Val d'Òssola
La Vall d'Òssola (italian: Val d'Ossola; todesch: Eschental), ciamada anca domà Òssola, l'è ona vall bella granda in de la Provincia del Verban-Cusi-Òssola, che la corespond pù ò manch al lett de la Tos. L'è compòsta de sett vall laterai principai: Vall Anzasca, Vall Antròna, Vall Bugnanch, Vall Dever, Vall Antigòri, Vall Formazza e Vall Vigezz. La Vall Isorn la vegn considerada ona vall minor. El pont d'inconter di vari vallad l'è Dòmm, el paes che l'è anca el "capploeugh" stòregh de la zòna. Alter center important de la vall a hinn Villa d'Òssola e Crevola d'Òssola. In de la Val d'Òssola a gh'è 38 comun e pussee de 67.000 abitant.
Origin del nòmm
ModifegaLa prima voeulta in de la qual el compar el nòmm Òssola l'è a causa del geògraf grech Claudi Tolomee (vivuu in del II secol), che 'l nòmina ona Oskella Lepontíōn (i Leponz l'era la popolazion che la viveva là). In d'on'òpera geografica del VII secol (ciamada Geògraf de Ravenna), el nòmm de la vall l'è Oxilia.
Geografia
ModifegaLa Val d'Òssola l'è traversada del fiumm Tòs, che 'l ciappa aqua di riaa che vegnen giò di vari vall minor e poeu el finiss in del Lagh Maggior. La Val d'Òssola la confina con la Svizzera (canton Tisin e canton Valles) e con la Provincia de Vares.
De nòrma la vall l'è dividuda in Òssola de Sòtta, con capploeugh Vogògna, e Òssola de Sora, con capploeugh Dòm.
Stòria
ModifegaL'edà antiga
ModifegaEl capploeugh ossolan, Dòm, l'è ona città molto antiga, giamò capital di Leponz. Cognossuda cont el nòmm che 'l gh'aveva daa el Tolomee, Oscela, l'è stada poeu ciamada Domus-Oscelæ, del nòmm de la Gesa Collegiada del loeugh, denominada "Domus". De chì al nòmm italian, Domodossola, el pass l'è sempliz.
A bon cunt, tutta la vall la presenta i testimonianz de ona civiltà anterior a quella romana, grazie ai necròpol de Ornavass, Margoeuzz e Candòglia.
I invasion di Gaj hinn staa tant: l'influenza di parlad celtich l'è rimasta in di dialett del loeugh, che fann part del Lombard Occidental.
Intorna al 100 prima de Crist, fòrsi la zòna l'è stada el teater di battali tra i Roman e la trivù germanica di Cimber, terminaa con la vittòria del Cai Mari a Vercej (ma quella tesi chì l'è molto controversa, e l'è segutada incoeu domà de pòcch specialista). Dòpo quij fatt chì el domini roman in su l'Òssola l'è staa senza contrast; la vall l'è stada nominada Provincia Alpium Lepontiarum e Dòm l'è stada sed del procurador de August. In quell temp l'è stada fada sù la prima straa de collegament con la Vall del Ròdan.
Del Medioev a l'edà de Napoleon
ModifegaDòpo de la fin de l'Imperi Roman d'Occident, la zòna l'è stada de noeuv invaduda di barbar (Franch, Borgognon) e a la fin del V secol l'è stada occupada di Longobard che hann costruii la fortezza de Mattarella (i ruvin de la qual se troeuven anmò a Dòm e arent a la qual l'è staa faa sù el Sacro Mont Calvari). Dòpo i Longobard la vall l'è passada sòtta el Sacro Roman Imperi, e dòpo la soa division in trii tòcch, l'è finii in del Regn d'Italia.
In del 1014 la vall l'è stada donada de l'Imperador al vescov de Novara. La dominazion vescovil l'è durada trii secoi, in di quaj hinn minga mancaa di sconter cont i popolazion del Valles Alt. In particolar, la Val d'Òssola l'è stada conquistada de la Svizzera, cont el nòmm de Eschental, dò voeult: in del 1410-1422 e in del 1512-1515. El tòcch a nòrd, la Val Formazza (Todesch: Pomattal) l'è staa colonizzaa de popolazion todesch che vegniven del Valles (i famos Walser) che s'hinn spingiuu per tutt i Alp occidental, anca in del rest del Piemont e in de la Val d'Aòsta.
In quell period tucc i territòri del novares (donca anca la vall) hinn finii sòtta el comand di duch de Milan. Cont el passagg al domini viscontee, la nobiltà de Dòm l'ha voruu e ottegnuu la costruzion del castell de Vogògna, che l'è diventaa el center de poder in de l'Òssola de Sòtta. Quand che al comand de Milan hinn rivaa i Sfòrza, i vallad hinn staa dividuu in feudi de proppietà nobilar.
La dominazion spagnoeula l'ha portaa inveci lòtt civil, carestii e maladii. Gh'è segutaa on brev domini austriach fina a quand, cont el Trattaa de Worms (1743), tutt el Novares Alt l'è finii sòtta el Regn de Sardegna.
El Vòttcent
ModifegaEl Napoleon l'ha daa on svilupp grand a la zòna grazie a la costruzion in del 1805 de la straa che la pòrta de Milan a travers el Sempion per rivà a Briga.
Tornaa i Savòia, in del 1818 l'è nassuda la Provincia de l'Òssola, che quand l'è staa faa el Regn d'Italia (1861) l'è stada taccada a quella de Novara.
El Noeuvcent
ModifegaAnca la costruzion del tunnel del Sempion l'ha segnaa ona svòlta importanta per l'economia de la vallada. I lavorà hinn finii in del 1905 e l'inaugurazion offizial, a la presenza del re Vittòri Emanuel III, la gh'è stada in del 1906.
L'è de granda importanza stòrica el fatt che 'l 10 settember 1944 l'è stada istituida la Repubblica partisana de l'Òssola, che l'è stada deciarada terra libera del domini nazi-fascista. L'è staa formaa on governo compòst de tucc i member del CLN e la gh'è stada la collaborazion de intelletuai antifascista important, compagn del Gianfranco Contini. Ma 'l 23 ottober de l'ann medemm la reazion todesca l'ha portaa a la fin de la repubblica, dòpo dì e dì de longh combattiment.
A partì del 1992 l'Òssola la fa pù part de la Provincia de Novara, ma de quella del Verban-Cusi-Òssola.
Parch
ModifegaIn de la vall hinn staa instituii el Parch Natural de l'Alp Veglia e d l'Alp Dever e 'l Parch Nazional de la Val Granda. El Sacro Mont de Dòm l'è ona riserva natural e on patrimòni mondial de l'UNESCO (del 2003).
El clima
ModifegaL'Òssola l'è caratterizzada de on clima temperaa, che però l'è pesantement influenzaa di Alp. I fattor che modifichen el clima di vari territòri de la zòna hinn tant. Tra quij chì la gh'è l'altitudin, el temp d'esposizion al Sô duranta el dì, la quantità di pioeuva e de vent. I vent secch e fregg del nòrd hinn frequent in inverna, anca se manchen minga i vent cald compagn del Favòni (Föhn in Todesch). De april a settember longh la vall inveci boffen domà di brev sempliz.
Anca la vesinanza ai lagh prealpin (Lagh Maggior, Lagh d'Òrta e Lagh de Margoeuzz) e a la Pianura Padana contribuissen a modificà 'l clima de la zòna. Infatt, i mass d'aria umida che se formen in quij sitt chì, cont el risalì i fianch di mont ossolan, pròvochen temporai violent: per quella reson chì l'Òssola l'è voeuna di region pussee piovos d'Italia.
Tucc i invern la nev la quatta i montagn principal e la contribuiss al sostentament di giazzee perenn compagn de quell del Mont Roeusa, menter l'è pussee difficil vedèlla in fond a la vall. In di ultim ann l'è aumentada la presenza de nebbia e de tempest, che pòrten on mucc de dann ai coltivazion e ai edifizzi.
El clima del fond de la vall, indove a gh'è i center abitaa principai (Dòm, Crevola d'Òssola, Villa d'Òssola) l'è caratterizzaa de invern fregg ed estaa cald, period longh de siccità segutaa de pioeuv abbondant. I precipitazion ingròssen i fiumm e i riaa, cont el determinà despess di alluvion, come quella che in de l'ottober del 2000 l'ha provocaa la mòrt de tredes persònn in la frazion de Gond.
I lengov
ModifegaLa lengua pussee doperada l'è l'Italian. La parlada stòrica de la zòna l'è 'l dialett ossolan. L'Ossolan l'è on dialett del Lombard Occidental, anca se di vòlt l'è consideraa domà ona variant del Ticines, anca se con di influenz del Piemontes. In de l'Òssola de Sora (in di territòri comunai de Ornavass, Prem, Formazza e Machignaga) se troeuven anca di comunità walser che parlen anmò el sò vegg dialett germanich.
I paes de la vall
ModifegaAntròna, Anzòla, Bacen, Banni Anzin, Beura, Bugnanch, Calasca-Castion, Cecch Moril, Craveggia, Crevola, Croeu, Dòm, Dravegn, Formazza, Machignaga, Malesch, Masera, Margoeuzz, Moncrestes, Montaschei, Ornavass, Pallanzen, Pedmelera, La Piev, Prem, Premosell, Re, Santa Maria, Sappiana, Trasquera, Trontan, Vanzon, Varz, Viganella, Villa d'Òssola, Villett, Vogògna, Zen.
Personalità legaa a la vall
Modifega- Antonio Rosmini, filòsof e teòlogh
- Gianfranco Contini, filòlogh
- Paolo della Silva, Capitan Real
- Silvestro Curotti, Alpin Medaglia d'òr al Valor Militar
- Massimiliano Blardone, sciador
- Alberto Fortis, cantautor
- Maurizio Oioli, skeletonista
- Alessandro Bastrini, giugador de folber
- Giorgio Spezia, ingegner e mineralogista
- Lorenzo Squizzi, giugador de folber
- Fra' Dolcino, eretich medieval
- Operazione Mato Grosso, moviment volontari educativ nassuu a Formazza
- Piero Scesa, giugador de folber
- Beppe Scienza ex giugador de folber, adess allenador
- Giovanni Maria Farina, profumee