Brianza
La Brianza (parnonziad /brianˈtsa o /brianˈsa/; Italian: Brianza; Latin: Brigantia) l'è ona region stòrega de la Lombardia del nòrd-òvest, che la se troeuva intra Milàn e'l Lagh de Còmm. Al dì d'incoeu, a l'è in di provinc de Monscia e Brianza, Còmm e Lecch. Ghe viv pussee de on milion de gent.
Geografia
Modifega
La Brianza l'è fada in duu grand tòcch, vun meridional e in pian e on olter a nòrd e intra i colinn, vers i Prealp. La primma zòna la ciapa dent la part pussee setentrional de tutta la Pianura Padana. La pianura de la Brianza la va dij 160 meter sora el nivell del mar a Monscia ai 360 de Cantuu; Fin Mornasch, l'è a 334 meter sora el nivell del mar. Quèsta zòna de la Pianura Padana l'è ciamada Alta Pianura, in opposizion a la Bassa. Vist che la pianura brianzoeula l'è assee a nòrd, in di giornad cont el Sô l'è possibil vedè anca di montagn lontan, comè el Mont Roeusa, oltra al Resegon e aj Prealp oròbegh.
La seconda part inveci l'è quella di collin e la se troeuva in de la Provincia de Lecch e in de la zòna nòrd-est de quèlla de Còmm. I montagn de la Brianza hinn in general intorna aj 500-600 meter, ma gh'è anca di eccezion, comè el Corniscioeu (1241 m), el mont Bolleton (1317), el Palanzon (1436 m) superaa domà del Mont San Primm, e i Coronghei, ciamaa anca Coronghei ò Colonghei (1371). De quèsta zòna la risulta staccada quèlla del Còl de Brianza, che la gh'hà comè pont pussee important el Mont Crocion (877 m), el Mont San Genesi (832 m), indove che nassen el Molgora e'l Mont Regina (817 m). I mont brianzoeui pussee a sud hinn quij arent a Montaveggia che pòden vess vist anca del Dòmm de MIlan, se'l gh'è el Sô. Intra el Còl de Brianza e i Prealp la gh'è la Piana d'Erba.
La Brianza l'è anca drent a la region italiana di lagh. A confin cont el Comasch e'l Lecches el gh'è el grand Lagh de Còmm (ò Lari), che però l'è minga el lagh principal de la Brianza. El lagh pussee grand l'è el lagh de Annon che l'è profond domà 11 meter e l'è dividuu del lagh de Oggiònn de ona penisola piscinina ciamada Isella. A l'è famos el lagh Pusian, o Eupili, grazie ai descrizion del Giuseppe Parini, che l'era nassuu lì arent. Alter lagh hinn quell de Garlaa, de Olginaa, de Alseri, del Segrin e de Sartirana. Tucc sti lagh se troeuven o in de la Provincia de Còmm o in quella de Lecch.
El fiumm pussee grand e important l'e l'Ada (on temp el confin intra el Ducaa de Milan e la Repubbliga de Venezia), ma bisògna minga desmentegàss el Lamber el Seves e'l Molgora.
On'altra division de la Brianza l'è quella tra la Brianza Milanesa (la noeuva provincia de Monscia e Brianza) e quella a nòrd, in di provincc de Lecch e Còmm. La prima l'è ciamada inscì per duu motiv: l'è stada a longh ona part de la Provincia de Milan e el sò dialett l'è pussee compagn de quel milanes respett ai dialett del nòrd de la Brianza.
Popolazion
ModifegaLa Brianza, giamò de l'Etaa de Mezz, l'è voeuna di zòn del Mond pussee densament abitada. El motiv de quèsta cosa l'è che la terra chì l'è assee grassa e in pian. In del period del boom econòmich la gh'è stada ona grand immigrazion del Sud de l'Italia, pròpri perchè la Brianza l'è inscì ricca e fèrtil. A partì poeu di ultim desen de agn hinn rivaa di migrant anca de paes del Terz Mond, che hann poduu trovà chì on fracch de lavorà, anca se a vòlt (comè el pò succed in sti cas) hinn sfrutaa di lor capp ò anca vist mal de on quai de personn del loeugh.
L'industria l'è sviluppada su tutt el teritòri, per la maggior part costituida da aziend medi e piscinitt (a voeult anca dumà aziend a livell familiar) che lavoren on poo in tutt i settor anca se 'l tessil, i arredament e la meccanica hinn on poo pussee present.
Come in tutt i economii modern, fin daj ann '70 l'è dree a sviluppàss el process de terziarizzazion; donca, insema a l'industria fòrta, in dii ultimm trent'ann al s'è sviluppaa on settor terziari, fin a rivà al terziari avanzaa (marketing, reclàm, servizzi informatich, ricerch e svilupp, comunicazion).
El tass de disoccupazion l'è pròppi bass,e quell de la Provincia de Lecch l'è el pussee bass de tuta l'Italia. El 98,9% di brianzoeui (seconda i convenzion di Nazion Unii) el viv in di città, contra la media taliana del 67%. Monscia l'è el comun pussee grand, menter el pussee piscinin l'è Longon. Monscia l'è anca el comun con pussee de abitant (121506 abitant) , menter quèll che'l ghe n'ha de manch l'è Proserpi (933 abitant), in Provincia de Còmm.
El dialett del loeugh l'è el brianzoeu, che'l gh'ha come variant el monsciasch, e quij parlaa in del Comasch e in del Lecches.
A bon cunt la Brianza l'è deventada voeuna di zònn pussee scior de Lombardia, e per quest l'è diventada on center de attrazion per l'immigrazion interna, ma anca per la coltura e l'industria. e la sua tradizion (ciamada briantitudin).
Stòria
ModifegaEl nòmm Brianza per i stòregh roman el vegniva del celta Briantee, che'l sariss staa vun di general de quell Belloves che l'aveva fondaa Milàn, òpur del pòpol celta di Brigant. De segur la Brianza l'è stada abitada prima di Insuber (comè se pò vedè di nòmm de paes che finissen in -aa ) e poeu di Roman. A sto temp l'esisteva giamò Monscia, ciamada di Roman Modicia.
Alter nòmm de paes brianzoeui che vegnen del latin a hinn:
- Vedugg, che'l vegn de Abetuculum;
- Cassagh, che'l vegn de Cassiciacum;
- Vimercaa, che'l vegn de Vicus Mercati;
- Verdee, che'l vegn de Viridarium (varda anca el milanes verzee);
- Dees, che'l vegn de Decium;
- Giussan, che'l vegn de Gluxianum;
- Canz, che'l vegn de Cantium;
- Arcor, che'l vegn de Arculi;
- Cantuu, che'l vegn de Canturium;
- Intimian, che'l vegn de Anthemianum;
- Figin, che'l vegn de Figlinus;
- Erba, che'l vegn de Herba;
Vers la fin de l'Imperi roman, grazie a l'òpera del Sant Ambroeus e del Sant Agostin (che prima de convertìss l'ha passaa del temp a Cassagh), la Lombardia l'è diventada vun di center del cattolicesem. In de l'Etaa de Mezz l'è stada ona terra de comun indipendent e pròpri de Giussan el vegniva el famos Albert, vun di capp de la Lega che l'ha battuu l'imperador Federich I de Hohenstaufen a Legnan (29 mâgg del 1176).
Dòpo la battaglia de Des (21 sgenee 1277) tutta la Brianza l'è finida sòtta al domini de Milàn, del qual l'ha seguii i sòrt, prima sòtta i Spagnoeu e i Frances, poeu sòtta i Austriach.
Quand l'Italia l'è stada unificada, i tass hann portaa on fracch de brianzoeui a la poertaa e l'è staa pròpri a Monscia che'l re Umbert I l'è staa faa foeura del Gaetano Bresci (29 luj 1900).
La Brianza l'è stada anca sòtta l'influenza de la gesa de Milan e per quèst in de la magior part de la region (a eccezion fada de Monscia e de olter sitt situaa pusee vers el nòrd, in di provinc de Còmm e Lecch) el ritt l'è quell ambrosian, tipich de tutta la diòcesi de Milàn.