	Provincia de Sundri
Capolœg	Tirano
Politega
Sindeg
Orgen lejislativ	Consili comunal
Territore
Coordinade	46°12′59″N 10°10′08″E
OSM	47003
Voltituden	440 m s.l.m
Superfix	32,37 km²
Abitants	8 828 ab. (1º genar 2023)
Densitaa	272.72 ab./km²
Confin	Córten, Seran, Verv, Vila de Tiran e Brüs
Fus orari	UTC+01:00 e UTC+02:00
Varie
Prefiss	0342
Codex postal	23037
Sigla autom.	SO
Codex ISTAT	014066
Codex catastal	L175
Sant protetor	San Martin
Cl. climatega
Cl. sismega
Localizazion
Tiran - Localizazion
Sit istituzional

In duvè l'è

Tiràn se troeuva a 450 meter d'altezza e l'è visìn al cunfìn cunt la Svizzera, in particulàar cunt la Val Pusc'ciâf (Cantùn di Grisùn). Inturn al paes gh'hin ün frach de muntagni: i Alp Urobi a süd, il grüp del Bernina a nord e quel del Stelvi a nord-est.
Tiràn l'è in duvè che se vegnen incunter la Valtelina e la Val Pusc'ciâf ed i fiüm ch'i ghe passen in mez, l'Adda e'l Pusc'ciavin.

El nom

El nom "Tiràn" el vegn forsi dal latìn inter amnes, ch'el voeur dì "in mèz a düü fiüm": a tücc i efètt, Tiràn se troeuva in duvè che'l Pusc'ciavin el va denter l'Adda.

Storia

La zona de Tiràn l'era giamò abitada in de la Preistoria: hin stàa truvàa di incisiùn süi pedri, ün pugnàal del XVII secul a.C. ed ün pedra de l'Età del Ram incoeu cunservada in de l'"Antiquarium Tellino".
Tiràn l'è in ün sitt che l'è semper stàa de grand'impurtanza: chi g'aveva el controll del paes e del sò castèll el tegneva d'oeucc i trafich ch'i naven in Engadina, in de l'Imperi Germanich e in de la Republica de Venezia. El 29 setember 1504 segund la tradiziùn a Tiràn l'è cumparsa la Madona e sübit dopu han fàa sü ün santuari, che l'è diventàa el simbul de la fed catolica cuntra quèla refurmada.
In de l'Età de mèz e in di ann dopu a Tiràn gh'hin stàa di scunter per questiun pulitich e religiùs: in particular, in del 1620 l'era inizàa l'inscì ciamàa "Sacro Macello" ("Macell Sant"), la bataglia cunter i Grisùn ch'i vureven impùr la fed refurmada in de la Valtelina.

Evoluzion demogràfega

Abitant censid

De nà a vedè

El Santuari de la Madona de Tiràn

Madona de Tiràn

El Santuari de la Madona de Tiràn, che'l se troeuva in de la part setentriunàal del paes, l'è la gesa pussee impurtant de la Valtelina.
Segund la tradiziùn, el 29 setember 1504, in ün camp de fich, al beà Omodeo l'è cumparsa la Madona, che'l gh'ha chièst de fà sü üna gesa per lee.
I laurà hin iniziàa in del 1505, hin düràa fin al 1513 e la gesa l'è stada cunsacrada el 14 mag 1524 dal vescuf de Comm Cesare Trivulzio.
El santuari l'è stàa fà sü in stil rinascimentàal lumbaart; el purtùn d'entrada l'è stàa fà da Alessandro Scala e'l grand orghen che ghè denter, fàa tra'l 1608 e'l 1617, l'è de Giuseppe Bulgarini.
Insemm al Domm de Milan e a la Certusa de Pavia, el Santuari de la Madona de Tiràn l'è cunsiderada vüna di trè pussee bej gesi de la Lumbardia.
Papa Pio XII gh'ha dichiaràa la Madona de Tiràn patrona de la Valtelina.

Olter gesi

San Martìn
e'l Palazz Quadrio

In del paes ghè la gesa de San Martìn, cunt el campanil del XV secul in stil rumanich lumbaart.
In sü üna culina che sta sura al Santuari de la Madona de Tiran ghè la gesa de Santa Perpetua, fada sü in del XI secul, cunt atacàa ün uspizi che ün temp duperaven i pelegrìn che da Venezia e da Milàn nàven in Germania.
Üna custruziùn simil (gesa e uspizi) ghè anca pussee a nord, in sü la stessa via in duvè che ghè la gesa de Santa Perpetua: l'è la gesa de San Rumeri, in del cumün de Pusc'ciâf (Svizzera), che l'è in sü üna cresta a 1.800 meter a strapiumb sül Lach de Pusc'ciâf.

Olter sitt

Tiràn l'è ciamada "la Meràn de la Valtelina", perchè anca lee la gh'ha ün frach de stradi alberadi e de parch publich in de la zona centràal.
El center storich, che l'è in sü la spunda manscina de l'Adda, l'è anca incö serciada in part da la vegia müraja vurüda da Luduvich el Mor a la fin del XV secul e l'è duminàa dai rüìn de la tur del castèll de Santa Maria (chì ciamàa Castelàc).
Hin amò ben cunservàa i trè port d'entrada al paes: la "Porta Pusc'ciavina", per quej ch'i vègnen dai Grisùn; la "Porta Burmina", per quej ch'i vègnen da Burmi e dal Pass del Stelvi; la "Porta Milanes", per quej ch'i vègnen dal Lach de Comm e da Milàn.
A Tiràn gh'è ün frach de palazzi fadi sü tra'l XVII e'l XVIII da sciuri pien de danee: i Palazzi Quadrio, Salis, Merizzi, Visconti-Venosta, Parravicini, Buttafava e Torelli. Ghè anca el Palazz Marinoni, che incoeu l'è el Municipi de Tiràn e in del XV secul l'era ün cunvent dij Agustiniàn.

Trasport

Stradi

Tiràn l'è in ün sitt in duvè s'incùntren düü impurtanti stradi:

• la Strada Statàal 38, che la và da üna part vers Milàn (a Piantee ghè bisògn dopu de ciapà la Strada Statàal 36) e Comm (semper a Piantee se ciapa la "Via Regina"), menter da l'altra vers la Val Venosta e Bulsàn atravers el Pass del Stelvi;
• la Strada Naziunàal (svizzera) 29, che la và da Tiràn a l'Engadina atravers el Pass del Bernina.

Feruvij

Tren da la Feruvia Retica ch'el passa visìn al Santuari

A Tiran gh'hin düü staziùn feruviari ch'i se troeuven in de la stessa piazza e ch'i hin i staziùn d'inizi de düü feruvij minga culegadi tra de lùur:

• la Tiràn-Milàn, ün temp gestida da la "Ferrovia Alta Valtellina" (Feruvia Vôlta Valtelina) in del trat Tiràn-Sundri e dopu, dal 1970 da "Ferrovie dello Stato" (Feruvij Stataj);
• la Tiràn-Sankt Moritz, gestida da la Feruvia Retica, che culega la Valtelina a l'Engadina atravers la Val Pusc'ciâf e'l Pass del Bernina. 'Sta linea chì l'è la feruvia aderent (senza cremagliera) pussee vôlta d'Europa ed i sò tren russ, ch'i vànn sü binari a scartament piscinìn, pòrten in gìir ün frach de turist (trecent-quatercentmila l'ann) ch'i vègnen de tücc i cantùn.

Sport

La squadra de balùn del paes l'è l'"Unione Sportiva Tiranese", che la giuga in dij campiunàj diletànt regiunaj (Prima Categuria).