Fiùr

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

El fiùr l'è l'órghen (o l'ensèma de órghegn) de reprodusiù de töte le piànte riünìde endèl ensèma de le angiospèrme. Dòpo de la pulinizasiù, el fiùr l'è fecondàt e 'l se trasfùrma 'ndèl fröt che 'l conté la somésa.

En pòster con dùdes spéci de fiùr de famìe diferènte

I fiùr i pöl véser sùi o sedenò reünìcc en enfiurescènse.

Zamò 'ndel'antichità, i fiur i g'ha tiràt l'atensiù de l'òm che 'l i ha dopràcc e 'l i a cultìa per paràs (ez. : curùna de fiùr), per fa bèle le sò cà (fiùr taiàcc, bouquets, ikebana) e i giardì. I fiùr i g'ha ispiràt de spès i artìsti, pitùr, poéti, scultùr e decoradùr.

Strütüra

Parcc del fiùr

Parcc del fiùr

Parcc del fiùr madür.

El fiùr l'è l'ensèma dei órghegn de riprudusiù, de sòlit riünìt endèn aparàt cumplicàt e cumpunìt de divèrse parcc che le pöl véser cunsideràde de le fòie mudificàde. I fiùr i pöl véser sèsii o pedunculàcc, e söl resetàcol, la part finàl de l'as, gh'è 'nserìt le parcc fiurài, che i è de quàter tìpi: sépali, pétali (stérii) stam e carpèi (fèrtii). Ghe dei fiùr che i è ciamàcc encomplécc (mìa complécc) che ghe mànca 'na quac vergöna de chèste parcc. Quan che ghe mànca i stàm o i carpèi, el fiùr l'è ciamàt imperfèt. El nömer de le parcc fiurài (nömer dei sépali, dei pétali, dei stam e di carpèi) el càmbia de famìa a famìa e l'è giü dei caràter che sèrf per determinà le spéci 'ntra de lùre.

L'as fiuràl, el corespónt a la pursiù finàl del gàmp, l'è ciamàt resetàcol o tàlamo e 'l se prezènta piö o méno slargàt fò e de sòlit mìa tat lónc, con dei gróp bèi tacàcc ensèma. Endèle piànte de fiùr piö primitìve (compàgn de le Magnoliaceae) i elemèncc fiurài i se 'nserés a spiràl söl resetàcol, endèle ótre Angiospèrme en vertezèi furmàcc de elemèncc inserìcc töcc endèl stès pùnto.

Giü o piö vertezèi de elemèncc fiurài del stès tìpo i fùrma 'na part del fiùr. El fiùr compléto l'è cumpunìt de quàter vertezèi:

1. Prim vertezèl, ciamàt càles quan che l'è diferènt del segónt.
2. Segónt vertezèl, ciamàt coròla quan che l'è diferènt del prim.
3. Tèrs vertezèl, ciamàt androcèo.
4. Quart vertezèl, ciamàt ginecèo o pestél.

Resetàcol

Ciamàt apò tàlamo, el resetàcol l'è 'na estensiù piö o méno svelöpàda de la pursiù finàl de l'as del gamp del fiùr, endóche se 'nserés i vertezèi fiurài endèle piànte piö evulvìde. Endèle piànte che g'ha l'ovàre "sùpero" l'è reprezentàt de 'n gunfiùr picinì picinì del gàmp apéna sóta 'l càles o sedenò 'l gh'è prope mìa del töt. Endèle piànte a ovàre "ìnfero" o "semiìnfero" el pöl rià a ìga 'na dimensiù e 'n svelöp mìa trascüràbii.

Endèna quac ensèma sistemàtic el contreböés a furmà 'l fröt (per ezèmpe endèle spéci che g'ha 'l fröt a póm.

Pereànse

La pursiù estèrna del fiùr, furmàda dei prim du vertezèi, semài che chèsti i è bèi diferensiàcc en càles e coròla l'è ciamàda pereànse. El pereànse el pöl vìga 'na funsiù de protesiù apéna o apò a chèla de reciàm. En quac óter càzi el g'ha apéna la funsiù de reciàm, e 'l làsa chèla de protesiù a dei óter órghegn de la piànta, (bràtee e guàine).

Peregóne

La pursiù estèrna del fiùr, furmàda dei prim du vertezèi, semài che chèsti i è mìa bèi diferensiàcc. En chèsto càzo i elemèncc del fiùr i è ciamàcc tépali. El peregóne l'è tìpic dei Monocotilédoni, ma se 'l càta apò 'ndèi Dicotilédoni che g'ha l'empolinasiù anemòfila. La g'ha per lo piö 'na funsiù de protesiù e la fa che 'l fiùr el dàghe mìa tat endel'öcc , ma 'ndena quac ensèma sistemàtic, compàgn de le Liliaceae el g'ha apò a la funsiù de reciàm.

Càles

L'è 'l prim vertezèl del pereànse quan che chèsto 'l ciàpa 'na fùrma diferènta del segónt. I elemèncc fiurài che i fùrma 'l càles i è ciamàcc sépali e de sòlet i è vércc perchè i g'ha 'na funsiù de protesiù. D'en pónt de vìsta sistemàtic, gh'è du tìpi de càles:

• el càles gamosépalo: l'è furmàt de sépali saldàcc ensèma alméno a la bàze a furmà 'n ünic elemènt fiuràl;
• el càles dialisépalo: l'è furmàt de sépali lìber, inserìcc a giü a giü söl resetàcol.

Coròla

El pòlen tacàt a l'àa el vegnàra trasportàt sondèn oter fiùr

L'è 'l segónt vertezèl del pereànse quan che chèsto 'l ciàpa 'na fùrma diferènta del prim. I elemèncc fiurài che fùrma la coròla i è ciamàcc pétali e quàze sèmper i è culuràcc, per vìa de la prezènsa de antociàni che i scónt vià la clorofìla. La coròla la g'ha 'na funsiù de reciàm, e per chèsta rizù endèi fiùr a 'mpulinasiù entomòfila (fàda dei insècc), la g'ha 'n aspèt vistùs. Del pónt de vìsta de la sistemàtica, gh'è du tìpi de coròle:

• la coròla gamopétala: l'è furmàda de pétali saldàcc ensèma alméno a la bàze a furmà 'n ünic elemènt fiuràl;
• la coròla dialipétala: l'è furmàda de pétali lìber, inserìcc a giü a giü söl resetàcol.

En divèrse spéci, l'òm l'è riàt a selesiunà dèle varietà che g'ha la coròla furmàda d'en nömer indefinìt de vertezèi isé de rènder amò piö vistùs el fiùr. Chèste varietà i è cultiàde come piànte ornamentài o per la prudusiù de fiùr de taià e, tecnicamènte, i è ciamàde varietà a fiùr dópe.

I fiùr a 'mpolinasiù entomòfila i pöl vìga a la bàze dei pétali de le ghiàndole, ciamàde netàre, che le làsa nà 'n lìquit dóls ciamàt nètare. El scópo biològic dei netàre l'è chèl de completà la funsiù de reciàm de la coròla per ciamà i 'nsècc, che pò i è sfrötàcc per trasportà 'l pòlen.

Androcèo

En prim pià se èt i stam cargàcc de pòlen che i fùrma töcc ensèma l'androcèo. La part trilobàda che àrda 'n sö 'nvéce l'è la part finàl del ginecèo

L'androcèo l'è 'l tèrs vertezèl fiuràl, furmàt dei órghegn de reprodusiù maschìi, ciamàcc stam. El stam l'è furmàt d'en filamènt piö o méno lónc che 'l té sö l'antéra. Del pónt de vìsta de la sitemàtica g'ha 'na grant importànsa 'l nömer e 'l svelöp dei stam, la sò dispuzisiù, la fùrma de le antére e come le antére le se dèrf per lasà nà 'l pòlen.

El nömer dei stam el pöl véser precìs o l'endópe de chèl dei pétali o sedenò superiùr. De rar gh'è dele spéci de piànte che g'ha 'l nömer dei stam inferiùr a chèl dei dei pétali. Segónt el nömer dei stam, se dopèra la terminulugìa indicàda ché sóta:

• fiùr monoandri: che g'ha apéna 'n stam;
• fiùr diandri: che g'ha du stam;
• fiùr poliandri: che g'ha de piö de du stam;

A segónda del rapórt anatòmic che gh'è 'ntra i stam se fa distinsiù tra i càzi che sóta:

• stam lìber: che g'ha i filamèncc töcc lìber;
• stam monoadelfi: che g'ha i filamèncc saldàcc endèn masülì ünic che 'l pöl apò a furmà 'n tübo che 'l fàsa sö 'l pestél.
• stam diadelfi: che g'ha i filamèncc saldàcc ensèma a furmà du masöi;
• stam poliadelfi: che g'ha i filamèncc saldàcc en divèrsi masöi.

Se 'l fiùr el g'ha dei stam de tìpi diferèncc se pöl distìnguer du càzi particolàr:

• stam didinami: quan che i stam i è 4, du che g'ha 'l filamènt lónc e du che i ghe l'ha piö cürt.
• stam tetradinami: quan che i stam i è 6, quàter du che g'ha 'l filamènt lónc e du che i ghe l'ha piö cürt.

En sìma al filamènt vé fò l'antéra, che la pöl vìga 'na fùrma bislónga, a öf, o a balìna, de spès bi- o tetralobàda. L'antéra l'è furmàda de dò téche, che g'ha ognöna giöna o dò scarsèle de pòlen.

A segónda de cóme che la antéra la vé fò del filamènt se g'ha i càzi discriìcc ché sóta:

• antéra basifìsa: el filamènt l'è tacàt a la pàrt en fónt de l'antéra che la vé a puzisiunàa piö o méno en pé drìta come che la födès el prolongamènt del filamènt;
• antéra dorsifìsa: el filamènt l'è tacàt söla schéna de l'antéra che la vé a puzisiunàs piö o méno en bànda a l'as del filamènt;
• antéra apicifìsa: el filamènt l'è tacàt pròpe 'n sìma a l'antéra che la sömèa tacàda vià.

A segónda de cóme che le antére le se dèrf per molà 'l pòlen se dopèra la terminulugìa riportàda ché sóta:

• deiscènsa longitudinàl;
• deiscènsa trasversàl;
• deiscènsa apicàl.

Ginecèo

Ciamàt apò pestél, l'è la pàrt feminìl del fiùr, furmàda de tré elemèncc morfològic che i è fondamentài per la clasificasiù dèle spéci 'n botànica. Endèla strütüra piö sèmplice, 'l ginecèo 'fa nì 'n mènt la fùrma d'en fiàsc, có la part piö bàsa piö gròsa, ciamàda ovàre, furmàda de giü o piö carpèi, la part de mès piö o méno bislónga (àle ólte la gh'è mìa) ciamàda stil, e la pàrt ensìma, de fùrma vària, ciamàda stìgma.

Semài che se töl en considerasiù el nömer dei pestéi se pöl distìnguer tré càzi co la sò terminulugìa speciìfica:

• ginecèo apocàrpic: l'è furmàt d'en nömer indefinìt de pestéi piö o méno lìber, ognü furmàt d'en carpèl, en stil e 'n stìgma;
• ginecèo sincàrpic: l'è furmàt de divèrsi carpèi saldàcc ensèma a furmà 'n ovàre ünic separàt de déter en giöna o divèrse stansète;
• gineceo monocàrpic: l'è fumàt d'en carpèl ünic.

I fiùr dei öltem du tìpi de sòlit i g'ha apéna 'n stil con ensìma giü o divèrsi stìgmi, tacc, quacc che i è i carpèi.

Tìpi de ovàre: a) Placènte sö le parécc: b e c) Placènte endèla part centràl

L'ovàre l'è 'n órghen encaàt, dividìt en divèrse lòze o stansète, endóche dét se fùrma i gametòficc feminìi, ciamàcc òvuli. I elemèncc de distinsiù per la determinasiù sistemàtica i è 'l nömer de le lòze de l'ovàre, el nömer dei òvuli, el rapórt anatòmic che l'òvulo 'l g'ha co l'ovàre, ciamàt placènta e, öltem, la puzisiù de l'ovàre respèt al resetàcol e a i óter vertezèi del fiùr.

A segónda del nömer de lòze, l'ovàre l'è ciamàt uniloculàr, biloculàr, pluriloculàr. La spartisiù en divèrse lozète l'è fàda 'n manièra che le sédi le se desterböéses en simetrìa radiàl entùren al as del ovàre. Le placènte, per fenéser, le se tróa sö la parét de l'ovàre o se nò endèla part centràl.

Ezèmpe de le puzisiù che 'l pöl vìga l'ovàre: I ovàre sùpero, II ovàre semi-ìnfero, III ovàre ìnfero. a: androcèo, g: ginecèo, p: pétali, s: sépali, r: resetàcol

La puzisiù de l'ovàre 'n relasiù al resetàcol l'è giü de i aspècc de clasificasiù piö 'mportànti e 'l vé discriìt co chèsta terminulugìa:

• Ovàre sùpero. El se 'nserés de sùra del resetàcol de 'ndóche 'l vé sö en maniéra bèla ciàra. De conseguènsa i óter elemèncc del fiùr i è ciaramènt inserìcc söl resetàcol sóta a l'ovàre e per chèsto i vé ciamàcc ipogìni.
• Ovàre semi-ìnfero. L'è tacàt a metà del resetàcol. i óter elemèncc del fiùr i se tàca söndèna ipotética lìnea equatoriàl furmàda de la part süperiùr del resetàcol, per chèsta rizù i è ciamàcc perigini.
• Ovàre ìnfero. L'è completamènte dét endèl resetàcol, del qual ànsa sö 'l stil. I óter elemèncc del fiùr i se 'nserés endèla pàrt finàl del resetàcol che 'l vé a furmà 'n anèl ensìma al ovàre, e per chèsta rizù i vé ciamàcc epigìni.

El stigma l'è la part ansìma al pestél e l'è l'órghen endóche se pòsta i granilì del pólen endèl momènt de la 'mpolinasiù. La fùrma del stìgma l'è 'n óter elemènt de clasificasiù sistemàtica. El pöl véser furmàt d'en còrp ünic, piö o méno slargàt, o se nà dividìt en lòbi piö o méno bislónc 'nfìna a ciapà la fùrma de filamèncc.

Fiùr ünisesuài o ermafrudìcc

Fiùr mascc de Aruncus dioicus (Bàrba de càvra) coi stam che ànsa fò

El schéma genèric discriìt de sùra el g'ha dèle variàcc a segónda de la prezènsa o nò de l'androcèo o del ginecèo. El fiùr tìpo l'è ermafrudìt cioè el g'ha töcc du i órghegn de reprodusiù. En fiùr ermafrudìt el pöl véser ünisesuàl de pónt de vìsta fisiològic perchè i órghegn de riprudusiù de giü dei du sèsi i è stérii.

I fiùr ünisesuài i è discriìcc cóme staminìfer o maschìi, semài che i g'ha apéna l'androcèo, e cóme pistilìfer o feminìi se i g'ha apéna 'l ginecèo. En prezènsa de fiùr ünisesuài, le piànte i è ciamàde monòiche, se le g'ha fiùr mascc e fiùr fèmina, o diòiche se le g'ha fiùr d'en zèner apéna. En chèsto öltem càzo se pàrla de piante mascc e piànte fèmina.

Simetrìa fiuràla

Giü dei elemèncc piö vistùs doperàcc per fà la determinasiù sistemàtica de le spéci l'è la simetrìa fiuràla, che la ciàpa 'n cunsiderasiù la coròla o, piö 'n generàl, el pereànse. A segónda del gràdo se simetrìa se pöl distìnguer chèste categorìe de fiùr:

• Fiùr iregolàr. I g'ha nüsü gràdo de simetrìa.
• Fiùr atinomòrf. I g'ha 'na simetrìa de tìpo radiàl: i pétali (o i tépali) i g'ha 'na distribusiù regolàr en relasiù a 'n as de simetrìa che l'è pò l'as fiuràl. Ai fiùr atinomòrf se ghe atreböés el nòm de trimero, tetramero, pentamero, etc. per quantificà 'l nömer de pétali o tépali.
• Fiùr zigomòrf. I g'ha 'na simetrìa bilateràl: i pétali i è a spècc en relasiù a 'n piano de simetrìa.

Fiùr de Lathyrus: 1) Bandéra; 2) Àle; 3) Caréna

Per i fiùr zigomòrf àle ólte se dopèra 'na paròla specìfica per ensegnà 'na fùrma particulàr, caraterìstica de sèrte categorìe sistemàtiche:

• Fiùr có la coròla bilabiàda. L'è 'l fiùr tìpic de la famìa de le Labiatae. La coròla l'è gamopétala con simetrìa bilateràl che la mèt en evidènsa 'na part dorsàl e 'na part ventràl. La part ventràl, méno svelöpàda, l'è furmàda dei lòbi de du pétali, chèla dorsàl l'è furmàda dei lòbi de tré pétali, con chèl centràl che l'è 'n bel tòc piö svelöpàt dei óter. La part dorsàl l'è ciamàda àer ensìma, chèla ventràl àer de sóta.
• Fiùr có la coròla papilionàcea. L'è 'l fiùr tìpic de le piànte de la famìa de le Fabaceae o Leguminùze. La coròla l'è dialipétala cón simetría bilateral apò a chèsta condèna part dorsàl e giöna ventrál. El pétalo 'nsìma, ciamàt bandéra l'è bèl svelöpàt, de sòlit bilobàt, có la pàrt finàl dei lòbi 'n puninì riultàda 'ndré. I du pétali tacàcc, ciamàcc àle, i è méno svelöpàcc e i se tróa 'n bànda 'n relasiù a l'as de simetrìa. I du pétali de sóta i se önés a dòcia a furmà la caréna, en bèl tòc méno svelöpàda 'n longhèsa che nó la bandéra e le àle.