Tisin (fiüm)
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
El Tisin o Tesin (alter parnunzi: [ta'ziŋ] a Bidree e Osch, [ta'ʒiɲ] a Iragna, Ludrin e Biasca, [al tsik] o [dziŋ] a Gajaa, [ul ti'zeŋ] a Dairagh, [ul ti'zɛ̃ː] a Bienaa; italian: Ticino; tudesch e frances: Tessin; latin: Ticinus; spagnö Tesino) l'è un fiüm de la Svizzera e de l'Italia del nord; el quata un basin de 7.230 km². El toch che 'l passa in mez a Pavia l'è ciamaa anca Canal in la tradiziun lucal, menter in certi zonn de la Leventina l'è ciamaa la Fim.
El nass arent al Pass de la Nuvena, al cunfin tra 'l Cantun Tisin e la Pruvincia del Verban-Cüsi-Ossula, dopu de che 'l traversa la Val Bidree, la Val Leventina e 'l Pian de Magadin prima de bütàss in del Lagh Magiur. Ne vegn föra a Sest e 'l cur in direziun süd-est marcand el cunfin Lumbardia-Piemunt; arent a Pavia (4 km inver val) el cunflüiss in del Po, dopu 248 km de curs, cunt una purtada media anüal de 350 m³/s (che ne fan el püssee rich de aqua tra i aflüent del Po).
| Tisin | |
|---|---|
 | |
| Nasiù |  Svizzera |
| Regiù |   Tisin Piemont Lombardia
|
| Longhèsa | 248 km |
| Portàda média | Al Pont de la Becca 348 a Magadin 69 m³/s |
| Bacino idrografich | 7 228 km² |
| Altèsa de la sorgènt | 2 478 méter sùra 'l leèl del mar |
| El nas | Pass de la Nuvena (Nufenenpass) |
| El và a finì | Pò arent a Linarö |
|
«E Tisin al porta via, pian pianin, in s’la curent,
Tüt i cà d’la me Pavia ch'a s disolvan in tal gnent.» |
( Canto Radìs, Ticinn Canntal)
|
El fiüm al gh'a granda impurtanza ecunomica; in Svizera l'è duperaa per fà 'ndà i centrai idrueletrich, inveci in Italia l'è duperaa per irigaziun de la pianüra padana (el Navili Grand el part dal Tisin).
L'ambient natüral del fiüm l'è, al cuntrari de quasi tücc i fiüm italian, ben tegnüü: i sò spund italiann a hin prutegiüü da dü parch natürai regiunai (Parch natüral de la val del Tisin, quel lumbard e quel piemuntes) cunt una süperfis tutala de püssee de 97.000 ha, che ne fan l'area natürala de fimm püssee granda in Europa.
Un temp gh'era püssee gent 'ntal fiüm: lavandère, giarö e barchirö i fevan i lur mestè tüt i dì. Pisine ghe n'eran mia, e d'estàa s'feva l'bagn. Quei ca van adess i ciaman tisinatt, een poch e matt.
Cumün traversaa dal Tisin
Modifega- Cantun Tisin
- Distret de Leventina: Airö e Bedret, Quint, Praa, Faid, Anzonegh, Chironegh, Personegh, Böid, Pulesg.
- Distret de Riviera: Biasca, Iragna, Usogna, Ludrin, Crescian, Cree.
- Distret de Belinzona: Molen, Pronz, Gnosca, Gurdün, Arbed-Cagion, Belinzona, Munt Carass, Giübiasch, Sementina, Güd.
- Distret de Lucarnu: Cügnasch-Gera, Lucarnu.
- Piemunt
- Lumbardia: