Brünaa

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Brünàa (Brunate in italian) l'è un cumün lumbard de la Pruvincia de Comm ch'el gh'ha 1 749 abitant (dato del Desember 2015), 'na süperfis de 1,96 km² e 'na densità de 892 ab./km².

Brunaa Comun
Brunaa - Sœmeanza
Dats aministrativ
Stat	Itàlia
Rejon	Lombardia
Provinça	Provincia de Còmm
Capolœg	Brunate
Politega
Sindeg
Orgen lejislativ	Consili comunal
Territore
Coordinade	45°49′N 9°06′E
OSM	46264
Voltituden	715 m s.l.m
Superfix	2,03 km²
Abitants	1 587 ab. (1º genar 2023)
Densitaa	781.77 ab./km²
Confin	Biev e Comm
Fus orari	UTC+01:00 e UTC+02:00
Varie
Prefiss	031
Codex postal	22034
Sigla autom.	CO
Codex ISTAT	013032
Codex catastal	B218
Sant protetor	Sant Andreja
Cl. climatega
Cl. sismega
Localizazion
Brunaa - Localizazion
Sit istituzional

El paes l'è cugnusüü per i sò villi eclettich e Liberty, per la funiculàar che la mena a Comm e per i sitt panoramich in duvè se poeurun vedè i Alp ucidentai, la Pianüra Padana e i Apenìn. Per 'sta rasùn chì, Brünàa l'è ciamada "el Balcùn süi Alp".

Geografia fisica

Territori

El territori cumünàal de Brünàa el se troeuva in dij Prealp lumbaart, in del vertis süd-ovest del Triangul Lariàn, ad ün'altezza tra i 562 ed i 1027 meter (in del sitt ciamàa CAO). Il paes l'è ad ün'altezza de 715 meter, in sü la part meridiunàal del Munt di Tre Crus. El terren l'è pien de calcàar, ma gh'hin i deposit glaciàal murenich chi gh'hann fertilizàal el sitt.
Ün poeu pussee a vall ghè ün altupiàn piscinìn (ciamàa Pian de Brünàa), che l'è culegàa al paes vecc cunt üna strada strèta e tütta a curvi inaugürada el 15 giügn 1935.
El territori l'è per la pussee part cuverta de busch: gh'hin acer, fràssen, pin, betüi, rubìnij, querc, castègn e fòo.
Fiüm gh'hin minga, ma dumà di pisarott chi hinn gross gnanca quand el pioeuv fort. Ma gh'hin ün frach de funt: la pussee famusa l'è la "Funt Pissarutìn", in duvè che ghè vün di pussee bej punt panuramich de Brünàa.

Clima

A Brünàa ghè ün clima de mezza muntagna. D'estàa l'è fresch e'l tira vent (hin rar i temperadùr sura i 25 grad a l'umbria): anca per quest i turist vegnen sü dai cità pussee cald, propi per stàa un poeu al fresch. I invern hin frecc e'l fioca ün frach (fin a 50 centimeter in del center del paes ed 1 meter e 50 al CAO); ma, anca s'el fioca inscì tant, Brünàa el resta minga isulàa perchè la Funiculàar Comm-Brünàa la và semper.
El D.P.R. 26 agust 1993, n. 412, el Cumün de Brünàa l'è in de la zona climatica F: per quest l'è semper pussìbil pizzà i riscaldamént e gh'hin facilitaziùn fiscai per 'sti impiant chì.

Nòmm del paes

El nòmm "Brünàa" l'e de urigin minga certa; gh'hin tre pussibij soluziùn:

• el vegn da Prunear, ch'el voeur dì "Paes vegnüü sü tra i alber di brügn";
• el vegn dal celtich Brunear, ch'el voeur dì "muntagna a uriént";
• el vegn dal germanich Brunnen, ch'el voeur dì "funt"; forsa perchè gh'hin ün frach di funt che vegnen foeura in del territori del Cumün (cumè la "Funt Pissarutìn").

Storia

I primm sègn d'ün sit stabel in duvè al dì d'incoeu Brünàa hin del 1240: stabel perchè in del V secul prima de Crist gh'eren dij tribù celtich che se spustaven.]]; cent'ann dopu, hann fàa sü il munaster de Sant'Andrè. D'alura, Brünaa l'è stàa cognosüu cumè un sit isulàa, anca perchè l'era dificil rivàa là. In del 1817 han fàa la mulatéra che da Brünàa va giò fin a Comm. Pussée tard han fàa anca i dùu stradi (vüna da Comm, l'oltra da Taverneri), che anca incoeu vegnen dupràa per venir sü a Brünàa.
Tra'l Vottcent e'l Noeufcent Brünàa la diventa ün sit de vilegiadura per i famili milanes pien de danee, ch'han fàa sü ün frach de villi Liberty. Il 11 nuvember 1894 l'ha iniziàa a funziunà la Funiculàar Comm-Brünàa, che la va sü e giò anca incoeu. L'è stàa anca fàa sü ün casinò, ch'han saràa sü in del segund Dopuguèra. In del 1943 Brünàa l'è diventada üna fraziùn de Comm; ma quattr'ann püssee tardi, dopu üna petiziùn di Brünatees, Brünàa l'è turnàa cumün de per lüu.
In di ültim ann Brünàa l'è passàa da sit de vilegiadüra per sciuri a sit da "türism de massa", cunt i visitadùr che vegnen specialment da l'America e dal Giapùn per vedè el panurama süi Alp, la Funiculàar e'l Fàar Vultiàn.
In del primm de marz 2008 l'è entrada in vigur ün urdinanza del Sindich che la pruibiss de venì sü a Brünàa cui machini ch'hin pussee largh de 184 centimeter e chi gh'hann i roeud pussee grand de 73 centimeter. 'Sta urdinanza chì, che l'ha fàa ün quarantòtt tra i cumerciant e i albergadùr brunatés, la gh'ha cumè fin fà minga venì sü a Brünàa machin trop gross per i strad strèt del paes. El mezz de trasport pussee racumandàa per rivà a Brünàa l'è la funiculàar, anca perchè in del paes i post in duvè parchegià i machini hin tropp poch.

Stèma

• 
  Stèma ufficiàal de Brünàa (1973)
• 
  Stèma "minga ufficiàal"
  de Brünàa (1990)

El stèma de Brünàa l'è stàa recugnusüü cunt ün Decret del President de la Repüblica in del 1973. L'è ün scüd sannitich cun sura üna curuna fada de tur e sot ün ram de lòr e ün ram de quercia. L'è divis de sbies da sinistra a destra da üna striscia blü, curvada ün cincinìn vers destra, cunt dent tre stell gialt; la part in vôlt a destra l'è russa cunt un sùu gialt cunt la facia de òmm; la part in bass a sinistra l'è grisa e gh'hin dent tre muntagn (quèla in mezz l'è'l Munt di Tre Crus) e'l lach ai lur pè.
Quest stèma chì l'è stàa truvàa a la fin del XIX secul dal Sindich de Brünàa Antonio Monti in del sò archivi: gh'era ün stèma simil a quel che ghè incoeu cunt el nomm "Brunate" scrivüü de sot, furs fada dal storich Maurizio Monti.
El stèma l'ha cuminciàa a fas fedè süi timber, süi cart ufficiai e süi sigill del Cumün a l'inizi del XX secul; in del curs di ann l'è stàa pusse volt mudificàa (de poch), fin a la sò ufficialisaziùn del 1973.
Dal 1990 süi timber e süi cart del Cumün l'è cumpars üna variant del stèma ufficiàal - che l'è semper quèll -, de culur bianch e negher e cunt la furma de gòta al cuntrari.

Evoluziùn de la pupulaziùn

Al primm censiment fàa in Italia, in del 1861, Brünàa el gh'aveva dumà 295 abitant; 'sto numer chì lè cresüü fin a rivà, in del 1936 a 845 abitant. Dopu la Segunda Guèra Mundiàal i abitant del paes hinn cresüü ün frach: in del 1951 i abitant i eren 1.861 (117,46% pussee del 1936); hin düü i pussibil fatùr de quest'aument: i bagaj nasüü a Brünàa i eren aumentàa ün frach ed i eren vegnüü a vif a Brünàa per laurà, perchè in quij temp lì gh'eren post de laùr in del paes. Tra il censiment del 2001 e'l 2007, dopu üna situaziùn de calma, la pupulaziùn de rünàa la cuminciàa de noeuf a crèss: al 31 dicember 2011 gh'eren 1.794 abitant, 64 pussee del 2001. 'Sta situaziùn chì l'è strana per ün Cumün de muntagna cumè Brünàa, ma la se spiega da la sò pusiziun strategica resguard a Comm, che l'è distant dumà 7 minüt de funiculàar.
L'aument de la pupulaziun in di ultim ann l'è dovüda principalment a l'immigraziùn de gent ch'i vegnen da l'ester (specialment da Maroch, Rumania, El Salvador, Ucraina e Türchia) per laurà in dij imprés artigiàn de costruziùn che gh'hin a Brünàa e in dij vìli cumè òmen e dòni de servìzzi.
Al 31 dicember 2010 a Brünàa gh'hin 162 strané: 116 vègnen da Paes chi fànn minga part de l'Uniùn Europea.

Abitant censud

Fraziùn ed olter sitt

El paes de Brunate ver e propi l'è l'insèmm de ca' ch'hin sot al vecc munastér de Sant'Andrè, che incoeu el ghè pü (l'è restada dumà la gesa).
In del territori del Cumün gh'hin olter center abitàa:

• San Maurizi, che l'è quasi in cima al Munt di Tre Crus; chì gh'hin la gesa de l'istess nòmm e'l Fàar Vultiàn;
• CAO (ch'el voeur dì "Club Alpino Operaio", "Circul di Alpin Uperari"), che l'è a la fin de la strada pavimentada a sass che la và al sentee de la Dursàal de Triangul Lariàn; chì el ghè'l Santüari de Santa Rita;
• Nidrìn, ad ovest del paes, cunt villi fadi sü specialment in di ann Setanta; chì el ghè il center spurtif;
• Piàn de Brünàa, sitt anca lüü cunt villi dij ann Setanta, in sü l'altupiàn sot al paes; chì la ghè la gesa del Coeur Sant de Gesù;
• Caresciùn, ca' post tra i Piàn de Brünàa e'l traciàa de la funiculàar;
• Laghètt, in de la part urientàal del territori cumünàal; se ciama inscì perchè üna volta gh'era ün lach piscinìn, che dava l'aqua per el vecc lavatoi (incoeu demulìi); cuvert in del 1939, el laghètt l'è stàa sügàa in del 1975 per fà sü i post per i machini. In quest sitt ghè la Caserma di Carabiniér.

Ecunumia

Agricultüra e silvicultüra

L'agricultüra e la silvicultüra üna volta i eren impurtant per l'ecunumia de Brünàa: i camp se truvaven visìn al Laghètt e i eren dispost sü di terrassament artificiai; se cultivava tücc i sort de verdüra, ma minga i pomm de tèra, perchè'l terren el nava minga ben. Brünàa l'era famusa in de la zona per i sò scigòll. I eren anca cultivàa i castégn.
Da i ann de la Segunda Guèra Mundiàal i camp de verdüra sun stàa abandunàa; incoeu süi vecc terrassament gh'hin ün frach de rubìnij.

Indüstria

Fabrich a Brünàa gh'hin mai stàa. Gh'eren di cav: de sabia (ciamada Cassinèla), de sass (dupràa per i terrassament) e d'argilla (per fà sü i beoli per i tecc di ca'). Anca questi cav hin stàa abandunàa in di ann de la Segunda Guèra Mundiàal.

Artigianàa

Anca incoeu a Brünàa gh'hin busch: inscì in del paes l'era svilupàa l'artisanàa del lègn: cunt el castègn se faseven i telàr di finester e di port, cunt el fràssen i möbil e cunt l'ulm (pianta incoeu scumparsa da Brünàa) i cepp per i macelàr.
Incoeu i artigiàn del lègn hin quasi del tücc scumpars; i imprés artigiàn che gh'hin a Brünàa se ocupen de costruziùn de ca'.

Türism

In generàal

Anca se in del segund Dopuguèra l'arivi di türist l'è stàa ridimensiunàa, incoeu l'ecunumia de Brünàa la se basa quasi del tücc sül türism. Ma i vecc grand albergh chi gh'eren a Brünàa hann saràa sü ed incoeu gh'hin albergh piscinìn a cunduziùn familiàar, "Bed & Breakfast" (frequentàa specialment da türist de l'ester) e ustarij chi fann i mangià tipich del sitt (pulenta, brasàa e selvagìna).

Caminadi

• 
  Pietra Pendula
• 
  Capelìna in sü la cima
  del Palanzùn

Brünàa l'è anca ün sitt de partenza de diversi caminadi ch'interssen el Triangul Lariàn. In particulàar hinn düu i percurs da segnalà per chi'l ghe piàas de nà a caminà:

• La Strada Regia, sistemada in di ültim temp e inaugurada de noeuf in del 2006, che la va da Brünàa (la part visìn al Camp Spurtiv del Nidrìn) a Belaas. La Strada Regia la se svilüppa sü sentee a mèza costa ed üna volta l'era duprada cumè via de culegament tra i paés de la part urientàal del lach de Còm, prima che la füss fada sü la noeuva strada che la passa a fianch del lach. Vün che l'è adree a fàa 'stu sentee poeu vedè di belèzz de la natüra, cumè i mass eratich e i mass avell (tumb de l'età di Barbari scavàa in di mass eratic), e di bej paés;
  
• La Dursàal del Triangul Lariàn, che culega Brünàa a Belàgg cunt ün sentee che fa tütta la cresta del Triangul Larian, passand visìn ai munt Bulèt, Buletùn, Palanzùn e San Primm. Fasend 'stu sentee chì, che se poeu fà anca cunt la biciclèta da muntagna, se poeurun vedè di bej panurami sül lach de Còm e sü tücc i zoni inturn.

Persunagg famùus

• 
  Alessandro Volta
• 
  Penčo Slavejkov

• El scienziàa Alessandro Volta (1745-1827) l'è vissüu a Brünàa quand l'èra piscinìn.
• Alberto Bonacossa (1883-1953), chimich, dirigent spurtif e, dal 1929, padrun del giurnàal La Gazzetta dello Sport, gh'aveva un villùn à Brünàa, incoeu abitàa anch'amò dai sò familiàar. La famiglia Bonacossa l'è stada determinànt per la costruziùn de la Funiculàar Còmm-Brünàa.
• Il 10 giügn 1912 l'è mort el poèta bùlgher Penčo Slavejkov, incoeu regurdàa da dùu pedri messi sü sul müur de l'albergh in duvè l'è mort e da un büst de brunz inauguràa in del 2007 visìn a la Bibliuteca Cumünàal.
• A Brünàa l'è nasüda il 12 giügn 1932 l'atriss Mara Berni (el sò cugnomm l'è "Bernasconi", tipich del sit).
• El calciadùr Claudio Gentile (1953), campiùn del mund in del 1982, l'è vissüu a Brünàa quand l'èra ün giuvinòt.

Munument ed olter sitt interessant

• 
  Funicolare Como-Brunate
• 
  Sala macchine Funicolare
• 
  Villa Franceschini
  Municipio
• 
  Centro storico
  Vicolo M. Monti
• 
  Sant'Andrea Apostolo
• 
  Madonna di Pompei
• 
  Chiesa del Sacro Cuore di Gesù
• 
  San Maurizio
• 
  Santuario di Santa Rita
• 
  Faro Voltiano
• 
  Panorama da via Pissarottino
• 
  Como dal Piz Belvedere

I rob pussee bej de vedè a Brünàa hin:

• la Funiculàar Comm-Brünàa, che l'ha iniziàa a funziunà il 11 nuvember 1894 e che l'ariva in piazza A. Bonacossa. Visìn a la staziùn de arivi, se poeu vedè la sala di machinari che fann andà la Funiculàar;
  
• i tant villi che i sciuri milanes han fàa sü tra'l Votcent e'l Noeufcent; hin specialment in di vii Pissarottino, Roma, A. Pirotta e G. Scalini;
  
• la zona végia, cunt ün frach de stradini fàa a scara che van sü per il munt e ch'hin tajàa in mezz da la via P. e M. Monti;
  
• la gesa de Sant'Andrè (piazza della Chiesa), fada sü in del Trecent insèmm al munastér (incoeu tràa a bass); ingrandida l'ultima volta tra'l 1914 e'l 1927 (per questa rasùn chì la gh'ha dò faciadi), denter la gh'ha di afresch de la famiglia de pitùr cumasch Recchi del XVII secul; in de la volta gh'hin i imàgin de Sant'Andrè e San Maurizi ed in di medagliùn sota questi chì gh'hin Sant'Ignàz de Loyola, San Michél Arcangior, San Bartulumè e la Beada Madalena Albrìis (1409-1465), badèsa del vecc munastér;
  
• la capelìna de la Madùna de Pompei, che l'è in de la zona végia tra i vii P. e M. Monti e A. Manzoni;
  
• la gesèta del Coeur Sant de Gesù (via ai Piani);
• la gesa de San Maurizi, che l'è in de la fraziùn che g'ha l'istess nòm (via G. Scalini);
  
• el Santüari de Santa Rita, in de la fraziùn CAO (via alle Colme);
  
• el Fàar Vultiàn, inscì ciamàa perchè l'han fàa sü per festegià i cent'ann da la mort del grand scienziàa cumasch Alessandro Volta. El Fàar l'è grand 29 meter e l'è sü sul Munt di Tre Crus. Da sira a matina se pizza'l ciàar del Fàar, che l'è vert, bianch e russ;
• il bel panurama che vün poeu vedè in vari punt del paés, specialment da la fin de la via Pissarottino, dal Pizz Belvedere (via A. Pirotta), da la piazza A. Bonacossa e dal Fàar Vultiàn; per i sò bej panurami, Brünàa l'è ciamàa'l "Balcùn süi Alp", perchè se poeu vedè tücc l'arch di Alp ucidentai (specialment il Munt Rosa), i Apenìn e la Pianüra Padana.

Manifestaziùn

A Brünàa fann ün frach de manifestaziùn cultüraj (cuferenz, letüri, cuncert, proieziùn de film), che vegnen fàa in partiuculàar in de l'Auditorium de la noeuva Bibbliuteca cumünaal, inaugürada el 28 utuber 2006 in del vecc Albergh Volta. Olter manifestaziùn de müsica se fann in di parch di villi e in de la zona végia del paes.
Brünàa l'era famusa in de la zona perchè in magg gh'era la "Festa del Narcis", che üna volta l'era il fiur tipich di pràa brünatés. La prima ediziùn l'hann fada in del 1936; in del 1966 l'ha cambià nòmm in "Brünàa in fiur" e in del 1967 in "Armunij fiuridi"; l'ultima festa l'è stada in del 1973.
Olter manifestaziùn impurtant hin:

• el turnè de balùn tra i riùn de Brünàa, in del center sportif del Nidrìn (prima metà de lüj);
• "Cammin'Art", espusiziùn de operi d'art tra Brünàa e San Maurizi (segund e terz fin setimana de setember);
• la festa de San Maurizi, tipica festa de paes che la se fa in de la fraziùn cunt l'istess nòmm (terza dumenega de setember);
• la prucesiùn de Sant'Andrè, cunt i abitant de la zona végia che pizzen candij foeura dij finester (30 nuvember).

Aministraziùn cumünaj dal 1860

Ann	Nòmm	Carica
1860-1866	Giovanni Monti	Sindich
1866-1872	Francesco Monti	Sindich
1872-1884	Antonio Monti	Sindich
1884	Giuseppe Pedraglio	Sindich
1884-1915	Antonio Baserga	Sindich
1915-1926	Angelo Zannini	Sindich
1926-1927	Eugenio Levati	Cumissari del Prefet
1927	Candido Luciano Marchini	Cumissari del Prefet
1927-1930	Federico Lo Monaco	Cumissari del Prefet
1930-1940	Giuseppe Grippa	Pudestà
1940-1943	Luigi Aliverti	Cumissari del Prefet
1943-1947	Fraziùn de Comm
1947-1948	Giuseppe Russo	Cumissari del Prefet
1948-1949	Enrico Ghezzi	Sindich
1949-1952	Luigi Silo	Sindich
1952-1959	Gabriele Giussani	Sindich
1959-1960	Camillo Bianchi Fetuccia	Sindich
1960-1963	Carlo Fontana	Sindich
1963-1964	Antonio Noseda	Sindich
1964-1970	Camillo Bianchi Fetuccia	Sindich
1970-1975	Socrate Meconcelli	Sindich
1975-1984	Giovanni Bernasconi	Sindich
1984-1995	Angelo Doneda	Sindich
1995-1999	Francesco Bianchi Fetuccia	Sindich
1999-2009	Darko Pandakovic	Sindich
dal 2009	Davide Bodini	Sindich

Sport

El center spurtif del Nidrìn, che incoeu hin adree a metel a post, gh'ha ün camp de balùn de vündes giugadùr, üna palestra ed ün camp de tennis; hin adree a fàa sü anca ün camp de balùn de cinch giugadùr.
Brünàa la gh'ha üna squadra de balùn, l'ASD Brunatese, che la gioeuga in dij campiunàa amaturiaj.

Bibliugrafia

• Ercole Casnati, Brunate, Comm, 1967
• Cecilia De Carli, Brunate tra Eclettismo e Liberty, Brünàa, 1985
• Divers autùr, La Lombardia paese per paese, Firenz, 1991
• Ercole Casnati, Brunate dentro, Brünàa, 1994
• Ercole Casnati, "Pro Brunate" in centenario, Brünàa, 1995
• Comunità Montana Triangolo Lariano (cüràa da la), Guida alla scoperta del Triangolo Lariano, Canz, 2004
• Darko Pandakovic/Martina Viganò, Il bosco insegna, Milàn, 2004

Vus culegàdi

• Funiculàar Comm-Brünàa
• Pruvincia de Comm

Culegament de foeura

• Sitt ufficiàal del Cumün de Brünàa
• Indirizz de posta eletronega del Cumün de Brünàa
• Sitt de la "Pro Brunate", l'associaziùn brünatés pussee impurtant che la urganiza event Arqiviad qé: [1]
• Sitt de l'associaziùn "Appuntamenti Musicali", che urganiza cuncert in villi ed in olter sitt del paes Arqiviad qé: [2]
• Sitt de l'ASD Brunatese, squadra de balùn del paes
• Sitt de l'"Azienda Trasporti Milanesi S.p.A.", società che la gh'ha la Funiculàar Comm-Brünàa
• Sitt de l'Aministraziùn Pruvinciàal de Comm Arqiviad qé: [3]
• Sitt dell'Assesuràa al Türism de la Pruvincia de Comm
• Sitt de la "Comunità Montana Triangolo Lariano"