Lodovigh Sforza

Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda

El Lodovigh Maria Sforza (latin: Ludovicus Maria Sfortia; 3 de vost del 1452 - 27 de masg del 1508), cognossud ancasì con la scormagna de “El Nigher” o “El Mor”, l’è stait duca de Milan del 1494 infina al 1499 adree a la mort del nevod Sgiovann Galeazz Sforza, e duca de Bari del 1479 al 1500.

Lodovigh el Nigher

Amalastant che el fudess nomà el quart fiœul del Franzesch Sforza – e donca fœura de la suzzession de la fameja – el Lodovigh a l’era un hom propri ambizzios e l’è riessid a la fenitiva a meter sota tut Milan. A l’inizzi l’ha ciapad la resgenza del ducad de la cugnada Bona Savoja, e pœu l’è suzzedud formalment al nevod quand che l’è mort, con l’indà a passà fœura i dessendent lesgitem sœu de lu chì. Es dis puranca che l’haiva invelenid sgiò el nevod intravers una gamina che l’haveva trait in pee personalment.

Ind el cors del sò regn, Milan l’ha vedud la fiorida del Renassiment e, in sgionta, la sò cort l’era famosa fiss per el sò grandœur e in Lombardia, e in Italia. A l’era un gran patron dei art e el finanziava un frach de artista a la cort milanesa – intra i quai ghe figurava el Leonardo da Vinci – e, de facc, a l’è propri lu che el gh’ha ordenad al Leonardo de fà su la picciura de La Zena Darera.

El Lodovigh l’era considerad fofign e caprizzios. Quand che el gh’haveva de frontà i menasce del rè Fons II de Napoli, el Lodovigh el gh’ha rogad ai Franzes de vutàll e j’ha fait donca vegnì sgiò in Italia, nomà per vesser pœu minga bon de defendes del periguel representad de lor chì. L’è stait salvad nomà de l’intervent de la sò fomna, la Beatriz d’Est. Quand che lee chì l’è morta, a gh’è vegnud adoss la depression e la sò cort l’è passada del vesser in festa a la desperazzion pussee completa. A la fenitiva, el s’è rendud al rè Luvis XII de Franza, che el l’ha impresonad via in Franza indova l’è morud.

Vita

Nassiment e sgioventura

El Lodovigh l’è nassud el 3 de vost del 1452 a Visgeven, del Franzesch Sforza e de la Bianca Maria Vesconta. Ancaben che no el fudess el prim fiœul, sò mader Bianca l’ha insistid a fàgh istudià tuscoss. L’umanista Francesco Filelfo el gh’ha fait de majester e el gh’ha insegnad la picciura, scultura, literadura, ma ancasì l’art de la guerra e del governà, propri coma es fava cont i bagaj di prenzep ind el Renassiment. El Cich Simoneta l’ha descreit coma vun che el saveva tuscoss e che l’imprendeva a la svelta. L’ha passad la pupart de la sò etaa de bagaj insema ai fradei e ai sorelle ind el Palazz in Brovet Vegg a Milan e ind el Castell Viscontee de Pavia.

Quand che gh’è mort sò pader Franzesch ind el 1466 i titoi nobiliar de la fameja inn passad sgiò al Galeazz Maria, el fradell quell grand. El Lodovigh l’ha rezzevud nomà el titel de cortesia de cont de Mortara. Ind i des dì de chì adree, el Lodovigh l’era sgiabella a Cremona per tegnì insema i terre del ducad e incorasgià i vabitant de la zitaa a sgiuràgh lialtaa al duca nœuv. L’è restait a Cremona infina a l’ann adree, quand che l’è indait a Sgenova per dàgh el benvegnud a sò sorella Impoleta, mojer del Fons d’Aragona. El 6 de sgiugn del 1468 l’era ancamò a Sgenova per compagnà la Bona Savoja e sò fradell Tristan indree a Milan indova, el 7 de luj, gh’è stait el mariozz sò de lee chì cont el duca Galeazz Maria. De chì adree, l’è stait fait imbassador al rè de Franza e pœu a Bologna. Ind el sgener del 1471, l’è indait a Venezzia per cunt del duca. L’è stait bon de mejorà i relazzion con la Republega de Venezzia grazzia a un descorrer che l’haveva fait fœura che el gh’era piasud de mat al dus. Ind el marz del 1471, el gh’è indait adree al duca Galeazz Maria ind el sò viasg a Fiorenza e, ind l’istess ann, a Roma per la coronazzion de papa Sest IV. Ind el setember del 1471 l’ha viasgiad a la cort de Turin.

A pariva che el Galeazz Maria el ghe voleva propri ben al Lodovigh. Ind el 1471, el duca l’ha miss sgiò i sò ulteme volontaa, e l’ha scrivud che, se el fudess morud senza havégh de nevod, el ducad el sariss passad sgiò al Lodovigh.

Rampegada al podé

Litrat del Lodovigh el Nigher del Giovanni Antonio Boltraffio

El duca Galeazz Maria l’è stait sassinad el 26 de desember del 1476 de dei ofizziai de volt rangh de la cort milanesa. A lu gh’è suzzedud el fiœul Sgiovann Galeazz Maria, che el gh’haveva nomà vundes agn. Quand che la nœuva de la mort del fradell la gh’è rivada a l’oreggia al Lodovigh, lu chì l’è tornad indree de pressa de la Franza. Insema cont i fradei Ascani e Otavian l’ha provad a opones a la resgenza de la Bona, desgià che el credeva che el ducad l’era in veritaa in man al consejer ducal Cich Simoneta. Tutamanca, no ghe l’hann faita e el Lodovigh l’è stait esiliad a Pisa, Sforza Maria a Bari e Ascani a Perugia. L’Otavian l’ha provad a intraversà l’Ada per slissà via, ma l’è crepad ingossad d’aigua ind el fium.

Ind el fevrer del 1479, Lodovigh e Sforza Maria, cont el sostegn del Ferrant d’Aragona, inn indait denter ind la Republega de Sgenova cont un’armada. Bona e el Cich Simoneta hann convensgiud Fedarigh Gonzaga e Ercol d’Est a trà insema un’armada per oponej e salvàss la pellazza.

Ind el 1 de marz del 1479, el Lodovigh e el fradell inn stait deciarad di rebei e desenemis del ducad. Depos havé botinad sgiò Pisa, i duu inn tornad indree a La Spezzia. A la metaa de masg, s’è scomenzad a marossà di trative de pas intra i dò bande.

El 29 de luj, gh’è mort l’Isforza Maria arent a Vares Liguer, presumibilment invelenid per orden del Cich Simoneta. El Ferrant l’ha fait Lodovigh duca de Bari suzzedendegh al fradell. El 20 de vost, Lodovigh l’ha tacad a marcià ancamò invers Milan cont un’armada de 8'000 homen. El 23 de vost hann gadegnad la zitadella de Tortona depos havé convensgiud el castellan Rafaghin Donad a sgiontàss adree a la causa soa de lor.

Apœus a tancc suzzess, el Simoneta l’ha menad l’Ercol d’Est, duca de Ferrara, a padimà i rebei. Tancc nobii vesin a la duchessa pressaven per fà pas. A la fenitiva, la Bona la s’è faita convensger fœura a perdonà el cugnad e, el 7 de setember, el Lodovigh l’ha fait la sò intradura al castell de Milan. El Simoneta el se fidava minga trop del Nigher e el se oponeva fiss fiss a la reconciliazzion. A parariss che el gh’haiva deit a la duchessa: “A perdaroo el coo e vu, cont el temp, perdarii l’istacc.”

La nobiltaa ghibellina de Milan la s’è profitada de la presenza del Nigher e hann provad a convensgel a desfesciàss del Simoneta, cont el regordàgh che la colpa de tute i desgrazzie che lu e i sò fradei haveven patid l’era propri soa del Simoneta. El Lodovigh, impunemanca, el considerava minga el Simoneta coma un periguel e ghe somejava nò nezzessari de condannà a mort un hom vegg e malad de gota. El Peder Pusterla – vun di nobii – l’organizè una revœulta armada contra el Simoneta e el zirchè el sostegn del marches de Mantova.

El Lodovigh – che el gh’haveva tema de una rebellion – l’è stait forzad a impresonà el Simoneta e sò fradell Sgiovann, che inn stait subet menad via ind i preson del castell de Pavia.

Mort del Simoneta e esili de la Bona

Calch del Cich Simoneta ind el Dom de Com

Desgià che l’haveva segurad la zitaa, el Lodovigh el ciamè indree sò fradell Ascani a Milan. L’ha mandad dei emissari per fosgià o restabilì di lianze cont el Lorenzo de’ Medici, rè Ferrant e papa Sest IV, e per prevegnì una lianza contra de lu intra i Sguizzer e la Republega de Venezzia.

Intratanta, la nobiltaa ghibellina che l’haveva vutad a gadegnà el podé l’ha perdud el favor del Lodovigh, e la s’è donca liada cont el fradell Ascani. Perzò, el Lodovigh l’ha fait trigà el fradell, e l’ha pœu esiliad a Ferrara. Tancc ghibelit funn esiliad anca lor.

Ind el 30 de occiover, al Cich Simoneta gh’è stait tajad via el coo al Castell Viscontee de Pavia, cont una veduda del Parch Viscontee. El 3 de november del 1480, la Bona l’ha zess la resgenza del ducad al Lodovigh, che l’è stait miss sgiò coma tutor del sgioven duca Sgiovann Galeazz, trait adree a viver al castell insema al barba.

	«Per la partenza de lu chì, a la Bona gh’è vegnud adoss un foton de fà stremizzi, e la s’è desmentegada tut el sò onor e dignitaa. L’ha anca decidud de partì e passà fœura i montagne, e questa bruta decision l’ha pu podud vesser revocada, ma, cont el desmentegàss ogna amor filial, in man del Lodovigh l’ha renonziad a la tutella di fiolit e de l’istacc.»
	(Bernardin Cœuri, Historia di Milano.)

La Bona l’è staita donca constreccia a menàss via de Milan per indà a stà de cà ind el Castell de Biegrass, indova la viveva asquas ind una condizzion d’esili. Ind el 1481, forsi orchestrad de la Bona, gh’è stait un tentativ de inveleniment ai dagn del Lodovigh. L’istess ann, gh’è stait un’oltra gamina traita in pee de la duchessa, che l’ha però fallad ancamò una vœulta.

A la resgenza del ducad (1480–1494)

Morosament con la Beatriz d’Est

Bust del Lodovigh el Nigher, cà paroquial de la Basilega de Sant Ambrœus a Milan

El Nigher l’haveva a l’inizzi progetad de vegnì duca de Milan cont el maridà la cugnada Bona. La Bona, però, l’era namorada de un olter hom e l’ha tacad del sò a zircà dei olter prospet matrimoniai per el Lodovigh. Ind el 1480, l’ha provad a rangià el mariozz con la tosa pussee granda de l’Ercol d’Est, l’Isabella. Senza savéll, però, un quaj dì indree, l’Isabella l’era sgiabella staita promissa al Franzesch Gonzaga, marches de Mantova. La segonda fiœula, la Beatriz – che al temp la gh’haveva nomà zinch agn – la vignè scernida per fà de sposa al Lodovigh. La Bona l’è riessida a dàghela d’intender al cugnad, che el s’è trovad a la fenitiva a favor del mariozz. El morosament el pariva convegnent, desgià che la Beatriz la viveva al temp a la cort aragonesa de Napoli. La Beatriz l’era staita cressuda del rè Ferrant – bobà grand sò de lee – che el ghe voleva propri ben. Lodovigh la vedeva coma un’oportunitaa per liàss e cont el rè de Napoli, e cont el duca de Ferrara. El rè Ferrant l’ha azzetad la parposizzion de mariozz e i duu inn vegnud moros. La Beatriz l’è restaita a Ferrara infina al 1485, quand che el Lodovigh l’ha convensgiud fœura la fameja soa de lee a menàlla su a Milan per vegnì educada ind una cort che la se datava pussee al sò rœul.

Guerra de Ferrara

Ind el 1482, la Republega de Venezzia insema a l’Istacc de la Gesa inn indait in guerra contra el ducad de Ferrara. Lodovigh l’è indait in guerra anca lu in favor del futur messer Ercol d’Est. El 6 de sgener del 1483, papa Sest IV l’ha bandonad la lianza cont i Venezzian per liàss con Ferrara. I Venezzian, cont el socors del Constanz Sforza, hann trait in pee un pian per fàgh bandonà al Lodovigh la lianza con Ferrara. El 15 de luj, l’armada venezziana l’ha intraversad l’Ada. El Lodovigh el s’è incontrad a Cremona cont el Fons d’Aragona e olter representant de la lianza, e hann decidud subet de contratacà i Venezzian. El 22 de luj, rè Fons l’ha trait insema l’armada a Monscia. El dì adree, i Venezzian – desgià che i s’eren rendud cunt che el sò pian l’haveva fallad – hann reparad a Bergom.

El 10 de vost del 1483, Lodovigh e sò fradell Ascani hann marciad invers Bergom, conquidend una mota de castei e menasciand Bergom medem. Inn ancasì riessid a ciapà Roman apœus a un assedi indait inanz per trii dì e depos del qual el Lodovigh l’è tornad a baita a Milan.

Amalastant del suzzess scoss, Ferrara e i sò liad inn riessid nò a despenolà i Venezzian. El 24 de avril del 1484, i liad de Ferrara s’inn reunid per un consej de guerra, e s’inn incontrad ind el castell de Porta Sgiœuvia. Chichinscì hann decidud de indà inanz con la guerra contra la Republega de Venezzia, ma, tutamanca, el Lodovigh e el Fons d’Aragona s’inn a la svelta trovad in desacordi. I Venezzian – che saveven che el Lodovigh l’haveva mucciad su un bell poo de debet per sostegnì el messer – i gh’hann ofert la pas in scambi de daner. Lodovigh l’ha donca insegnad sgiò un acordi el 7 de vost a Bagnœul, contra el volé de l’Ercol d’Est.

Mariozz e vita privada

Detaj de una picciura indova a ghe figura la Beatriz d’Est

Apœus a la guerra, la Beatriz – morosa del Lodovigh – l’è rivada finalment a un’etaa sgiusta per sposàss, e sò pader l’era impazzient de fà fœura la data de l’isposalizzi. Lodovigh, tamen, l’haveva incontrad una fomna ciamada Zezzilia Gallerana. Lee chì la vegneva descrivuda coma bella bellenta e la ghe stava semper aprœuv al Lodovigh. De facc, l’era inscì famosa a cort, che a parariss che la saja staita la modella prenzipal per la picciura de la Fomna con l’armelin, depencia del Leonardo da Vinci. El Lodovigh l’ha posposud el mariozz per trè vœulte, lavor che el gh’haveva fait perder cœur a la sò madona e al messer, desgià che pensaven che el voleva pu maridàgh la fiœula. Quii vesin al Lodovigh eren dree a inzigàll de agn per indùll a rempiazzà el nevod coma duca de Milan, e s’inguraven che la Beatriz la podess dàgh una fiolanza lesgitema el pussee prest possibel. Ind el 1490, el Sgiovann Galeazz, nevod del Lodovigh, l’ha sconsumad el mariozz con la mojer Isabella d’Aragona, che, un quaj dì de chì adree, l’ha deciarad de vesser in crompa. Quell facc chì l’ha sgenad i sostegnidor del Nigher che s’eren convensgiud del besœugn de fàgh maridà la Beatriz de pressa.

La data del mariozz l’è staita missa sgiò el sgener suzzessiv e, el 29 de desember del 1940, la prozzession matrimonial l’ha lassad Ferrara per compagnà la Beatriz a Milan. Adree a lee gh’è indait anca la mader e un quajvun d’olter di sò sgent. El fradell de la Beatriz, el Fons, e el sgerman Ercol gh’haveven de maridàss a dò prenzipesse de cà Sforza ind l’istessa ocasion: el prim a l’Anna Maria – tosa del Galeazz Maria e donca nevoda del Lodovigh – e el segond a l’Angiola – s’ceta del Carel Sforza e de la Bianca Simoneta, fiœula del Cich Simoneta. El 18 de sgener del 1491, ind una zeremonia semplez organizada del Leonardo da Vinci in persona, el Lodovigh l’ha sposad la Beatriz ind la capella ducal del Castell de Pavia. L’haveva volsud che el mariozz el vegness zelebrad a Pavia e minga a Milan inscì de schivà de dà l’impression de vesser adree a sfidà el nevod Sgiovann Galeazz, che l’haveva maridad l’Isabella d’Aragona in Dom un quaj mis indree.

El mariozz l’è stait subet deciarad sconsumad e la matina adree el Lodovigh el s’è menad a Milan per fenì i preparativ per la festa matrimonial. In veritaa, el mariozz l’è stait minga sconsumad per pussee de un mes, desgià che i duu spos s’eren cognossud nomà el dì inanz de l’isposalizzi. Dessorapù el Lodovigh – che, al temp, el gh’haveva trentocc agn – el respetava la sgioventura e nozzenza de la sposa – al temp una tosa de quindes agn – e no el voleva constrensgela a sconsumà l’union trop a la svelta. Zò l’ha fait però preocupà el messer Ercol, che l’insisteva che el mariozz el gh’havess de vesser sconsumad subet.

Ligam matrimonial

El Lodovigh e la Beatriz cont i fiœui ind la Pala sforzesca

Adree a l’isposalizzi, Lodovigh el se namorè fiss fiss de la sò nœuva dona. “El scior Lodovigh amalastant el desmet de doggià la duchessa de Bari” l’iscriveva inscì el Tebald Tebald ind el vost del 1492, e un poo de temp apœus a l’isposalizzi el Galeazz Vescont l’ha deit: “Gh’è propri tant amor intra de lor che pensi che no ghe saja dò persone che se vœulen pussee ben.”

La sgent l’haveva osservad che el Lodovigh l’era sovenz adree a basà e brovà la mojer, e el ghe stava semper de banda al lecc quand che lee l’era malada. Ind una letera l’ha scrivud de lee: “La m’è pussee cara de la lus del sol”. A l’era nò segur se la Beatriz la ghe dava indree i sò sentiment, ma un quaj storegh el cred de sì. I contemporani del Lodovigh haveven notad che la Beatriz la ghe stava semper aprœuv indepertut, anca ind el cors di sò gravianze. La sò dedizzion al Lodovigh l’era di vœulte un periguel per la sò vita, a l’incontrari del costum del temp che el voleva che i done ghe stassen nomà adree a la cà quand che l’hom el gh’era minga. I eren, ind i poch agn che hann vivud insema, el modell de la cobia ideal.

La prenzipessa de quindes agn l’ha a la svelta fasnad tuta la cort ducal con la sò sgiœuja de viver e stravaganza. La Beatriz l’ha vutad a fà deventà el Castell Sforzesch de Milan el zenter de feste e bai magnifegh indova che ghe piaseva una mota intrategnì filosef, poeta, diplomategh e soldad. La gh’haveva de gust e finisia e, es dis, l’era staita propri lee a convensger fœura el sò hom a deventà el patron de inscì tancc artista a la cort sforzesca, compagn del Leonardo da Vinci e del Donato Bramante. La vegnarà la mader del Massemilian e del Franzesch, che a sò vœulta deventarann duca de Milan tucc duu.

Montada coma duca de Milan e guerre d’Italia

El Sgiovann Galeazz e la sò dona, apœus a un mariozz sontuos, hann lassad Milan per menàss a Pavia indova hann trait in pee una cort soa. Sgiovann Galeazz el voleva minga comandà e l’era assee content de lassà che el Lodovigh el se incuràss de tuscoss. La sò mojer Isabella, tutamanca, l’era ben pussee ambizziosa de l’hom e l’era sovenz in bega con la sgermana Beatriz. Depos che la Beatriz l’ha dait a la lus un bagaj el 25 de sgener del 1493, lee chì l’ha volsud che el fiolin el vegness miss sgiò coma cont de Pavia. El titel de cont de Pavia l’era de solet reservad nomà a l’ered del ducad e, donca, el gh’havariss havud de pertocàgh al fiœul de l’Isabella.

L’Isabella l’ha donca rogad al bobà grand, el rè Ferrant de Napoli, de vutà el sò hom a tœù controll del ducad. Tamen, el rè el voleva debon fà negot, desgià che el gh’haveva pagura de fà s’ciopà fœura una guerra. L’ha deciarad che el ghe voleva ben a tute dò i nevode e el j’ha inzigade a metes d’acordi intanta che l’era ancamò viv. Quand che el Ferrant l’è mort, però, el sò suzzessor Fons el s’è s’cerad de la banda de la fiœula Isabella. Ind un at de assaltament contra el Lodovigh, l’ha ocupad sgiò la zitaa de Bari.

Per responder a l’ocupazzion, el Lodovigh el s’è liad con l’imperador Massemilian I e el rè Carel VIII de Franza. El rè Carel l’ha movud i sò armade invers el sud per conquider Napoli, che Carel el considerava de sò proprietaa, desgià che per lu el gh’era stait robad dei Aragones. L’imperador Massemilian l’ha promiss de recognosser la suzzession del Lodovigh al ducad e de defender i sò interess, e l’ha inscì lesgitemad l’usurpazzion. Per solidifegà l’acordi, l’ha maridad la Bianca Maria Sforza, sorella del sgioven Sgiovann Galeazz. El mariozz el s’è trait adree la soma de 400'000 ducad coma schirpa, pussee un olter 100'000 ducad per l’investidura, e ancasì tancc olter cadò.

El 11 de setember del 1494, el Carel VIII l’è rivad a Ast e l’ha rezzevud di grand onor del Lodovigh e de la Beatriz. Adree a lu gh’è vegnud però anca el sgerman Louis d'Orléans, che el sostegneva de havégh di drizz sora ducad de Milan, desgià che a l’era un dessendent de la Valentina Vesconta. Amalastant dei ostilitaa, i prim mis de la visita inn passad senza problema, e el Lodovigh l’ha dovrad el fassen de la sò fomna per pasentà i Franzes e destœùj di sò intenzion. A la fenitiva, el Lodovigh l’è deventad sgelos de la relazzion che l’era dree a formàss intra el baron de Beavau e la Beatriz, e l’ha decidud de mandà indree la dona a Milan.

Duca de Milan

Picciura del Pelasg Pelasg indova ghe figura el duca Sgiovann Galeazz adree a tirà la stringa. Lì de sota, l’Isabella d’Aragona in sgenoggion la ghe rœuga al rè Carel VIII de desmeter de fà la guerra

El 22 de occiover del 1494, gh’è mort el duca Sgiovann Galeazz sota di zirconstanze misteriose. Ofizzialment, es diseva che l’era mort perchè l’haveva nò ciapad sgiò i medegozz che i sò dotor personai gh’haveven prescreit per el malann che el gh’haveva, e per la sò vita senza moderazzion. Minga ofizzialment, però, l’ideja de sgent compagna del Niccolò Machiavelli e Francesco Guicciardini, l’era quella che el duca l’era stait invelenid sgiò del barba Lodovigh. El Lodovigh l’è subet deventad sò suzzessor cont el sostegn di nobii milanes e cont el rempiazzà i ered lesgitem del nevod, e l’è rivad inscì a la zima del podé politegh ind la region.

A l’è stait in quell temp chì che el Carel VIII l’ha conquistad Napoli; impunemanca, gnè Lodovigh gnè la sò dona eren content de la vitoria. Speraven che la campagna del Carel la stremiss su el rè Fons II, per destœùll di sò mire espansionisteghe invers Milan, e che i olter scior talian le lassassen minga passà. A quell pont chì, el Lodovigh l’ha tacad a havégh tema di Franzes e di menasce del duca de Orléans. L’ha decidud de bandonà la lianza cont i Franzes per indà a liàss con l’Istacc de la Gesa.

Assedi de Novara

Detaj del monument al Leonardo da Vinci in Piazza de la Scala a Milan

Per responder ai menasce del duca d’Orléans quò ai sò aspirazzion per el ducad de Milan, el Lodovigh l’ha organizad un atach a la roca del duca a Ast. Desfortunatament per el Lodovigh, el duca de Orléans el se specciava sgiamò quella movuda chì e l’ha respons con l’ocupà i zitaa de Novara e Visgeven.

El Lodovigh – che el pensava a la segurezza de la sò fameja – l’ha reparad con la fomna e i fiolit ind el Castell de Milan. Desgià che el se sentiva gnancamò segur assee, el Lodovigh l’ha miss sgiò un pian con l’imbassador spagnœul per menàss via de Milan e reparà in Ispagna. Coma l’iscriv el Bernardin Cœuri, a zò s’oponeva la mojer e un quaj member del consej, che l’hann convenc a la fenitiva a restà a Milan. Tamen, la situazzion l’è restaita instabila. Per via di spese faite per l’investidura e per la schirpa de la Bianca Maria, l’istacc l’era asquas adree a sfojàss economegament. A gh’era pu de daner per mantegnì l’armada e i gh’haveven ancasì pagura de una rebellion. Un quaj nobel e zitadin l’haveva infinamai tacad a sostegnì el duca d’Orléans.

Gh’è stait schivad el disaster nomà grazzia a la Beatriz – adree a agì coma governadora de Milan – che la s’è segurada la lialtaa di nobii per pœu incontràss de persona cont i capitan militar a Visgeven per dirisger la sò nœuva movuda contra el duca d’Orléans. La demonstrazzion de forza de la Beatriz l’è forsi riessida a fàgh pensà al duca d’Orléans che i defese milanese eren pussee forte de quell che eren debon, e inscì lu l’ha granca provad a tacà, ma l’ha reparad inscambi a Novara. L’esitazzion l’è staita fatal per la campagna, desgià che l’ha permiss ai Milanes de reorganizà i sò trupe e de sercià su la zitaa cont el forzà el duca d’Orléans ind un assedi.

Intratanta, la sgent la specciava che el Louis d’Orléans el se rendess. La guarnizzion novarata la fu ranzada sgiò de calastrie e epidemie, e anca pœu el duca d’Orléans el s’era malad. Per fà minga render i sò homen, el duca el gh’ha deit che el rè el sariss rivad prest in sò socors. Zò, ciarament, l’è nò ocors, e lu a la fenitiva el gh’ha havud de rendes. Di poch soldad ch’eren soravivud, un frach inn crepad de lì adree per havé majad tropa fruta depos de un desuni longh longhent.

	«La Beatriz d’Est l’è staita bona de descascià el duca d’Orléans de Novara, che l’haveva gadegnad la zitaa, cont el menascià diretament Milan sora el qual el ciamava di drizz de proprietaa. Dei acordi de pas funn insegnad sgiò, e el Carel el tornè indree in Franza, scodend negot de l’impresa. El Lodovigh Sforza l’ha sgioid per el resultad, ancaben che la sò felizzitaa la saja staita curta.»
	(Franzesch Giarell, Storia de Piasenza dei orisgen ai noster dì)

Mort de la Beatriz

La tomba, mai dovrada, del Nigher e de la Beatriz d’Est. Un lavorà del Cristofen Soler, Certosa de Pavia

Ind el 1496, intanta che la Beatriz la specciava el terz fiœul, el Lodovigh l’ha cognossud la Lucrezzia Crivella – dama de compagnia de la mojer – che l’è deventada la sgimaca del duca. La Beatriz – che inanz de zò l’era minga inscì sgelosa di bruseghit del marid – la s’è incorsgiuda che questa vœulta el Lodovigh l’haveva tolt su un bell brus per la Lucrezzia. La Beatriz la se oponeva a la relazzion; tamen, quest l’ha mudad nò el comportament del Lodovigh. El Lodovigh l’ha impregnad la Lucrezzia nomà un quaj mis depos che la Beatriz medema l’era restaita gravia. Lee chì l’ha scomenzad a slontanàss de l’hom, lavor che l’ha tacad a ruvinà el mariozz. Umiliada, incagnida e incoccia, la Beatriz l’è morta quand che l’era in pajœula adree a la nocc del 2 de sgener del 1497.

El dolor del Lodovigh

Detaj de la tomba

El Lodovigh, adree a sentìss coma se l’havess tradid la sò fomna, a l’è deventad mat per el dolor trait adree de la mort soa de lee e el s’è pu tirad su. A l’era convenc che el sariss crepad inanz de lee, e el se specciava che la ghe governass el ducad infina a quand i fiolit sarissen vegnud grand.

«E, a l’è vera, la mort de la Beatriz, la Ferraresa intendevela e superba, l’è staita debon una desgrazzia per Lodovigh el Nigher. A l’era l’anema de tucc i sò proget, l’era la resgina del sò cœur e de la sò cort […]. Se el duca de Bari […] l’è riessid a representà in sul tejater d’Europa una scena ben pussee superiora – coma hem vedud – de la sò condizzion, l’è soratut a causa de questa dona, un poo cagheta – se volii – e cagnona, in partigolar con la duchessa Isabella, ma decisa e de carater fort, de insgegn pront, cont un’anema verta a tute i seduzzion de la scioraria e ai atrazzion de l’art. Quand che lee […] l’è voltada via […] l’è stait compagn de un gross borineri vegnud per s’gigotàgh l’anema del Lodovigh. El s’è gnanca pu tirad su: quella mort chì la gh’ha dait nomà l’inviada ai sò desgrazzie. Di pressentiment fosch ghe intraversaven el coo, e a ghe pariva che l’era restait indeperlù in mez al mar in tempesta e, ind la pagura, l’ha scomenzad a viver coma un asceta. […] El lentegh de la sò bella e povra morta l’era semper denanz al sò spiret.»

(Rodolf Renier, Casper Vescont)

Per dò semane el Lodovigh el s’è sarrad denter ind i sò stanze, e el s’è fait cresser la barba. El meteva su nomà di vestiment nigher cont un mantell sferlad compagn de quell de un cercot. Per el Lodovigh, ogna oportunitaa l’era bona per conmemorà la mojer, de la qual l’haveva trait in pee propri un cult. L’ha comissionad al Cristofen Soler una tomba de marmor, cont el deciarà che “un dì possaroo de banda a la mè fomna infina a la fin del mond.”

Per un ann intregh, el s’è invodad de majà in pee, e l’ha imposud a tuta la cort de desunà de mardì, el dì de la mort de la Beatriz. Ind el castell, l’ha fait zornì una stanza tuta de nigher, ciamada la “saleta nigra”, indova el ghe indava denter per piansger la mojer. Tucc i dì el visitava la tomba de la Beatriz ind la Gesa di Grazzie almanca dò vœulte. El s’era convensgiud che Dia l’era dree a castigàll per i sò pecad e, ancaben che zò l’havess fait deventà pussee religios, l’ha fait ancasì interessà a la necromanzia.

I sò contemporani haveven notad quelle manifestazzion chì de dolor; impunemanca, un quaj storegh el porta che i eren minga propri inscì s’cete e naturai coma el voleva fà pensà lu. De facc, ancaben che a l’inizzi a somejass che el Lodovigh l’haveva pientad lì el bruseghin con la Lucrezzia Crivella, ind el 1500 lee chì la s’è trovada ancamò gravia depos havé sgiamò miss al mond el fiœul bastard Sgiovann Pavol. Se el fudess inscì, tutamanca, l’obietiv de queste ostentazion el sariss nò ciar, o perchè inn indaite inanz per inscì tant temp. Anca ind i moment pussee critegh – compagn de quand che el gh’haveva de sgussà de Milan – el lavor darer che l’ha fait l’è stait visità la tomba de la mojer inanz de telà.

Toma e conseguenze

L’inscì ciamad “pont” del Lodovigh el Nigher ind el Castell Sforzesch

Indova a gh’era la saleta nigra

El Carel VIII l’è mort ind el 1498 senza havégh de fiœui, e el duca d’Orléans el gh’è suzzedud coma rè de Franza. Coma rè, l’ha decidud de vendegàss contra el Lodovigh per l’umiliazzion che l’haveva patid a causa soa, e l’ha inviad fœura una segonda spedizzion contra el ducad de Milan. Desgià che questa vœulta ghe calava el socors de la Beatriz, el Lodovigh l’è minga stait bon de frontà la menascia coma l’havariss volsud.

	«El Lodovigh, che l’era solet trà vigor mental del prevident e fort consej de la mojer Beatriz d’Est, desgià che questa chì la gh’era staita robada de la mort un quaj ann indree, el s’è trovad indeperlù e senza gnanca pu de ardiment e corasg, e inscì l’ha minga vedud un’oltra manera per scapà via de la bestia che l’era dree a menasciàll se minga propri menà i tolle del tut. E inscì l’ha fait.»
	(Raffaele Altavilla, Breve compendio di storia Lombarda)

El Luvis XII el gh’ha dait el comand de l’armada per la conquista de Milan al famos lider militar Sgiann Jacom Trivolz, un desenemis sgiurad del Lodovigh. El Lodovigh l’ha scernid de retirà i trupe che l’haveva fait menà sgiò a Pisa, e inscì l’ha lassad sgiò el controll de la zitaa a Venezzia. Pœu l’ha revers la lianza con Venezzia e l’ha vutad Fiorenza a tœù indree Pisa, desgià che el voleva ingajardì la sò lianza cont i Fiorentit. La sò speranza l’era che Fiorenza le vutass a frontà, per el manch diplomategament, la rivadura del rè Luvis XII. Quelle azzion chì gh’hann havud nò el resultad sperad. Venezzia la s’è liada insema al Luvis XII contra el Lodovigh, e la lianza soa de lu chì cont i Fiorentit l’è nò vegnuda pussee forta. Per via de zò, per l’armada de Luvis XII l’è stait propri bellfà rivà sgiò ind la penisola italega.

L’Italia intorna a la fin del segol XV

El Lodovigh el scernè de tovajà via e, el 1 de setember del 1499, el lassè Milan cont i bagaj per reparà a Innsbruck sota la protezzion de l’imperador Massemilian I d’Asborgh. Subet apœus a la partenza del Nigher – grazzia, in part, a la revœulta di Milanes opress di tasse – el Trivolz l’ha fait la sò intradura trionfal a Milan. Quell event chì el gh’ha dait l’inviada a un period de guerre e invasion foreste ind la penisola italega.

A Venezzia la sgent l’haveva tacad a menà a voltra che el Lodovigh – delzadess in Sgermania – l’era deventad mat. I diseven che el s’era convers a l’Islam, l’haveva copad el cugnad Galeazz cont un istill e ferid infinanca el fradell Ascani, e che l’era stait menad via de conseguenza. Tamen, quelle sabetade chì eren false. A Milan, el popel l’era dree a patì sota l’ocupazzion franzesa. Quand che el sabetament el gh’è vegnud a l’oreggia al Lodovigh, lu l’ha reclutad un’armada de merzenari sguizzer a l’inizzi del 1500 e, anca grazzia al fradell Ascani, l’è riessid a ciapà indree Milan. Chichinscì, l’è stait asquas redent ind i œugg di Milanes e l’ha deciarad che ghe piaseva inscì tanta scombater che mò el preferiva vesser ciamad “capitan” pussee che “scior”.

Cacciura del Nigher a Novara

El pesg l’è rivad adree a l’assedi de Novara, quand che i merzenari sguizzer s’inn refudad de tœù part a la bataja. Novara l’era staita ciapada indree del Lodovigh, ma i Franzes eren tornad a la svelta e miss sota assedi la zitaa. El 10 de avril del 1500, la guarnizzion sguizzara l’era dree a lassà Novara e di soldad franzes eren stait miss de guardia a la sortida de la zitaa. El Lodovigh, strasvestid, l’ha provad a passà fœura i Franzes, ma l’è stait pœu recognossud de vun di merzenari. Un quaj dì de chì adree, anca l’Ascani – che l’haveva provad a scapà e reparà in Sgermania – l’è stait brancad.

I Franzes inn stait bon de tornà e ciapà indree Milan, che inscì l’ha perdud la sò independenza e l’è restait sota dominazzion foresta per 360 agn de mò inanz. Intra el botin de guerra gadegnad di Franzes a gh’era la granda bibliotega vescontee-sforzesca situada ind el Castell de Pavia. La consisteva in 900 manuscricc, un quaj di quai el ghe pertegneva al Francesco Petrarca. Intuitù di codes de la bibliotega di duca de Milan, 400 inn stait preservad ancamò infinadess ind la Bibliotega nazzional de Franza, quand che el rest l’è fenid in de di biblioteghe ameregane, europeje o taliane.

Presonia e mort

La zella del Nigher ind el Castell de Loches

El Lodovigh l’è stait menad via in Franza, cont el passà fœura Ast, Susa e Lion e l’è rivad lilinscì el 2 de masg. L’imperador Massemilian el gh’ha rogad al Luvis XII de sliberàll, ma el rè el s’è refudad desgià che el voleva umilià el Nigher. Impunemanca, el Lodovigh l’era ancamò considerad un presoner spezzial, e el podeva indà a pescà e incontràss coi amis. Ind el 1501, a Venezzia gh’è rivad la nœuva che el Lodovigh l’era dree a perder la sò stabilitaa e che “la sò zinivella l’è dree inguillà de brut”. El rè el gh’ha mandad el sò dotor personal per medegàll, insema a vun di nan de cort per fàll ghignà un zich.

El Lodovigh l’è stait impresonad a l’inizzi ind el Castell de Pierre-Scize, e pœu a Lys-Saint-Georges arent a Bourges. Ind el 1504 l’è stait fait menà al Castell de Loches, indova i gh’hann dait pussee libertaa. Ind el 1508 l’ha provad a slissà via e, depos havé fallad, gh’hann tirad via un poo de roba, coma i sò liver. L’ha passad el rest de la sò vita ind i preson del castell, indova l’è crepad el 27 de masg del 1508.

Pœu i Sguizzer gh’hann dait indree Milan al s’cet del Lodovigh, el Massemilian Sforza. L’olter fiœul, el Franzesch II, el riessarà anca lu a tœù controll el ducad per un cicinin de temp. El Franzesch II l’è indait al babi ind el 1535, lavor che l’ha fait s’ciopà fœura un’oltra guerra, che coma resultad la gh’ha havud la zession de Milan ai Spagnœui.

Fatezze e personalitaa

El Lodovigh l’era volt voltent per l’epoca, desgià che l’era 1,8–1,9 meder in voltezza; impunemanca, a l’era ancasì bell paciarot. Ghe piaseva una mota majà e biver el vin. Ind el cors dei agn l’è vegnud ancamò pussee grass, ma l’ha scomenzad a perder pes quand che gh’è mort la mojer, a causa del continov desunà. Apœus a la cacciura l’è deventad grass petard, desgià che el s’era usad a la bona qualitaa del majà che el rè Luvis XII el ghe refilava sgiò.

Infina de la sò etaa de bagaj, el gh’ha havud i cavii e i œugg nigher nigrent, e una pell de nuanz olivastra. A parariss che l’è di sò fatezze fosche che la scormagna de “El Nigher” l’è vegnuda sgiò. L’istoregh ferrares Ironem Ferrarin – che l’haveva cognossud ind el 1477 quand che el gh’haveva 25 agn – le descriv coma “de fatezze belle e nobile, ancaben che el saja brun de fazza”. Ind el 1492, l’imbassador venezzian l’ha deit che l’era un “bell hom”. Ind i sò agn darer l’ha patid un quaj malann, compagn de la gota e de l’asma.

Basrelev in marmor del Nigher, œuvra del Benet Briosch

A se saveva che el Lodovigh l’era prodegh cont i sò amis, assee liberal, arios e premuros. A l’era però un zich fiach se el vegneva minga inzigad. De pussee vegg – forsi per via de un ictus – l’è deventad pussee contraditori e instabel. Di vœulte, el Lodovigh l’era orgojos, ma el Guicciardini l’ha deit che l’era anca “propri un prenzep intent e de insgegn fin”. El Jacom Trot l’ha ciamad un hom che “el ghe vœul ben a nissun, condemanch che per pagura o besœugn” e l’ha anca deit che “l’è un bagolon e l’è vendicativ fiss, avid, senza vergogna, e el sussiss i robe dei olter… a l’è propri un cagon, vun che gh’è nò de fidàss… l’è trop ambizzios e el gh’ha negot de bell de dì de nissun”. L’ha anca deit che l’era la sorta de persona che la diseva un lavor per pœu fànn un olter, che nissun el ghe voleva ben debon e che l’era convenc de podé sotastimà i oltre potente figure d’Italia. El Trot el portava che el gh’haveva nò de amis.

Ind la sò fomna, l’ha trovad una dona de carater fort, che l’era bona de compensà per i sò falliment. La Beatriz l’era la sò conlaboradora pussee fidela, inscì tanta che la mort soa de lee la gh’ha dait l’inviada a la toma soa de lu. El Lodovigh el se fidava del tut de la Beatriz. El gh’ha conzess di grosse libertaa e el ghe dava in man di lavorà assossenn important; la fava ancasì tœù part ai consej e ai negozziazzion de guerra. Coma marid a l’era, donca, ben respetad, asca i bruseghit che feniven pu. Un quaj storegh el porta che el scionsgeva la mojer, ma la sconfusion la someja che l’è rivada sgiò de una letera del 1492 indova che gh’è scrivud che el duca de Milan l’haveva “picad” la sò dona. El duca de Milan al temp l’era però el Sgiovann Galeazz, ch’es saveva che el tratava mal la mojer Isabella. El Lodovigh l’havariss mai fait una roba del sgender a la fomna che “el ghe voleva ben pussee che a lu medem”. Coma pader, a l’era intent, pien de amor e present. Soratut el ghe voleva ben a la Bianca Sgiovanna – sò tosa – e la mort soa de lee chì l’ha causad un bell dolor al Nigher.

Ghe piaseva fiss l’agricoltura e el se regordava despess de coma el sò boba grand, el Jacom Tendol, a l’era un paisan inanz de deventà un scior de la guerra. El Lodovigh a l’era spert ind el coltivà vid e moron. Arent a Visgeven l’ha trait in pee l’inscì ciamada “Sforzesca”. Al Lodovigh ghe piaseva de mat la sò cassina, che el visitava sovenz con la Beatriz, anca lee un’amanta di camp e de la natura.

Magara anca per i sò insegurezze, el Lodovigh l’era ossessionad con la strologia, inscì tanta che i sò cortesan haveven osservad che el faseva negot senza che l’Ambrœus de Rosad – strolegh e medegot personal del Nigher – el ghe dass la sò aprovazzion depos havé consultad i stelle.

Lodovigh el “Socher”

Un collasg del Nigher cont i sò fomen

Amalastant del ben che el ghe voleva a la sò fomna, el Lodovigh el gh’ha havud un frach de sgimache, inanz e duranta el mariozz, compagn dei olter galantomen del sò temp. Vuna di pussee cognossude a l’era la Zezzilia Gallerana, tosa del Galeazz Galleran, che l’è staita ancasì la modella per la picciura de la Fomna con l’armelin del Leonardo da Vinci. La Zezzilia l’è ofizzialment comparida a cort adree a l’istad del 1489, quand che l’imbassador Jacom Trot l’ha tributad la causa de una luna inversa che el Lodovigh el gh’haveva a “trope ciollade con vuna di tosane che l’è dree a fà el moll; a l’è bella bellenta e la ghe sta aprœuv indovonca el vaga”. La Zezzilia la restè a cort infina a l’inizzi del 1491, quand che la fu removuda de la nœuva duchessa Beatriz. Per un quaj temp de chì adree, ghe ven minga manzonad dei oltre sgimache.

Intra el fevrer e el marz del 1495 – al temp del nassiment del sò segond fiœul – el Lodovigh el gh’ha havud un bruseghin con l’Isabella de Casad, un’amisa de l’Isabella d’Est. Apœus a zò, l’ha inviad un olter bruseghin con la Lucrezzia Crivella, che l’era sgiamò maridada del sò. La sgent l’haveva menad a voltra che el Lodovigh l’haveva nò dormid insema a la Beatriz per di mis intregh e, inscambi, el despensava tute i sò forze ind la relazzion con la Lucrezzia. Amalastant di problema ind el mariozz, la Beatriz l’ha segutad a volégh ben al sò hom, che ancamò el ghe insubiva sovenz di carinarie. El bruseghin con la Lucrezzia l’è indait inanz infina a la batuda del Lodovigh, e donca anca duranta el period de dolor adree a la mort de la mojer Beatriz. Adree a la cacciura del Nigher, la Lucrezzia l’ha reparad a Mantova, coma ospeda di marches de la zitaa, insema al bagaj che la gh’haveva havud del Lodovigh e a tucc i daner e bisgió che l’haveva mucciad su.

Fiolanza

El Nigher a la Gesa di Grazzie el visita el Leonardo da Vinci, adree a depensger La Zena Darera. Dedree a lu a gh’è la Beatriz cont i sò bagaj

Bagaj lesgitem

De la sò mojer, la Beatriz d’Est, el gh’ha havud i s’cet de chì adree:

• L’Ercol Massemilian (1493–1530), cont de Pavia e duca de Milan 1513 – 1515;
• El Franzesch II (1495–1535), prenzep de Rossan e cont de Borrell 1497 – 1498, cont de Pavia e duca de Milan 1521 – 1524. Ind el 1533 l’ha tolt in mojer la Cristina de Danemarca (1522–1590), tosa del rè Cristian II de Danemarca.

Fiœui bastard

Asca i bagaj lesgitem, el Lodovigh el gh’ha havud un badaluch de fiœui naturai, ch’inn stait però tucc lesgitemad.

De la sgimaca Bernadina Corrada el gh’ha havud:

• La Bianca Sgiovanna (1482 – 1496), maridada al Galeazz Sanseverin, scior de Bobi.

De la sgimaca Zezzilia Gallerana el gh’ha havud:

• El Zeser (1491 – 1514), abad de la Gesa de San Nazar a partì del 1498.

De la sgimaca Lucrezzia Crivella el gh’ha havud:

• El Sgiovann Pavol I (1497 – 1535), del qual ghe ven sgiò el ram di marches de Carevasg. Maridad a la Violanta Bentevœuli;
• Un segond fiœul, nassud provabilment ind el 1500, desgià che la Lucrezzia l’era ancamò dree a speccià quand che l’ha reparad a Mantova sota la protezzion de la marchesa Isabella d’Est.

De la sgimaca Romana el gh’ha havud:

• El Leon (1476 – 1496), maridad a la nobila Margarita Grassa, sgiamò mojer del sò barba Sgiuli Sforza, cont el qual la gh’haveva un bagaj. L’è crepad a la svelta adree al mariozz senza razzà de fiœui.

De di sgimache descognossude el gh’ha havud:

• El Galeazz, mort de bagaj;
• L’Isforza (1484/1485–1487).

Bibliografia

• Ariosto, Lodovico (1858). Orlando Furioso, corredato di note storiche e filologiche. Austriaco. 
• Asinari, Danio (2020). Lo sguardo riscoperto di Cecilia Gallerani, Nel borgo della Dama con l'ermellino, ISBN 978-88-31949-36-1
• Altavilla, Raffaele (1878). Breve compendio di storia Lombarda. G. Messaggi. 
• Gino Benzoni. LUDOVICO Sforza, detto il Moro, duca di Milano. 
• Calmeta, Vincenzo (1504). Collettanee greche, latine e vulgari per diversi auctori moderni nella morte de l'ardente Seraphino Aquilano. 
• Cartwright, Julia (1926). Beatrice D'Este, Duchess of Milan, 1475–1497: A Study of the Renaissance. E.P. Dutton. 
• F. Catalano, Ludovico il Moro, Dall'Oglio editore, Milano, 1985, ISBN 88-7718-599-6
• Corio, Bernardino (1856). in Egidio De Magri, Angelo Butti e Luigi Ferrario: Storia di Milano. Milano: Francesco Colombo. IT\ICCU\LO1\0619498. 
• Corio, Bernardino (1565). L'Historia di Milano. presso Giorgio de' Caualli. 
• Dina, Achille (1921). Isabella d'Aragona Duchessa di Milano e di Bari. Tip. S.Giuseppe. 
• Frigeni, Mariana, Ludovico il Moro: un gentiluomo in nero, Editoriale nuova, Milano, 1980.
• Gattoni, Maurizio (2010). Sisto IV, Innocenzo VIII e la geopolitica dello Stato Pontificio (1471–1492), Roma, Edizioni Studium ISBN 978-88-382-4124-6
• Giarelli, Francesco (1889). Storia di Piacenza dalle origini ai nostri giorni. V. Porta. 
• Lomartire, Carlo Maria (2019). Il Moro : gli Sforza nella Milano di Leonardo, I edizione, Milano: Mondadori. ISBN 978-88-04-71289-3. OCLC 1110606699. 
• (1890a) "Francesco Gonzaga alla Battaglia di Fornovo (1495) Secondo I Documenti Mantovani" (in Italian). Archivio Storico Italiano Serie V 6 (179). Casa Editrice Leo S. Olschki s.r.l.. 
• (1890b) Delle relazioni d'Isabella d'Este Gonzaga con Lodovico e Beatrice Sforza. Milano: Tipografia Bortolotti di Giuseppe Prato. 
• Malaguzzi Valeri, Francesco (1913). La corte di Lodovico il Moro – la vita privata e l'arte a Milano nella seconda metà del Quattrocento. Milano: Hoepli. 
• Maulde-La-Clavière, René (1891). Histoire de Loius XII: ptie. Louis d'Orléans.. 
• de Mazzeri, Silvia Alberti (1986). Beatrice d'Este duchessa di Milano. Rusconi. ISBN 9788818230154. 
• Mazzi, Maria Serena (2004). Come rose d'inverno, le signore della corte estense nel '400. Nuovecarte. ISBN 9788887527162. 
• Mòrbio, Carlo (1834). Storia di Novara dalla dominazione de' Farnesi sino all'età nostra contemporanea. G. Ferrario. 
• Muratori, Ludovico Antonio (1988). in Cassa di Risparmio di Vignola: Delle antichità estensi. Arti Grafiche Tamari. 
• Pirovano, Francesco (1830). Milano, nuova descrizione. Seconda edizione. Silvestri. 
• Pizzagalli, Daniela (1999). La dama con l'ermellino, vita e passioni di Cecilia Gallerani nella Milano di Ludovico il Moro. Rizzoli. ISBN 9788817860734. 
• Pizzagalli, Daniela (2001). La signora del Rinascimento. Vita e splendori di Isabella d'Este alla corte di Mantova. Rizzoli. ISBN 9788817868075. 
• Préchac, Jean de (1817). Storia di Clarice Visconti, duchessa di Milano. Giusti. 
• Sanudo, Marin (1883). La spedizione di Carlo VIII in Italia. Venezia, Tip. del commercio di M. Visentini. 
• Taylor, Frederick Lewis (1921). The Art of War in Italy 1494–1529, Cambridge library collection. European History. Cambridge University Press, 14. OCLC 967401725. 
• Vogt-Luerssen, Maike (2010). Die Sforza III: Isabella von Aragon und ihr Hofmaler Leonardo da Vinci, Norderstedt
• Zambotti, Bernardino (1928). "Diario ferrarese dall'anno 1476 sino al 1504", in Giuseppe Pardi: Rerum Italicarum scriptores ordinata da Ludovico Antonio Muratori. Bologna: Zanichelli. 
• (1848) Il mondo illustrato, giornale universale. G. Pomba. 
• Anonimo ferrarese (1928). "Diario ferrarese", in Giuseppe Pardi: Rerum italicarum scriptores, raccolta degli storici italiani dal Cinquecento al Millecinquecento. Zanichelli. 

Ligam de denter

• Cà Sforza
• Beatriz d’Est

Ligam de fœura

• (EN) Litratt e arvor de la fameja Arqiviad qé: [1] .
• (EN) Leonardo's Itinerary: Early maturity in Milan (1482–1499).

Altri progetti

• Wikisource
• Wikiquote
• Wikimedia Commons

• Wikisource el gh'ha dent una pagina dedicada a Lodovigh Sforza
• Wikiquote el gh'ha dent citazzion de o su Lodovigh Sforza
• Wikimedia Commons el gh'ha dent imagin o alter archivi su Lodovigh Sforza