Dialet da la Val Magia

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Al Dialet da la Val Magia l'è una variant tisinesa dal Lumbard.

Carateristigh

Al dì d'incö u 's parla in Val Magia püssee che altro un dialet interegional che u pò vess capii senza problemi da tüt i sgint ch'è bon da parlà un quai dialet lumbard.
Al dialet vegg gh'ha però diversi paroi totalment diferent dal dialet moderno che u 's parla incö. I sgint originari da la Valmagia, ch'è nassüü e cressüü lì, i è normalment bon da parlaa anca 'l dialet vegg, ma i 'l dovra quasi mai, parchè gh'è molta sgint mia originaria da lì ch'è mia bon da parlàl.

Dal 1850 fign a la segonda guera mondial gh'è staia 'na gran emigrazion da 'sto distret, che l'ha portaa la popolazion da 8000 a 4000 personi. Dopo la guera l'emigrazion la s'è fermada e nii ültim deseni gh'è staia 'na forta imigrazion. La popolazion dal di d'incö l'è da circa 6000. 'Sto ricambi da sgint l'ha fai sì che s'è parloo sempro da meno al dialet vegg e sempro püssee un dialet moderno interregional.

Nal dialet vegg gh'è anca diferenz tra paes e paes. Interessanta l'è la varietà da dialett che gh'è nal paes da Cadvergn: chii che d'estaa i nava in diversi frazion in val Bavona i parlava di dialet con di picoi diferenz.

Scapa mighe

Dialet vegg	dialet moderno	talian
lata	pà	papà
landa	zia	zia
làu (pà grand)	nonu	nonno
dona	nona	nonna
fémna	dona	donna (moglie)
barba	zio	zio
gniff	carotoi	carote
tècc	stala	stalla
pioot	técc	tetto
chèmna	cantina	cantina
gliöö	cavrètt	capretto
cä di sirp	municipi	municipio
cä 'd fögh	cüsina	cucina
bidüü	büter	burro
mota	formagg	formaggio
arioi (chii negri), gavaloi (chii ross)	cistroi	mirtilli
bizz	barbabietoi	barbabietole
borlanda	minestra	minastra
barot	castegn	castagne
clò	chi	qui
iò	li	li
liégna	lüganiga	luganiga
chiäld	calt	caldo
som vüt	som nai	sono andato
co 'd l'ha dicc cojèo	coss l'ha dii chel lì	cosa ha detto quello lì
ciäura	cavra	capra

Esempi dal vegg dialet

La parabula del Fiö Trasun (dialet de Lavizzara)

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 43

U j'era un um con dü tosoi.
E 'l piü piscen de quist l'ha dicc al padri: "Ata, dem al mè part da quel che 'm toca!" e lü l'ha fäcc i divisivi e u 'gh l'ha däci.
Da lì a poch, l'ha ramassao el fäcc sù e u 's n'è näcc in pais da lunsg, e l'ha rafabiao tütcoss vivend da pörch.
E dop ch'l'ha 'biüü fäcc net, l'è vegnüü in quel pais una gran carestia, e l'ha cumenzao a sentì la sgajosa.
E l'è näcc e l'ha scercao apress a un scior da quel pais, e quest u l'ha mandao al bosch a cürà i pörsc.
E u scercava da mangià i giand ch'a mangia i pörsc: ma i nu 'gh dava gnanch da quii.
Alora l'ha capii quel che l'eva fäcc e u diseva: "Quanci servitur in cà 'd mè padri i mangia 'l pagn da tucàl col dit, e mì son chì a crepà da fam!
Mi vöi levà sü, vöi andà 'd mè pari e vöi dìgh: Ata mè, a i hoo mancao col Signor e con vüi;
sgià mì nu merit piü d'ess tegnüü per vöss fiö; tegnìm come vügn di vöss fänt".
E u s'è ticc sü, e l'è näcc dal padri. Quand l'era anch mò da lunsg, el padri u l'ha vedüü e u j'è näcc un squè al cör, e u j'è curüü incontra, u j'ha bütäcc i brasc al col e u l'ha basao.
E 'l fiö u j'ha dicc: "Ata bugn, mì i hoo mancao col Signor e con vüi; sgià nu merit piü d'ess tegnüü per vöss fiö".
El padri l'ha dicc ai servitur: "Prest, tugii scià el piü bel vestid, metìghel sü, dèj l'anel in dit e calzèl sü;
menè chì sübat un bel vedel, tugìgh el sangh, mangèmal, fem un debusc!
parchè 'stu mè fiö l'era mort e l'è risüscitao; l'era perdüü e u s'è truvao". E i smenzava a mangià alegrament.
Intant el fiö maiù l'era in campagna e quand ch'u vegniva e l'è stäcc apress a cà, l'ha sentid a sonà e a cantà.
E l'ha ciamäcc vügn di servitur e u j'ha dumandao: "Ch'u j'èl? Ch'a j'è du nuv?"
E lü u j'ha dicc: "L'è rivao tu fredel e l'ata tu l'ha mazzao un bel vedel pel bugn ariv".
E lü l'è vegnüü inicc e u nu vuleva gnanch andà 'n cà; su padri donca l'è vegnüü fora e l'ha smenzao a pregàl.
Ma lü l'ha rispundüü a su padri: "L'è tant temp che mì serviss a vüi, e nu v'hoo mai disübidid in nuta; e pö nu m'avii mai däcc gnach un sgiù da stà un poo alegar coi mè amis;
e dop che l'è già 'stu balandrugh de vöss fiö, che l'ha fäcc saltà tütcoss coi su slandrinn, a gh'hii mazzao el piü bel vedel!"
Ma lü u j'ha rispundüü: "Sent, el mè fiö, tì ti seet sempro con mì, e quel ch'è mè l'è tö;
Ma u 's duveva bee fà un debusc e un festign, parchè 'stu tu fredel l'era mort e l'è risüscitao, l'era perdüü e u s'è truvao".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 43 e Die Landessprachen der Schweiz, 1819, pag. 415-416

Una puesia in dal dialet da Cavergn

Tosa: Cara mama, a j'hò 'na cossa,
ch'a na pudrù mai tasè,
s'u spicissu tru stasera,
a v'al faress bé pöi savè.

Mama: E ch'at pò pöi vess capitau?
Ti n'avrì pöi sgià spans gót ad vign
perchè intant mì ch'a fèva lu panau
ti fìu int e fòra pal canvign.

T: Lu vign u n'è stäcc spans mia
u 'l zì bé ch'um l'ha bevü
e quan' ch'um sgèva via
u na a s'avdeva pü.

M: Täs sgiü igliò che la zavata,
cjünta sü cuss què ti sei,
pòuri nói s'ul savess l'ata,
ch'um bèu lu vign inscì addrevè!

T: L'è passau Sgiuann Antoni di Mincj, l'ha dicc: "Bondì,
a cjuzif catcòssa 'd bél?
U m'avress bé mai ligria
s'u m'av podess met in l'anél!"

M: Per mortinscì l'è tan' che nuta,
s'u na t'ha dicc cól che chest;
ti duvrissu bé 'vè la testa róta,
a crè i sgiövan inscì prest.

T: S'u savissu cun che prescia
ch'um cór dré squas tüt i dì!
A giressu be vüj stessa:
l'è bé mai brama da ti!

M: Täs igliò, brüta narlósa,
tò sü lu bargliégl e va' a fà fögl;
a 't diró pöi n'altra cossa
tò dré i sträsc da met a mögl.

T: Fèm laurà mint u uvlìa
basta ch'um lascéia maridàa;
a na temi la fadia
gnancj s'a vess bé da grepàa.

M: Gran lambela scelerada,
a vöt tò sü do müsà?
Sè t'im fè pöi gnì tentada
a 't cascerò pöi fòra 'd cjà.

T: Nu fem mia chesta ventüra,
bóna vüj, lascémal tòo,
perchè s'a speci a j'hò pajüra
ch'i 'm pientass pöi tüt igliò.

M: D'una tosa capriciosa
nu spicéu mai nuta 'd bóm,
credim mi che la megl cossa
l'è da stòrsciaj lu misóm.

Archivio Glottologico Italiano, vol. 7, pag. 550-551

I mes de l'ann

bassa Val Magia	Val Ruvana	Val Lavizzara
sgianee, sgianei	gianee	gianee
fauree	fauree	fauree
marz	marz	marz
aurìa, aorii	avria	aorii
mansg	mansg, maisg	mansg
sgiün	sgiün	sgiün
lüj, lügl, gliügl	lügl, lüj	lüj
avóst	avust	avóst
satimbri, sitimbri	setimbri, stimbri	setember
otobri	uciuu, otobri	otober
novimbri	nuvimbri	november
dasimbri	dasimbri	december

I nümer

bassa Val Magia	Val Ruvana	Val Lavizzara
vün/vüna	ügn/vüna	vügn, ügn/vüna
düi/dóo, du, duu	düi/dò, du, dóo	düi/dó, du
trii/tré	tri/tré	tri/tré
quatro/u, quatar	quatro, quatru	quatro, quatru
cinch	cinch, scénch	cinch
sésg	sésg, sèsg	sésg
sèt	sèt	sèt
vòt, uòt	òt, vót	vòt
növ	növ	növ
désg	désg, dèsg	désg

Pruverbi per paes

Bassa val

Avegn

In basest, tüt quint i ha dò test.

Gurdev

A cjünta pissèi un vegg in un cantón che un sgióan in un cjampón.
Al poltrón sa stanta mia a cognóscial.
El sbadügg l'è n grand ingann, o ch'a j'ha sögn o ch'a s'ha fam.
Cand i nivul i va in montagna, ciapa la sapa e va in campagna; can' che l'aqua la vegn ad sot, ciapa la sapa e tirat sot.
La cjarn al diau e i öss al Signur.
L'è l'om ch'a cüra i camp.
L'è mia cu l'asgèd ch'a 's ciapa i musch.
Pa 'na cjata a bórla mia sgiü 'n arbo.
Quand la léura l'è in pee, tüt i cjii i 'j buia dree.

Mojegn

Aurìa la spìja, masg al fiór, sgiügn l'onór.
Sant'Agnesa e Sant Antoni gli è marcantui ad la nev.
Un poo par ün: a caval, a l'asan.

Magia

A 's pò mia cantà e portà la crus.
Chi agnel a 's fa, dal lüu sa fa majà.
Pòura la cja che capel no la j'ha.

Smei

Ul mes d'aust u va cumè una brancada 'd musch.

Val Rovana

Cevi

Carnavaa in piazza, Pasqua in brascja.
Quand che 'l Suu u va sgiü par sregn al dì ad San Bartolamé, u marüda castegn fin dóva 'gh n'è.

Linesc

A cör cuntint, nauta u 'j mancja.
Ciel fäcc a panciöcc, s'u na piòu mia incjöi u piòu stanöcc.
Cu ch'a 's cuntinta l'è piüsséi sciur.
Par San Michel, la marinda la mónta in ciel.
Santa Catalina l'è un terman ad nèu.

Camp

Ann da fónsg, ann da merda.
Barba róssa, cavii rüss, gnancja 'l diau a 'j cognóss.
Chi ch'a j'ha cüsitt, j'ha assassitt.
Chi ch'a j'ha pressa, ch'i córi.
Cjärn ch'a cress no la pò stà in sest.
Con un toch da campana, paji tüt.
Fäcc la capia, vola l'ulzel.
Guai a la cjä se la femna la porta 'l braj!
La femna l'è par la cjä, l'om pal laurädi.
L'ann bisest a 's marida tüt i tampest.
La vólp, la léura la ciäpa senza cur.
L'è mej fà cul cazz che cul brazz.
Pa la metà d'aóst, cu ch'a s'ha moss, a s'ha moss.
Pal piasée d'un minüt, cent da brüt.
Piòu e dà al Sóo, l'è al timp lu pastóo; cjalz e calzèe, l'é a timp lu pradèe.
Se a fign d'aurì al cucù u canta, al vacj i crèpa pü.
Se al gal no u canta, la galina la fracassa.
Trianza d'aurì, quaranta dì i j'ha da 'gnì, se i des i na rómp i è quaranta bei tónd.

Scerentin

Quand ch'a truna d'aurì, lauree i cröv da starnì.

Val Bavona

Bignasch

S'ti vö tocjä 'l cor, dopéra l'amor.
Se ch'a fioca 'l dì da Sant Andrè, tüt l'an la vederè.

Cavergn

Al castegn i va cui morói.
Basta vess sciavatign per 'vèj i calzèe rüt.
Bóm urdégn, lijäni e castegn.
Chi ch'ha bóm còr, i 'l muscia.
Cjà cun tusói e senza pient da früt, culegg di lädri.
Crunta la mort u na j'è crepacòr ch'a tégna.
Femna postada, cjà slantanada.
Galantóm l'è parint da cuglióm.
I parint i s'ha da tegn 'mint i s'ha, i amis i 's fa 'mint i 's vò.
I vegg il cantóm dlu föj gl’è la benedizióm dlu löj.
La fam e l'amór i fa nà d'acòrdi cul Signur.
L'afezióm e 'l raspèt, nè i 's crumpa nè i 's vind.
L'amór u basta mia per mantegnìss in ligria.
L'amór e la merda gl'è düü serpint: ügn u scärpa 'l còr, cal alt i cundint.
La prima d'aóst la va cum ur car d'pülasc e ügn ad musch.
L'è püsséi cjünsc a scund um mulinèe che um morós.
L'è püsséi cjünsc a mòv al montagn che rostà l'invidia.
L'om l'ha i än in di bräsc.
Lu mégl cumpanadij l'è la fam.
Marì cjercjäo, matrimoni struvagliäo.
Mint a 's cunscja sü lu lecc, u sa 'j dörm int.
Poch i dint, cavii d'argint.
Quand parla 'l cör, u täs tüt.
Quand vügn l'è ciöch, tüt i paja da bèv.
San Güstign loda la fign.
S'ti vö tocjä 'l còr, dopéra l'amór.
Tantu menu l'è lu maa, quantu püsséi u 's crida.
Test i l'är i fa mai ciär.
Tre volt bóm u fa cuglióm.
Una giornada 'd ligria la 's paja cun scint d'malinconia.
Vastid cunsciäo, onór dla fémna.

Val Lavizzara

Menzoi

Chi che sómna mia, i cata là nóta.
El còr o j'ha da fà la carità, quan' che la magn la pò mia.
L'airóm o porta tüt per ari.
L'óm quand l'è ciöch e la fémna quan' l’è rabiada i dis la verità.
O 's vér el còr di chiält quand o 's vér el sö.
Palta ed mansg, spii d'aóst.
Quand ch'o piòu d'aóst, o piòu a mil e móst.
Santa Catarina, se la la trova a la scima la la porta al piägn, e se la la trova al piägn la la porta a la scima.
Tant pisséi nèv, tant pisséi castegn.

Bröj

A 'sto mond u j'è nassügn ad content.
Chi ch’a na rispeta i bes’cj, i na rispeta mia nancja i cristian.
La regola la mantegn al convent.
Cjarn senz'öss u 'gh n'è mia.

Pescia

Can' ch'a piòv a l'Ascensióm, sgent e bes'c i va burlóm.
Cóo ch’a j’é ént da santóo, u végn fòra da ciöch.
Gratàa e balàa è bot a comensàa.
In tüt i capel da tüt lu Cantóm, u 's trova scricc lu nóm da tüt i cujóm.
L'è mia 'l cór ch'a fa, ma lu rüàa a temp.
Mej un asan viv che un caval mört.
Prima da cunussan vügn, u s'ha da mangià inséma um sacj ad saa.

Bibliugrafia

LSI - Lessico dialettale della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Bellinzona 2004.
VSI - Vocabolario dei dialetti della Svizzera italiana - Centro di dialettologia e di etnografia del Cantone Ticino - Lugan/ Bellinzona, 1952.